Ekonomia. Wykład dla studentów WPiA. Wykład 6: Struktury rynkowe i mechanizm konkurencji

Transkrypt

1 Ekonomia Wykład dla studentów WPiA Wykład 6: Struktury rynkowe i mechanizm konkurencji

2 Decyzje firmy o wielkości produkcji Firma podejmuje decyzje o wielkości produkcji na podstawie zderzenia kosztów i utargu Utarg koszty = zysk Firmy starają się podejmować decyzje o produkcji tak, aby maksymalizować zysk Koszty kształtują się podobnie we wszystkich firmach Utarg zależy od tego, jaka jest pozycja firmy na rynku struktura rynkowa Cztery przypadki: Konkurencja doskonała Monopol Konkurencja niedoskonała: oligopol i konkurencja monopolistyczna

3 Copyright 2004 South-Western Cztery podstawowe struktury rynkowe Liczba firm? Wiele firm Typy produktów? Jedna firma Kilka firm Produkty zróżnicowane Produkty identyczne Monopol Oligopol Konkurencja monopolistyczna Doskonała konkurencja Miejski wodociąg Piłeczki tenisowe Książki Filmy Pszenica Mleko

4 Konkurencja doskonała i monopol W tym wykładzie rozważać będziemy tylko dwa skrajne modele: konkurencję doskonałą i monopol Ich założenia są idealistyczne w rzeczywistości niezwykle rzadko spotykamy sytuację bardzo bliskie tym modelom, ale zrozumienie tych modeli pozwala zrozumieć rzeczywistość nawet jeśli nie w każdym punkcie spełnia ona założenia modelowe

5 Konkurencja doskonała i monopol Konkurencja doskonała Bardzo wiele podmiotów decydujących o ilości oferowanej lub zakupywanej Nikt z nich nie ma istotnego wpływu na cenę równowagi Każdy sprzedawca może zakładać, iż jego decyzje nie wpłyną na cenę rynkową Potoczne znaczenie słowa konkurencja Monopol Jedyny sprzedawca, który wyznacza cenę

6 Co to jest doskonała konkurencja? Rynek doskonale konkurencyjny ma następujące cechy: Na rynku występuje wielu kupujących i sprzedających Dobra oferowane przez poszczególnych sprzedawców są identyczne Nabywcy mają pełną informację o cenie i cechach dóbr oferowanych na rynku Firmy sprzedają swój produkt po tej samej cenie Firmy mogą wchodzić na ten rynek i opuszczać go bez żadnych barier

7 Co to jest doskonała konkurencja? W efekcie: Działania pojedynczych sprzedających i kupujących nie mają istotnego wpływu na cenę rynkową (np. sprzedawca marchewki na dużym targu, kupujący chleb) Każdy kupujący i sprzedający traktuje cenę jako daną (i wie, że nie może na nią wpłynąć) Stąd mówimy, że w doskonałej konkurencji kupujący i sprzedający są cenobiorcami (ang. price taker)

8 Utarg firmy w doskonałej konkurencji Całkowity utarg (przychód ze sprzedaży) firmy to cena sprzedaży (P) pomnożona przez wielkość sprzedaży (Q): TR = (P Q) Zatem utarg całkowity jest wprost proporcjonalny do wielkości sprzedaży Utarg przeciętny określa wielkość przychodu firmy z tytułu sprzedaży przeciętnej jednostki dobra Utarg przeciętny to utarg całkowity podzielony przez wielkość sprzedaży (przychód ze sprzedaży marchewki podzielony przez liczbę kilogramów daje cenę marchewki) : AR =TR/ Q W konkurencji doskonałej, utarg przeciętny równy jest cenie dobra Utarg krańcowy to zmiana całkowitych przychodów w wyniku zwiększenia sprzedaży o jednostkę: MR = TR/ Q W konkurencji doskonałej, utarg krańcowy równy jest cenie dobra (każdy kolejny kilogram marchewki producent sprzedaje po tej samej cenie) : AR = MR = P

9 Utarg firmy: całkowity, przeciętny i krańcowy Ilość (Q) Cena (P) Utarg całkowity (TR=PQ) Utarg przeciętny (AR=TR/Q) Utarg krańcowy (MR=ΔTR/ ΔQ)

10 Utarg, R Krzywa utargu w doskonałej konkurencji Utarg całkowity równy iloczynowi ceny i ilości sprzedawanej TR Cena jest równa utargowi przeciętnemu i krańcowemu Cena, P AR=MR 0 Ilość, Q

