AKTA ODDZIAŁÓW KAWALERII I ARTYLERII Sprawy organizacyjne

Transkrypt

1 Tadeusz Wawrzyński AKTA ODDZIAŁÓW KAWALERII I ARTYLERII Sprawy organizacyjne Formowanie pułków kawalerii Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej odbywało się w latach i było procesem długim oraz dość skomplikowanym 1. Pierwsze pułki kawalerii (1 i 2 pułk szwoleżerów, 1 12 pułki ułanów) tworzyły się na terenie b. Królestwa Polskiego i Małopolski w miesiącach listopad-grudzień 1918 roku, zaś 13 pułk ułanów powstał w grudniu 1918 roku na terenie Wilna. Pułki ułanów o numeracji formowane były na terenie Wielkopolski w roku Również w roku 1919 powstały: 14 pułk ułanów (na terenie Odessy) i 5 pułk strzelców konnych (początkowo jako 5 pułk dragonów). W roku 1920 utworzono 3 pułk szwoleżerów (początkowo jako 201 pułk szwoleżerów), 19 pułk ułanów (z jazdy ochotniczej mjra Jaworskiego), 20 pułk ułanów (początkowo jako 108 pułk ułanów), 21 pułk ułanów (początkowo jako 11 pułk konnych strzelców granicznych), 22 pułk ułanów (z połączenia 209 i 212 pułku ułanów), 24 pułk ułanów (początkowo jako 214 pułk ułanów), 25 pułk ułanów (początkowo jako 115 pułk ułanów wielkopolskich), 26 pułk ułanów (początkowo jako 215 pułk jazdy wielkopolskiej), 27 pułk ułanów (początkowe jako 203 pułk ułanów), 4 pułk strzelców 1 Sprawy organizacyjne opracowano głównie na podstawie następujących pozycji: Księga jazdy polskiej, Warszawa 1938; Zarysy historii wojennej pułków polskich, Warszawa Por. rozkaz Departamentu I MSWojsk. z roku (Przeprowadzenie zjednoczenia Armii Wielkopolskiej z armią krajową). CAW, Oddz. I Naczelnego Dowództwa WP, t. 35.

2 konnych, 7 pułk strzelców konnych (początkowo jako 5 pułk strzelców konnych) i 8 pułk strzelców konnych. W roku 1921 sformowano ostatecznie 1 pułk strzelców konnych, 2 pułk strzelców konnych, 6 pułk strzelców konnych (pułki te powstały z oddziałów, których organizację rozpoczęto we Francji i we Włoszech), 9 pułk strzelców konnych, 10 pułk strzelców konnych oraz 23 pułk ułanów (z połączenia Grodzieńskiego pułku ułanów i 211 pułku ułanów Nadniemeńskich). Wreszcie w roku 1922 utworzono 3 pułk strzelców konnych. Proces formowania pułków i dywizjonów artylerii był jeszcze dłuższy i odbywał się właściwie w ciągu całego dwudziestolecia międzywojennego. Najwcześniej, bo już w listopadzie 1918 roku, rozpoczęto tworzenie pułków artylerii polowej 3. Powstał wówczas 5 pułk artylerii polowej (początkowo 1 pułk artylerii polowej), 7 pułk artylerii polowej i 8 pułk artylerii polowej. Najwięcej pułków artylerii polowej utworzono w 1919 roku. Były to pułki o numeracji: 1 (poprzednio 12 pułk artylerii polowej), 2 (powstał z połączenia 7 i 10 pułku artylerii polowej), 3 (powstał z połączenia 2 i 9 pułku artylerii polowej), 4 (powstał z połączenia 3 i 11 pułku artylerii polowej), 6 (powitał z połączenia 1 i 2 pułku artylerii górskiej), 9, 10, 12 (powstał z utworzonego na terenie Francji 6 pułku artylerii polowej), 13 (powstał z utworzonego na terenie Francji 1 pułku artylerii polowej), 18 (utworzony na terenie Włoch) oraz 19. Również w roku 1919 powstały na terenie Wielkopolski trzy pułki artylerii polowej o późniejszej numeracji: 14 (początkowo 3 pułk artylerii polowej), 15 (początkowe 1 pułk artylerii polowej) i 17 (początkowo 2 pułk artylerii polowej) 4. W roku 1920 zostały utworzone: 16 pułk artylerii polowej, 20 pułk artylerii polowej (początkowo 2 pułk artylerii polowej litewsko-białoruskiej) i 23 pułk artylerii polowej (początkowo 214 ochotniczy wielkopolski pułk artylerii polowej), zaś w roku pułk artylerii polowej, 21 pułk artylerii polowej, 22 pułk artylerii polowej (z utworzonego we Francji 2 pułku artylerii polowej, noszącego od września 1919 roku nazwę 11 pułk artylerii polowej) oraz pułki o numeracji od 24 do 30. Kolejny 31 pułk artylerii lekkiej powstał w grudniu 1931 roku z pułku manewrowego artylerii przy 3 Nazwa pułk artylerii polowej została z dniem roku zmieniona na pułk artylerii lekkiej. Dz. Rozk. MSWojsk. nr 3, poz. 473 z 1931 roku. 4 Por. rozkaz Departamentu I MSWojsk. z roku. (Przeprowadzenie zjednoczenia armii wielkopolskiej z armią krajową). CAW, Oddział I Naczelnego Dowództwa WP, t. 35.

