Ekonomia. Wykład dla studentów WPiA

Transkrypt

1 Ekonomia Wykład dla studentów WPiA Wykład 7: Struktury niedoskonale konkurencyjne i ich skutki dla wielkości produkcji i poziomu cen. Konkurencja niedoskonała a oligopol. Teoria gier.

2 Decyzje firmy o wielkości produkcji - przypomnienie Firma podejmuje decyzje o wielkości produkcji na podstawie zderzenia kosztów i utargu Utarg koszty = zysk Firmy starają się podejmować decyzje o produkcji tak, aby maksymalizować zysk Koszty kształtują się podobnie we wszystkich firmach Utarg zależy od tego, jaka jest pozycja firmy na rynku struktura rynkowa Cztery przypadki: Konkurencja doskonała Monopol Konkurencja niedoskonała: oligopol i konkurencja monopolistyczna

3 Copyright 2004 South-Western Cztery podstawowe struktury rynkowe Liczba firm? Wiele firm Typy produktów? Jedna firma Kilka firm Produkty zróżnicowane Produkty identyczne Monopol Oligopol Konkurencja monopolistyczna Doskonała konkurencja Miejski wodociąg Piłeczki tenisowe Książki Filmy Pszenica Mleko

4 Konkurencja doskonała i monopol - przypomnienie W ramach kursu podstawowego z mikroekonomii rozważa się zwykle dwa skrajne modele: konkurencję doskonałą i monopol Ich założenia są idealistyczne w rzeczywistości niezwykle rzadko spotykamy sytuację bardzo bliskie tym modelom, ale zrozumienie tych modeli pozwala zrozumieć rzeczywistość nawet jeśli nie w każdym punkcie spełnia ona założenia modelowe

5 Konkurencja doskonała (1) Rynek doskonale konkurencyjny ma następujące cechy: Na rynku występuje wielu kupujących i sprzedających Dobra oferowane przez poszczególnych sprzedawców są identyczne Nabywcy mają pełną informację o cenie i cechach dóbr oferowanych na rynku Firmy mogą wchodzić na ten rynek i opuszczać go bez żadnych barier

6 Konkurencja doskonała (2) W efekcie: Działania pojedynczych sprzedających i kupujących nie mają istotnego wpływu na cenę rynkową (np. sprzedawca marchewki na dużym targu, kupujący chleb) Każdy kupujący i sprzedający traktuje cenę jako daną (i wie, że nie może na nią wpłynąć) Stąd mówimy, że w doskonałej konkurencji kupujący i sprzedający są cenobiorcami (ang. price taker)

7 Konkurencja doskonała (3) Ponieważ firma doskonale konkurencyjna jest cenobiorcą, jej przychód (utarg) jest wprost proporcjonalny do wielkości produkcji Cena dobra równa jest przeciętnemu i krańcowemu utargowi firmy Aby zmaksymalizować zysk, firma wybiera taką wielkość produkcji, przy której przychód krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym Przy tej ilości także zachodzi równość między ceną a kosztem krańcowym Stąd, krzywa kosztu krańcowego firmy jest także jej krzywą podaży

8 Konkurencja doskonała (4) W krótkim okresie, kiedy firma nie może odzyskać kosztów stałych, przedsiębiorstwo decyduje o okresowym zawieszeniu produkcji zawsze, gdy cena dobra spada poniżej przeciętnego kosztu zmiennego W długim okresie, kiedy firma może odzyskać zarówno koszty stałe, jak i zmienne, zdecyduje się opuścić dany rynek wtedy, gdy cena jest niższa od przeciętnego kosztu całkowitego Na rynku z pełną swobodą wejścia i wyjścia, zysk spada do zera

9 Monopol (1) O ile firma doskonale konkurencyjna jest cenobiorcą (musi dostosować się do ceny rynkowej), monopolista jest cenodawcą (ustala cenę rynkową) Firma określana jest jako monopolista gdy: Jest jedynym producentem danego dobra Produkt przez nią wytwarzany nie ma bliskich substytutów