11 Zasada maksymalizacji zysku i krzywa podaży firmy na rynku doskonale konkurencyjnym Jedno z kluczowych założeń teorii przedsiębiorstwa: celem firmy jest maksymalizacja zysku Firma chce produkować tyle, aby różnica między uzyskiwanym całkowitym utargiem a kosztami całkowitymi była jak największa Dopóty opłaca jej się zwiększać produkcję dopóki na każdej dodatkowej jednostce produktu zarobi więcej niż musi wyłożyć na pokrycie kosztów jej wytworzenia to znaczy, że utarg krańcowy musi być większy lub równy od kosztu krańcowego: MR >= MC

12 Maksymalizacja zysku: przykład Ilość (Q) Utarg całkowity (TR) Koszt całkowity (TC) Zysk (TR - TC) Utarg krańcowy (MR) Koszt krańcowy (MC) Zmiana zysku (MR - MC)

13 Zasada maksymalizacji zysku i krzywa podaży firmy na rynku doskonale konkurencyjnym Kiedy MR > MC sygnał, aby zwiększyć Q Kiedy MR < MC sygnał, aby zmniejszyć Q Kiedy MR = MC zysk jest maksymalizowany Jest to zasada działająca w każdej strukturze rynkowej; cechą konkurencji doskonałej jest to, iż utarg krańcowy jest równy cenie, a zatem firma maksymalizuje swój zysk ustalając produkcję na poziomie, przy którym koszt krańcowy równy jest cenie rynkowej

14 Podsumowanie części dotyczącej doskonałej konkurencji Ponieważ firma doskonale konkurencyjna jest cenobiorcą, jej przychód (utarg) jest wprost proporcjonalny do wielkości produkcji Cena dobra równa jest przeciętnemu i krańcowemu utargowi firmy Aby zmaksymalizować zysk, firma wybiera taką wielkość produkcji, przy której przychód krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym Przy tej ilości także zachodzi równość między ceną a kosztem krańcowym Stąd, krzywa kosztu krańcowego firmy jest także jej krzywą podaży

15 Monopol O ile firma doskonale konkurencyjna jest cenobiorcą (musi dostosować się do ceny rynkowej), monopolista jest cenodawcą (ustala cenę rynkową) Firma określana jest jako monopolista gdy: Jest jedynym producentem danego dobra Produkt przez nią wytwarzany nie ma bliskich substytutów

16 Dlaczego powstają monopole? Główną przyczyna powstawania monopoli są bariery wejścia na rynek Bariery te mają trzy główne źródła: Własność kluczowych zasobów Udzielenie przez rząd jednej firmie wyłącznego prawa do produkcji jakiegoś dobra Funkcja produkcji sprawia, iż jeden producent jest bardziej wydajny niż wielu producentów

17 Zasoby i ich własność Potencjalnym źródłem powstawania monopoli jest wyłączna własność kluczowych zasobów, choć w praktyce monopole rzadko powstają w takich okolicznościach Wejście do gałęzi mogą też ograniczyć rządy udzielając jednej firmie wyłącznego prawa do sprzedaży jakiegoś dobra na jakimś rynku Prawo patentowe jest ważnym przykładem tego, w jaki sposób rząd tworzy monopol w celu ochrony interesu publicznego Mówimy, że w danej gałęzi występuje monopol naturalny wtedy, kiedy jedna firma może obsłużyć cały rynek po niższym koszcie niż dwie lub więcej firm Monopol naturalny powstaje wtedy, gdy występują istotne korzyści skali produkcji w znacznym zakresie wielkości produkcji (jedna firma zajmująca się przesyłem energii elektrycznej jest lepszym pomysłem niż 5 takich firm, z których każda musiałaby zbudować własną infrastrukturę)

20 Maksymalizacja zysku przez monopolistę Koszty i przychody Monopoly price Wówczas krzywa popytu wskazuje cenę odpowiadającą tej ilości B 1. Przecięcie krzywej krańcowego utargu i krzywej krańcowego kosztu określa wielkość produkcji maksymalizującą zysk monopolisty. A Przeciętny koszt całkowity Koszt krańcowy Popyt Krańcowy przychód 0 Q Q MAX Q Ilość Copyright 2004 South-Western

21 Maksymalizacja zysku Porównanie monopolu i doskonałej konkurencji Dla firmy doskonale konkurencyjnej, cena równa jest kosztowi krańcowemu P = MR = MC Dla monopolisty, cena przewyższa koszt krańcowy P > MR = MC Zysk równy jest różnicy między utargiem całkowitym a całkowitymi kosztami Zysk = TR - TC Zysk = (TR/Q - TC/Q) Q Zysk = (P - ATC) Q Monopolista osiągnie zysk ekonomiczny, o ile tylko cena jest wyższa niż przeciętny koszt całkowity