3 Centrum Wyszkolenia Artylerii. W tym samym czasie przemianowano dywizjon manewrowy artylerii przy Centrum Wyszkolenia Piechoty na 32 dywizjon artylerii lekkiej 5. Wreszcie w kwietniu 1933 roku został utworzony z 3 dywizjonu artylerii polowej (poprzednio 3 kompania artylerii pieszej) 33 dywizjon artylerii lekkiej 6. Formowanie dywizjonów artylerii konnej rozpoczęto w 1919 roku. Wówczas to powstały dywizjony o numeracji: 1, 2, 4 7. W maju 1920 roku utworzono 3 dywizjon artylerii konnej, zaś w lipca tegoż roku 9 dywizjon artylerii konnej (do czerwca 1921 roku nosił nazwę 8 dywizjon artylerii konnej) i 14 dywizjon artylerii konnej 7. W latach sformowano 10, 11, 12 i 13 dywizjony artylerii konnej. W okresie od kwietnia do października 1921 roku istniał ponadto 1 pułk artylerii konnej 8. Pułki artylerii ciężkiej o numeracji 1, 3 8 i 10 utworzono w 1921 roku zaś 2 pułk artylerii ciężkiej i 9 pułk artylerii ciężkiej w 1922 roku. Dywizjony artylerii ciężkiej powstały w latach pułk artylerii motorowej został utworzony w lipcu 1931 roku przez przemianowanie sformowanego w styczniu 1919 roku 1 pułku artylerii górskiej 9, natomiast 1 pułk artylerii najcięższej powstał w roku pułk artylerii przeciwlotniczej sformowano w czerwcu 1924 roku z dywizjonu artylerii zenitowej, zaś dywizjony artylerii przeciwlotniczej 2, 3, 5, 6, 7 i 8 powstały w 1926 roku. Następny 9 dywizjon artylerii przeciwlotniczej utworzone w czerwcu 1938 roku 10, natomiast 11 dywizjon artylerii przeciwlotniczej we wrześniu 1937 roku dywizjon pomiarów artylerii powstał w październiku 1927 roku przez reorganizację Szkoły Pomiarów Artylerii istniejącej w ramach Centrum Wyszkolenia 5 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 3, poz. 473 z 1931 roku. 6 Jak wyżej. 7 Utworzony początkowo jako 9 dywizjon artylerii konnej, w czerwcu 1921 roku otrzymał nazwę 8 dywizjon artylerii konnej, zaś w 1927 roku został przemianowany na 14 dywizjon artylerii konnej. 8 Por. rozkaz nr 1 z roku i rozkaz tajny nr 12 z roku 1 pułku artylerii konnej. CAW, 1 pak, t Dod. tjn. nr 12, poz. 43 z roku do Dz. Rozk. MSWojsk. nr Rozkaz ministra spraw wojskowych z roku. CAW, Oddział I Sztabu Głównego Wydz. Og. Mob., t Rozkaz Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. z roku. CAW, Kancelaria szefa Sztabu Głównego, t. 119.