10 Monopol (2) Monopolista obserwuje ujemnie nachyloną krzywą popytu na swój produkt Przychód krańcowy monopolisty jest zawsze niższy niż cena dobra Podobnie, jak firma działająca w doskonałej konkurencji, monopolista maksymalizuje zysk w sytuacji, gdy wytwarza ilość, przy której koszt krańcowy równy jest utargowi krańcowemu W przeciwieństwie do firmy działającej w warunkach doskonałej konkurencji, cena przekracza przychód krańcowy uzyskiwany przez monopolistę, jest zatem wyższa od kosztu krańcowego

11 Monopol (3) Poziom produkcji monopolisty, przy którym maksymalizuje on zysk jest niższy niż poziom maksymalizujący sumę nadwyżki konsumenta i producenta Monopol powoduje powstawanie bezpowrotnej straty podobnej do tej, jaka jest powodowana przez podatek Politycy gospodarczy mogą zareagować na występowanie monopolu poprzez stosowanie ustawodawstwa antymonopolowego, regulacji cen lub zarządzanie monopolem przez rząd Jeśli niedoskonałości rynku powodowane przez monopol są niewielkie, rząd może też nic nie robić

12 Oligopol i konkurencja monopolistyczna Co między monopolem a doskonałą konkurencją? Pośrednie struktury: oligopol i konkurencja monopolistyczna

13 Występowanie oligopoli Obok doskonałej konkurencji i monopolu, ważnymi rodzajami struktur rynkowych są oligopol i konkurencja monopolistyczna. Są to formy konkurencji niedoskonałej. Oligopol jest strukturą rynkową często występującą w praktyce. Powstaje w wyniku tych samych mechanizmów, co monopol, tyle, że działających ze słabszą siłą. Oligopolem nazywamy gałąź z małą liczbą producentów. Producenta w takiej gałęzi nazywamy oligopolistą. Kiedy żadna z firm nie ma siły monopolistycznej, ale producenci mają świadomość możliwości wpływania na ceny rynkowe, mamy do czynienia z konkurencją niedoskonałą.

14 Przykłady gałęzi zoligopolizowanych W celu oceny, z jakim typem struktury rynkowej mamy do czynienia, ekonomiści używają często miar koncentracji (wskaźnik koncentracji N firm). Jedna z najczęściej stosowanych mówi, jaki udział w rynku (w wartości sprzedaży) mają cztery największe firmy na tym rynku. Stopa koncentracji czterech firm przykład z USA 1. Papierosy 2. Baterie 3. Piwo 4. Żarówki 5. Płatki śniadaniowe Płatki Samochody Płatki śniadaniowe śniadaniowe

15 Rozumienie oligopolu: duopol Kluczowe mechanizmy funkcjonowania oligopolu można zrozumieć analizując najprostszy przypadek duopol. Jeśli na rynku istnieją tylko dwie firmy, każda ma świadomość, że zwiększając produkcję, obniża cenę rynkową. A zatem każda zdaje sobie sprawę, tak jak monopolista, że ograniczanie produkcji prowadzi do wzrostu zysku. A zatem, jaką wielkość produkcji wybiorą obie firmy?

16 Rozumienie oligopolu Jedną z możliwości rozwiązania tego problemu jest zmowa obu firm: firmy stosują zmowę, jeśli współpracują w celu zwiększenia swoich zysków. Skrajną formą zmowy jest kartel, porozumienie, które prowadzi do zwiększenia ich łącznego zysku poprzez ustalenie wielkości produkcji każdej z firm. Firmy mogą także zachowywać się w sposób niekooperacyjny i ignorować fakt, że zachowanie każdej wpływa na zyski drugiej firmy.