22 Copyright 2004 South-Western Zysk monopolisty Koszty i utarg Koszt krańcowy Cena E monopolisty B Zysk monopolistyczny Przeciętny koszt całkowity Przeciętny koszt D całkowity C Popyt 0 Q MAX Przychód krańcowy Ilość

23 Dobrobytowe skutki monopolu W przeciwieństwie do doskonałej konkurencji, monopolista stosuje cenę powyżej kosztu krańcowego Z punktu widzenia konsumentów, wyższe ceny nie są pożądane Z punktu widzenia właścicieli firmy, jest to bardzo pożądana sytuacja

24 Bezpowrotna strata Ponieważ monopolista ustala cenę powyżej kosztu krańcowego, powstaje klin między wielkością, jaką gotowi są zapłacić konsumenci a kosztem dla producenta Klin ten powoduje, że wielkość sprzedaży jest niższa niż wielkość społecznie optymalna Nieefektywność monopolu

25 Copyright 2004 South-Western Nieefektywność monopolu Cena Bezpowrotna strata Koszt krańcowy Cena monopolisty Krańcowy przychód Popyt 0 Produkcja Wielkość produkcji monopolisty społecznie optymalna Ilość

26 Dyskryminacja cenowa Dyskryminacja cenowa to praktyka sprzedawania tego samego dobra po różnej cenie różnym konsumentów, mimo, iż koszty jego wytworzenia dla różnych konsumentów są identyczne Dyskryminacja cenowa nie jest możliwa na rynku doskonale konkurencyjnym, gdyż występuje tam wiele firm, z których każda sprzedaje po cenie rynkowej. Aby móc stosować dyskryminację cenową, firma musi dysponować siłą rynkową.

27 Rodzaje dyskryminacji cenowej klasyczny podział Dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia Cena dobra dla każdego kupującego jest różna, co wynika z faktu, że konsumenci mogą różnić się wyceną nabywanego dobra Cała nadwyżka rynkowa przypada monopoliście, a nadwyżka konsumenta wynosi zero. Sytuacja ta jest efektywna w rozumieniu Pareta, gdyż położenia obu stron nie da się jednocześnie polepszyć.

28 Rodzaje dyskryminacji cenowej klasyczny podział Dyskryminacja cenowa drugiego stopnia (ilościowa) Dyskryminacja ilościowa, polega na tym, że cena jest zależna od ilości kupowanego produktu. W praktyce zazwyczaj wyższe ilości nabywanego produktu oferowane są po niższej cenie jednostkowej. Jednocześnie, dwie osoby nabywające taką samą ilość dobra płacą jednakową cenę Monopolista nie znając dokładnej skłonności do zapłaty poszczególnych osób, może wprowadzić dwa różne pakiety cenowo-ilościowe. Jeden skonstruowany dla nabywców o wysokim popycie, a drugi - o niskim. Mają one na celu zachęcać konsumentów do wyboru najkorzystniejszego dla nich rozwiązania, co skutkuje samoselekcją nabywców

29 Rodzaje dyskryminacji cenowej klasyczny podział Dyskryminacja cenowa trzeciego stopnia Różnym grupom nabywców sprzedaje się ten sam produkt po różnej cenie. Przykładem tego rodzaju dyskryminacji mogą być ulgi studenckie lub emeryckie. Wszystkie osoby należące do jednej grupy płacą taką samą cenę, jednak ceny różnią się pomiędzy grupami. Stosowana jest w sytuacji, gdy monopolista nie zna linii przebiegu popytu poszczególnych konsumentów, lecz zna charakterystykę popytu różnych typów (grup) nabywców, różniących się cenową elastycznością popytu Każda grupa nabywców traktowana jest jako odrębny rynek, a wielkość popytu na każdym z nich nie jest zależna od pozostałych. Producent dyskryminujący ustali wyższe ceny na tym rynku gdzie elastyczność cenowa popytu jest niższa, a obniży ceny tam gdzie popyt jest bardziej elastyczny. Monopolista osiąga maksymalny zysk, gdy utargi krańcowe na poszczególnych rynkach będą sobie równe