4 Artylerii 12, zaś 2 dywizjon pomiarów artylerii utworzono w listopadzie 1938 roku Zawartość aktowa Grupa zespołów akt oddziałów kawalerii i artylerii z lat liczy jednostek archiwalnych, w tym na oddziały kawalerii przypada j.a., zaś na oddziały artylerii j.a. Stan zachowania poszczególnych zespołów jest bardzo różny. I tak np. zespoły archiwalne 33 dywizjonu artylerii lekkiej, 1 pułku artylerii konnej, 17, 20 i 28 dywizjonu artylerii ciężkiej oraz 11 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej liczą zaledwie po 1 j.a., zaś akta 6 pułku strzelców konnych, 30 pułku artylerii lekkiej, 6 i 14 dywizjonu artylerii konnej, 26 dywizjonu artylerii ciężkiej oraz 2 dywizjonu pomiarów artylerii zawierają od 2 do 6 j.a. Stosunkowo najpełniej zachowały się akta 7 pułku artylerii lekkiej (180 j.a.), 17 pułku artylerii lekkiej (158 j.a.), 23 pułku artylerii lekkiej (102 j.a.) i 8 pułku artylerii ciężkiej (92 j.a.). Szczegółowy stan zachowania akt jednostek kawalerii i artylerii przedstawia tabela. Lp. Numer i nazwa pułku Miejsce postoju a Ilość (dywizjonu) jedn. arch. Lata 1 1 pułk szwoleżerów Warszawa pułk szwoleżerów Starogard pułk szwoleżerów Suwałki pułk ułanów Augustów pułk ułanów Suwałki pułk ułanów Tarnowskie pułk ułanów Wilno pułk ułanów Ostrołęka pułk ułanów Stanisławów pułk ułanów Mińsk pułk ułanów Kraków pułk ułanów Trembowla pułk ułanów Białystok pułk ułanów Ciechanów Rozkaz dzienny nr 1 dywizjonu pomiarów artylerii z roku. CAW, 1 dywizjon pom. art., t. 13 CAW, Kancelaria szefa Sztabu Głównego, t. 129.

5 Lp. Numer i nazwa pułku Miejsce postoju a Ilość (dywizjonu) jedn. arch. Lata pułk ułanów Krzemieniec pułk ułanów Nowowilejka pułk ułanów Lwów pułk ułanów Poznań pułk ułanów Bydgoszcz pułk ułanów Leszno pułk ułanów Grudziądz pułk ułanów Ostróg pułk ułan«w Rzeszów pułk ułanów Równe pułk ułanów Brody pułk ułanów Postawy b pułk ułanów Kraśnik pułk ułanów Prużana pułk ułanów Baranowicze pułk ułanów Nieśwież pułk strzelców konnych Garwolin pułk strzelców konnych Hrubieszów pułk strzelców konnych Wołkowysk pułk strzelców konnych Płock pułk strzelców konnych Dębica c pułk strzelców konnych Żółkiew pułk strzelców konnych Poznań pułk strzelców konnych Chełmno pułk strzelców konnych Grajewo pułk strzelców konnych Łańcut pułk artylerii lekkiej Wilno pułk artylerii lekkiej Kielce pułk artylerii lekkiej Zamość pułk artylerii lekkiej Inowrocław pułk artylerii lekkiej Lwów pułk artylerii lekkiej Kraków pułk artylerii lekkiej Częstochowa pułk artylerii lekkiej Płock pułk artylerii lekkiej Siedlce d pułk artylerii lekkiej Łódź pułk artylerii lekkiej Stanisławów pułk artylerii lekkiej Złoczów pułk artylerii lekkiej Równe