17 Rozumienie oligopolu Zachowując się tak, jak gdyby były pojedynczą firmą (monopolistą), oligopoliści mogą zmaksymalizować swój łączny zysk. Fakt ten stanowi motywację do tworzenia karteli. Ale każda firma ma motywację do oszukiwania wytwarzania większej produkcji niż wynika to z porozumienia kartelowego. A zatem utworzenie kartelu może doprowadzić do dwóch wyników: faktycznie działającej zmowy lub zachowania niekooperacyjnego i wzajemnego oszukiwania się. Łatwiej jest stworzyć nieformalna zmowę w sytuacji, gdy firmy w danej gałęzi mają ograniczone moce produkcyjne.

18 Konkurencja cenowa a konkurencja ilościowa Firmy podejmują decyzję o zaangażowaniu się w konkurencję cenową lub konkurencję ilościową: Z konkurencją ilościową (np. opisywaną przez model Cournot) mamy do czynienia w sytuacji, gdy firmom łatwiej uniknąć nadmiernej konkurencji i przejąć rynek, jeśli stosują ograniczenia ilościowe produkcji, poprzez stosowanie cen przewyższających koszt krańcowy (osiągają przez to zysk). W takiej sytuacji łatwiej osiągnąć im wynik przypominający skutki zmowy, bez formalnego porozumienia.

19 Konkurencja cenowa a konkurencja ilościowa Z kolei za konkurencją cenową (opisywaną np. przez model Bertranda) stoi następujące rozumowanie: firmy produkują doskonałe substytuty i mają wystarczające moce produkcyjne, aby zaspokoić popyt, gdy cena jest równa kosztowi krańcowemu. Wówczas każda firma będzie konkurować z innymi poprzez podcinanie ceny konkurentów dotąd, aż cena spadnie do poziomu kosztu krańcowego, czyli poziom odpowiadający doskonalej konkurencji.

20 Teoria gier Teoria gier to nauka o zachowaniu ludzi w sytuacjach strategicznych. Decyzje strategiczne to takie, w których dana osoba podejmując decyzję o swoim zachowaniu bierze pod uwagę to, jak inni zareagują na jej działanie. Ponieważ na rynku oligopolistycznym występuje niewiele firm, każda z nich musi podejmować decyzje strategiczne. Każda firma wie, że jej zysk zależy nie tylko od tego, ile sama wyprodukuje, ale także od tego ile produkują inne firmy.

21 Dylemat więźnia Korzyść, jaką gracz uzyskuje w trakcie gry (jak np. zysk uzyskiwany przez oligopolistę) nazywana jest wypłatą gracza Macierz wypłat pokazuje wypłatę każdego uczestnika gry w zależności od zachowania każdego z graczy. Macierz taka pomaga nam analizować współzależności między zachowaniami graczy.

22 Produkuje Produkcja tys. mln sztuk Produkcja Produkuje 40 tys. mln sztuk Produkuje 30 tys. sztuk Produkcja 30 mln sztuk 180 mln zysku 200 mln zysku 180 mln zysku 150 mln zysku Produkcja Produkuje 40 tys. sztuk 40 mln sztuk 150 mln zysku 160 mln zysku Macierz wypłat 200 mln zysku 160 mln zysku Dwie firmy, ADM i Ajinomoto, muszą podjąć decyzję o wielkości produkcji. Zyski każdej z firm zależą od zysków drugiej (są współzależne): zysk każdej firmy zależy nie tylko od jej decyzji, ale także od decyzji drugiej firmy. Wiersze macierzy pokazują możliwe zachowania firmy ADM, zaś kolumny zachowania Ajinomoto. Obie firmy skorzystają, jeśli zdecydują się obniżyć wielkość produkcji; ale w interesie każdej pojedynczej firmy leży wybór wyższego poziomu produkcji.