30 Rodzaje dyskryminacji cenowej nowoczesny podział Rodzaje dyskryminacji cenowej uporządkowane w malejącym porządku zyskowności i jednocześnie rosnącym porządku wymagań informacyjnych Dyskryminacja doskonała Sprzedający jest w stanie przejąć całą nadwyżkę konsumenta, sprzedając każdą jednostkę produktu dokładnie po maksymalnej cenie jaką kupujący jest w stanie zaakceptować. Ze względu na wymagania informacyjne, ten rodzaj dyskryminacji cenowej jest trudny do zrealizowania w praktyce i w teorii ekonomii służy głównie jako odniesienie do porównania efektów innych, bardziej subtelnych rodzajów dyskryminacji cenowej. Dyskryminacja doskonała odpowiada dyskryminacji cenowej pierwszego stopnia w klasycznej klasyfikacji. Przykład: ksiądz na wsi

31 Rodzaje dyskryminacji cenowej nowoczesny podział Segmentacja bezpośrednia Cena uzależniona jest od bezpośrednio obserwowalnej cechy, takiej jak wiek czy płeć, która pozwala podzielić rynek na segmenty. Segmentacja pośrednia Cena uzależniona jest od cechy, która pośrednio dzieli rynek na segmenty kupujących. Przykładem takiej cechy może być rozmiar produktu.

32 Warunki różnicowania cen Przedsiębiorstwo nie może być cenobiorcą Rynki muszą być oddzielone (brak możliwości arbitrażu) Na każdym z rynków elastyczność popytu musi być odmienna: zatem przedsiębiorca będzie ustalał ceny w zależności od elastyczności popytu; tam gdzie popyt będzie bardziej sztywny (czyli mniej wrażliwy na zmiany cen) ustali on wyższą cenę

33 Przykłady dyskryminacji cenowej Bilety do kina Bilety na samolot Kupony zniżkowe Różne ceny usług telekomunikacyjnych w różnych godzinach dnia

34 Na ile monopole są rzeczywiście problemem? Monopole są dość powszechne Większość firm ma pewną kontrolę nad ceną z powodu występowania pewnego zróżnicowania produktów Firmy z istotną siłą monopolistyczną są dość rzadkie Niewiele dóbr jest naprawdę wyjątkowych

35 Monopol naturalny

36 Monopol naturalny Barierami wejścia na taki rynek są np.: bardzo wysokie nakłady inwestycyjne duże koszty stałe konieczność istnienia dużej grupy odbiorców do osiągnięcia zysku niepodzielność procesu technologicznego Przykładami gałęzi, gdzie występują monopole naturalne są: energetyka, gospodarka wodnościekowa, telekomunikacja, kolej. Zjawisko monopolu naturalnego związane jest z występowaniem dużych korzyści skali.

37 Skutki istnienia monopoli naturalnych Ma tendencję do zawyżania cen, co pozwala na osiągnięcie zysków większych niż byłoby to możliwe w przypadku istnienia konkurencji doskonałej Skoro jedynym producentem dobra lub usługi, nie odczuwa nacisku na minimalizację kosztów funkcjonowania Nie wykazuje aktywności w zakresie innowacji Nie przykłada dużego znaczenia do jakości obsługi klientów oraz odpowiadania na ich potrzeby.

38 Podsumowanie dotyczące monopolu Monopolista to firma, która jest jedynym sprzedawcą jakiegoś dobra Obserwuje ujemnie nachyloną krzywą popytu na swój produkt Przychód krańcowy monopolisty jest zawsze niższy niż cena dobra Podobnie, jak firma działająca w doskonałej konkurencji, monopolista maksymalizuje zysk w sytuacji, gdy wytwarza ilość, przy której koszt krańcowy równy jest utargowi krańcowemu W przeciwieństwie do firmy działającej w warunkach doskonałej konkurencji, cena przekracza przychód krańcowy uzyskiwany przez monopolistę, jest zatem wyższa od kosztu krańcowego

39 Podsumowanie dotyczące monopolu Poziom produkcji monopolisty, przy którym maksymalizuje on zysk jest niższy niż poziom maksymalizujący sumę nadwyżki konsumenta i producenta Monopol powoduje powstawanie bezpowrotnej straty podobnej do tej, jaka jest powodowana przez podatek Politycy gospodarczy mogą zareagować na występowanie monopolu poprzez stosowanie ustawodawstwa antymonopolowego, regulacji cen lub zarządzanie monopolem przez rząd Jeśli niedoskonałości rynku powodowane przez monopol są niewielkie, rząd może też nic nie robić

40 Podsumowanie o konkurencji wg NBP: zedsiebiorczosc/konkurencja

41 Koniec wykładu 6 Dziękuję za uwagę.