6 Lp. Numer i nazwa pułku Miejsce postoju a Ilość (dywizjonu) jedn. arch. Lata pułk artylerii lekkiej Poznań pułk artylerii lekkiej Bydgoszcz pułk artylerii lekkiej Grudziądz pułk artylerii lekkiej Gniezno pułk artylerii lekkiej Ostrów Maz pułk artylerii lekkiej Nowowilejka pułk artylerii lekkiej Prużana pułk artylerii lekkiej Bielsko Biała pułk artylerii lekkiej Przemyśl e pułk artylerii lekkiej Będzin pułk artylerii lekkiej Jarosław pułk artylerii lekkiej Kalisz pułk artylerii lekkiej Skierniewice pułk artylerii lekkiej Włodzimierz pułk artylerii lekkiej Dęblin pułk artylerii lekkiej Grodno pułk artylerii lekkiej Brześć n. Bug. f pułk artylerii lekkiej Toruń dywizjon artylerii lekkiej Rembertów dywizjon artylerii lekkiej Wilno pułk artylerii konnej Warszawa dywizjon artylerii konnej Warszawa dywizjon artylerii konnej Dubno dywizjon artylerii konnej Podbrodzie g dywizjon artylerii konnej Suwałki dywizjon artylerii konnej Kraków dywizjon artylerii konnej Stanisławów dywizjon artylerii konnej Poznań dywizjon artylerii konnej Baranowicze dywizjon artylerii konnej Rzeszów h dywizjon artylerii konnej Bydgoszcz dywizjon artylerii konnej Ostrołęka dywizjon artylerii konnej Kamionka Str. i dywizjon artylerii konnej Białystok pułk artylerii ciężkiej Modlin pułk artylerii ciężkiej Chełm pułk artylerii ciężkiej Wilno pułk artylerii ciężkiej Łódź pułk artylerii ciężkiej Kraków

7 Lp. Numer i nazwa pułku Miejsce postoju a Ilość (dywizjonu) jedn. arch. Lata 93 6 pułk artylerii ciężkiej Lwów pułk artylerii ciężkiej Poznań pułk artylerii ciężkiej Toruń pułk artylerii ciężkiej Włodawa j pułk artylerii ciężkiej Przemyśl dywizjon artylerii ciężkiej Gniezno dywizjon artylerii ciężkiej Baranowicze dywizjon artylerii ciężkiej Skierniewice dywizjon artylerii ciężkiej Warszawa pułk artylerii motorowej Stryj pułk artylerii najcięższej Warszawa pułk artylerii przeciwlotniczej Warszawa dywizjon artylerii przeciwlotniczej Wilno dywizjon artylerii przeciwlotniczej Kraków dywizjon artylerii przeciwlotniczej Lwów dywizjon artylerii przeciwlotniczej Poznań dywizjon artylerii przeciwlotniczej Toruń dywizjon artylerii przeciwlotniczej Dęblin dywizjon pomiarów artylerii Toruń dywizjon pomiarów artylerii Wilno a Dane dotyczące dyslokacji odnoszą się do lat b Do kwietnia 1927 roku Wilno, następnie Podbrodzie, od 1935 roku Postawy. c Do grudnia 1934 roku Tarnów. d Do listopada 1933 roku Biała Podlaska. e Do września 1933 roku Rzeszów. f Według Komunikatu dyslokacyjnego sił zbrojnych z roku 1928 Włodawa. Daty przeniesienia do Brześcia n. Bug. nie ustalono. g Do maja 1935 roku Wilno. h Do października 1933 roku Jarosław. i Do lipca 1929 roku Lwów. j Według Komunikatu dyslokacyjnego sił zbrojnych z roku 1928 Siedlce. Daty przeniesienia do Włodawy nie ustalono.