23 Dylemat więźnia Ekonomiści używają teorii gier do opisu zachowania przedsiębiorstw, kiedy mamy do czynienia ze współzależnością między ich wypłatami. Grę taka możemy przedstawić w postaci macierzy wypłat. W zależności od wypłat gracz może, ale nie musi, posiadać strategię dominującą. Sytuację, w której każda z firm może skorzystać na oszukiwaniu, ale obie stracą na takim postępowaniu, nazywamy dylematem więźnia.

24 Dylemat więźnia Gra opiera się na dwóch założeniach: (1) Każdemu z graczy opłaca się zachować się w sposób przynoszący mu korzyść na koszt drugiego gracza. (2) Kiedy obaj gracze zachowują się w ten sposób (dążą do maksymalizacji osobistej korzyści), obaj znajdują się w gorszej sytuacji niż gdyby zachowali się w inny sposób.

25 Dylemat więźnia Twórcami gry są Melvin Dresher i Merril Food w 1950 (pracownicy RAND Corporation) Dwóch podejrzanych zostało zatrzymanych przez policję. Policja, nie mając wystarczających dowodów do postawienia zarzutów, rozdziela więźniów i przedstawia każdemu z nich tę samą ofertę: jeśli będzie zeznawać przeciwko drugiemu, a drugi będzie milczeć, to zeznający wyjdzie na wolność, a milczący dostanie dziesięcioletni wyrok jeśli obaj będą milczeć, obaj odsiedzą 6 miesięcy za inne przewinienia jeśli obaj będą zeznawać, obaj dostaną pięcioletnie wyroki. Każdy z nich musi podjąć decyzję niezależnie i żaden nie dowie się czy drugi milczy czy zeznaje, aż do momentu wydania wyroku. Jak powinni postąpić?

26 Dylemat więźnia Warunki zapewniają, że oszukiwanie jest w każdej sytuacji bardziej opłacalne niż współpraca i jednocześnie że obaj tracą gdy obaj oszukują Strategia Zdrada jest ściśle dominującą strategią

27 Nie przyznać się Przyznać się 5 lat więzienia Nie przyznać się 2 lat więzienia 5 lat więzienia 20 lat więzienia Przyznać się 20 lat więzienia 15 lat więzienia 2 lata więzienia 15 lat więzienia We wspólnym interesie obu aresztantów jest nie przyznać się i nie współpracować z policją, ale w interesie każdego z nich jest złożyć zeznanie, przyznać się i obciążyć wspólnika. Dylemat więźnia Dwie osoby zostały osadzone w areszcie każda w innej celi. Policja oferuje im układ niższy wyrok w zamian za przyznanie się do winy i zeznania na niekorzyść wspólnika (pod warunkiem, że wspólnik nie zrobi tego samego). Jeśli się nie przyzna, a wspólnik to zrobi otrzyma wyższy wyrok. Itd.

28 Dylemat więźnia Działanie nazywamy strategią dominującą, jeśli jest ono najlepszym możliwym zachowaniem danej osoby, bez względu na działania innych graczy. W zależności od macierzy wypłat, gracz może mieć lub nie mieć strategii dominującej. Równowaga Nasha, znana także jako równowaga niekooperacyjna, to taki wynik gdy, kiedy każdy z graczy stosuje działanie maksymalizujące własną wypłatę przy danych zachowaniach drugiego gracza, pomijając przy tym skutki własnej decyzji na wypłaty uzyskane przez innych graczy.

29 Przezwyciężenie dylematu więźnia Gra powtarzalna i cicha zmowa Jeśli gracze w swoim zachowaniu nie biorą pod uwagę występowania współzależności między własnym zachowaniem a zachowaniem drugiego gracza, osiągną tzw. równowagę Nasha (lub równowagę niekooperacyjną). Ale jeśli gra ma charakter powtarzalny, gracze mogą podjąć zachowania strategiczne poświęcić krótkookresowy zysk, aby wpłynąć na zachowanie swojego rywala w przyszłości. W powtarzalnej grze typu dylemat więźnia dobrą strategią jest często strategia wet za wet. Prowadzi ona do stworzenia skutecznej cichej zmowy. O cichej zmowie mówimy w sytuacji, gdy firmy ograniczają produkcję i podnoszą ceny (zwiększają w ten sposób zyski obu firm), nie zawierając wcześniej żadnej formalnej umowy w tej sprawie.