8 Wśród zawartości aktowej jednostek kawalerii i artylerii z lat można wyodrębnić następujące grupy: 1) rozkazy dzienne, tajne, oficerskie 2) wykazy uposażenia 3) sprawy wojskowo-polityczne 4) sprawy Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk 5) wyszkolenie 6) wychowanie. R o z k a z y dzienne stanowią najpełniej zachowaną grupę akt jednostek kawalerii oraz artylerii i występują we wszystkich zespołach z wyjątkiem 30 pułku artylerii lekkiej, 33 dywizjonu artylerii lekkiej, 28 pułku artylerii ciężkiej i 11 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej. Wartość rozkazów dziennych polega na tym, iż umożliwiają one ustalanie obsady personalnej i zapoznanie się z życiem codziennym danej jednostki. Ponadto stanowią one często jedyną podstawę do ustalenia przebiegu służby wojskowej dla celów emerytalnych. W y k a z y u p o s a ż e n i a oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych występują w 61 zespołach. Najpełniej zaś zachowały się w aktach następujących jednostek: 7 pułk artylerii lekkiej, 8 pułk artylerii lekkiej, 10 pułk artylerii lekkiej, 26 pułk artylerii lekkiej, 4 pułk artylerii ciężkiej, 8 pułk artylerii ciężkiej, 1 pułk artylerii najcięższej i 1 pułk artylerii przeciwlotniczej. Podobnie jak rozkazy dzienne tak i wykazy uposażenia są podstawą do ustalania przebiegu służby wojskowej. W wielu zespołach właśnie te materiały stanowią jedyny rodzaj dokumentacji aktowej. Akta o charakterze o r g n i z a c y j n y m są skromnie reprezentowane i wytypują tylko w kilka zespołach. Wymienić tu można zarządzenia Oddziału I Sztabu MSWojsk. z roku 1921 w sprawie organizacji pułków jazdy (szwoleżerów i ułanów), pułków jazdy dywizyjnej (strzelców konnych), pułków wojsk łączności, dywizjonów wojsk taborowych, zakładów wojsk łączności, służby inżynieryjnosaperskiej, służby zdrowia i zakładów wojsk taborowych (16 p. uł., t. 61). Ponadto na uwagę zasługują schematy organizacji artylerii i piechoty radzieckiej z roku 1935 (31 pal, t. 46) oraz wytyczne Departamentu Artylerii i Uzbrojenia MSWojsk. z listopada

9 1921 roku w sprawie organizacji i uzbrojenia artylerii (26 pal, t. 75). Określają one jakie uzbrojenie powinny posiadać poszczególne baterie w pułkach artylerii polowej i ciężkiej. Dość liczna grupa materiałów archiwalnych zawiera informacje o sprawach w o j s k o w o - p o l i t y c z n y c h. Występują tu m.in. meldunki, raporty i sprawozdania sytuacyjne, zarządzenia i instrukcje przeciwstrajkowe, instrukcje asystencyjne oraz materiały do przeciwkomunistycznej pracy wychowawczej i zarządzenia w sprawie przeciwdziałania agitacji komunistycznej. Na uwagę zasługują kwartalne sprawozdania sytuacyjne z terenu 31 pułku artylerii lekkiej z lat (31 pal, t. 46). Zawierają one dane o ogólnym stanie moralnym wojska, stanie dyscypliny i przestępczości, objawach politykowania i akcji komunistycznej, a także o stosunku społeczeństwa do wojska. Podobne sprawozdanie sytuacyjna za okres od 1 października 1938 roku do 31 marca 1939 roku zachowało się w aktach 1 pułku artylerii ciężkiej (t. 41). Wymienić należy takie raporty wojskowe-narodowościowe z roku 1929 (26 pal, t. 75) i 1938 (23 pal, t. 87), a także raport informacyjno-wywiadowczy za I kwartał 1936 roku 14 i meldunek sytuacyjny za miesiąc marzec 1924 roku 15. Z materiałów dotyczących asystencji wojskowej zasługują na wyróżnienie: wyciąg z ogólnej instrukcji przeciwstrajkowej z roku 1932 zawierający m.in. elaboraty przeciwstrajkowe (5 psk, t. 62) oraz dodatek do Instrukcji dla asystencji wojskowej z roku 1926 Taktyka walk ulicznych (23 pal, t. 88), a także zarządzenia przeciwstrajkowe Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII z roku 1922 i takież zarządzania Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII z roku 1921 (17 pal, t. 102). Poza tym wymienić należy: instrukcję udzielania pomocy wojskowej na wypadek powodzi, zatorów lodowych, zasp śnieżnych i pożarów na terenie Wojskowego Rejonu Ratunkowego Tarnów z roku 1932, plan udzielania pomocy oddziałów asystencyjnych zwartych dla tłumienia rozruchów także z roku 1932 (5 psk, t. 62) oraz wyjaśnienia ministra Spraw Wojskowych w sprawach asystencyjnych z roku 1936 (5 psk, t. 64). 14 CAW, 16 p. uł., t. 60. Raport informuje m.in. o rozrzuceniu ulotek komunistycznych w rejonie domu podoficerskiego. 15 CAW, 26 pal, t. 75. Meldunek donosi m.in. o znalezieniu ulotek komunistycznych w obrębie III dywizjonu 26 pułku artylerii polowej.

10 Dotyczą one m.in. wkraczania wojska do akcji tłumienia rozruchów. Dość liczna grupa materiałów źródłowych dotyczy agitacji Komunistycznej Partii Polski w wojsku oraz przeciwdziałania temu. I tak np. informacja szefa Sztabu Okręgu Korpusu nr V ppłka dypl. Tomaszewskiego z 3 sierpnia 1934 roku dotyczy sposobów prowadzenia agitacji komunistycznej w oddziałach wojskowych (5 psk, t. 64). Przedstawia ona wytyczne i wskazówki, jakie otrzymują członkowie wojskowych komórek komunistycznych, prowadzący agitacje w oddziałach. Na uwagę badacza zasługują też zarządzenia w sprawie przeciwdziałania wystąpieniom komunistycznym. Wymienić tu można zarządzenia komendanta garnizonu Dębica ppłka Kowalczewskiego na dzień 1 maja 1934 roku (5 psk, t. 64) i 1 sierpnia (dzień Antywojenny) 1932 rok (5 psk, t. 62). Nakazują one m.in. zaostrzenie kontroli podejrzanych szeregowych oraz niedopuszczenie do rozrzucenia ulotek i wywieszania sztandarów komunistycznych. Podobny charakter mają zarządzenia komendanta garnizonu Będzin mjra Nartowskiego z roku 1931 wprowadzające stan czujności w dniach 6 8 marca w związku z zamiarem organizacji komunistycznej urządzenia w tych dniach obchodów tzw. Międzynarodowego Dnia Kobiety (23 pal, t. 77) oraz rozkaz dowódcy Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk z października 1938 roku w sprawie przeciwdziałania przygotowanym przez komunistów wystąpieniom w rocznicę Rewolucji Październikowej (23 pal, t. 87). Wreszcie wspomnieć należy o zarządzeniu dowódcy Okręgu Korpusu nr VIII gen. bryg. Thomè z 2 czerwca 1936 roku w sprawie systematycznego prowadzenia przeciwkomunistycznej pracy wychowawczej w formacjach (31 pal, t. 48). Zarządzanie to wydano w związku ze wzmożoną i szeroko zakreśloną akcją komunistyczną, prowadzoną wśród bezrobotnych, uboższej ludności, a nawet w wojsku. Zawiera ono szczegółowe wytyczne dotyczące sposobów i form prowadzenia przeciwkomunistycznej pracy wychowawczej. Z zarządzeniem tym związane są materiały pomocnicze do przeciwkomunistycznej pracy wychowawczej z czerwca, sierpnia, września i października 1936 roku (16 p. uł., t. 60). Zawierają one m.in. przedruki antyradzieckich artykułów z różnych organów prasowych. Również dość bogato reprezentowane są materiały związane z działaniami S a m o d z i e l n e j G r u p y O p e r a c y j n e j Ś l ą s k. Wymienić tu można