30 Wet za wet Zawsze oszuki wać Wet za wet Co roku 180 mln zysku 200 mln zysku w pierwszym roku i 160 mln w kolejnych Co roku 180 mln zysku 150 mln zysku w pierwszym roku i 160 w kolejnych Zawsze oszukiwać 150 mln zysku w pierwszym roku i 160 w kolejnych Co roku 160 mln zysku 200 mln zysku w pierwszym roku i 160 mln w kolejnych Co roku 160 mln zysku W jaki sposób powtarzalność gry może sprzyjać powstaniu zmowy? Strategia wet za wet polega na zachowaniu kooperatywnym w pierwszej części gry, a następnie na naśladowaniu ruchu drugiego gracza. Taka reakcja nagradza dobre zachowanie, a każe złe zachowanie. Jeśli drugi gracz oszukuje, strategia wet za wet doprowadzi tylko do krótkookresowych strat w porównaniu do strategii zawsze oszukuj Ale jeśli drugi gracz także stosuje strategię typu wet za wet, używanie tej samej strategia prowadzi do długookresowych korzyści A zatem, jeśli firmy oczekują, iż inne firmy zastosują strategię typu wet za wet, wybiorą dokładnie takie same zachowanie, co doprowadzi do powstania skutecznej cichej zgody.

31 Przykład kartelu: wzrost i upadek OPEC Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) obejmuje 11 krajów (Algiera, Indonezja, Iran, Irak, Kuwejt Libia, Nigeria, Katar, Arabia Suadyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Wenezuela). Dwa kolejne kraje eksportujące ropę (Norwegia i Meksyk) formalnie nie są członkami OPEC, ale zachowują się tak, jak gdyby należeli do tej organizacji. (Rosja, inny ważny eksporter ropy naftowej, nie jest członkiem tego klubu.) W przeciwieństwie do przedsiębiorstw, którym często prawo nie pozwala zawierać porozumień dotyczących wielkości produkcji i cen, rządy mogą zawierać dowolne porozumienie dotyczące wydobycia i sprzedaży ropy naftowej.

32 Wzloty i upadki kartelu naftowego OPEC jest formalnym kartelem, który przeżywał lepsze i gorsze chwile. Między rokiem 1974 a 1985 udało mu się podnieść ceny ropy naftowej do niespotykanych wcześniej poziomów. Później jednak ceny znacząco spadły. Kartel ponownie zaczął skutecznie podnosić ceny w roku 1998.

33 Oligopole w praktyce Ramy prawne Oligopoliści działają w ramach ograniczeń wyznaczonych przez prawodawstwo danego kraju (polityka antytrustowa). Często i tak udaje im się osiągnąć cichą zmowę. Powstawanie takich typów zmowy ograniczone jest wieloma czynnikami, w tym: Dużą liczbą firm działających na rynku Skomplikowaniem systemu wyznaczania ceny konfliktami interesów między firmami.

34 Oligopole w praktyce Kiedy zmowa oligopolistów załamuje się, mamy do czynienia w wojną cenową. Aby ograniczyć konkurencję, oligopoliści często stosują różnicowanie produktów. Kiedy produkty są zróżnicowane, czasem możliwe jest, iż w danej gałęzi dojdzie do cichej zmowy poprzez tzw. przywództwo cenowe. Oligopoliści często unikają bezpośredniego konkurowania poprzez cenę, angażując się w konkurencje poza-cenową (reklamy i inne metody).

35 Koniec wykładu 7.