11 wyciąg z rozkazu nr 5 dowódcy SGO Śląsk z 3 października 1936 roku w sprawie wkroczenia oddziałów polskich na teren Zaolzia 16, rozkaz nr 10 zawierający odezwę marszałka Śmigłego-Rydza do żołnierzy grupy gen. Bortnowskiego w związku z wkroczeniem na Śląsk Zaolziański, wyciąg z rozkazu dowódcy SGO Śląsk z 14 października 1938 roku w związku z przejęciem przez Straż Graniczną i Skarbową Służbę na nowej granicy, a także informacje o rozkazach ministra Spraw Wojskowych z 22 października i 3 grudnia 1938 roku w sprawie przekazania wojskowej władzy terytorialnej na obszarze Zaolzia (23 pal, t. 87). Ponadto na uwagę zasługują: rozkaz tajny nr 18 dowódcy 23 dywizji piechoty płka dypl. Sadowkiego zawierający m.in. wyciąg z rozkazu dowódcy SGO Śląsk z 19 października 1936 roku w sprawie obniżenia się dyscypliny w oddziałach tej grupy i rozkaz szczególny dowódcy 23 dywizji piechoty z 5 listopada 1938 roku nakazujący pogotowie dla oddziałów dywizji oraz zamknięcie kierunków prowadzących z Czech do Polski w celu nie przepuszczenia uzbrojonych oddziałów czeskich (23 pal, t. 87). Badacza zainteresować może również treść okólnika prezesa Rady ministrów z 27 października 1938 roku w sprawie zapewnienia pracy żołnierzom rezerwy powracającym z jednostek grupy operacyjnej gen. Bortnowskiego (23 pal, t. 87). Akta o charakterze w y s z k o l e n i o w y m występują tylko w kilku zespołach i są skromnie reprezentowane. Na uwagę zasługuje opracowane przez ppłka Mikke studium porównawcze organizacji wielkiej jednostki kawalerii w armiach: polskiej, niemieckiej, rumuńskiej i radzieckiej (15 p. uł., t. 42). Autor stara się odpowiedzieć na następujące pytania: 1) Czy organizacja kawalerii polskiej może się opierać na wzorach zachodnich? 2) Jakie zasady muszą być miarodajne przy organizacji wielkich jednostek kawalerii? 3) Jak określić siłę wielkiej jednostki kawalerii? Ponadto wymienić należy tymczasowe instrukcje zwalczania broni pancernej przez artylerię z roku 1933 (13 dak, t. 10) i 1939 (1 pac, t. 43), zarządzenie z 7 sierpnia 1939 roku w sprawie organizacji szkolenia podoficerów i specjalistów rocznika 1917 i 1918 w związku z potrzebami chwili i ogólne zasady przyspieszonego szkolenia kontyngentu rocznika 1918 z 8 sierpnia 1939 (1 pac, t. 43). Pewną wartość 16 CAW, 23 pal, t. 87. Rozkaz reguluje sprawy ruchu oddziałów, ruchu cywilnego oraz postępowanie z żołnierzami czeskimi.

12 dla badacza może mieć również praca zimowa kpt. Kazimierza Kwaśniewicza z roku 1935 pt. Uzupełnienie wojska w konie i opieka weterynaryjna w czasie wielkiej wojny w Niemczech oraz opracowanie por. Tadeusza Kuphala z 1928 roku pt. Charakterystyka środków łączności używanych w Armii Polskiej (28 pal, t. 36). Jeszcze skromniej reprezentowana jest grupa akt związana z w y c h o w a n i e m. Na uwagę zasługują tu trzy przekazy źródłowe: opracowane przez Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy Wytyczne akcji propagandowej wojska w czasie pobytu w obozach i na koncentracji z kwietnia 1938 roku (1 pac, t. 43). Wytyczne do pogadanki z żołnierzami ze wschodnich granic Rzeczypospolitej z roku 1928 (23 pal, t. 88) oraz sprawozdanie dowódcy 5 psk z akcji oświatowowychowawczej wśród szeregowych narodowości ruskiej i ukraińskiej z października 1935 roku 17. * Poza materiałami wytworzonymi przez kancelarie oddziałów piechoty 18, kawalerii i artylerii są przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym zespoły akt jednostek lotniczych, pancernych, samochodowych, saperskich, łączności i taborowych. Zawierają one jednak prawie wyłącznie rozkazy dzienne i wykazy uposażenia. Dlatego też zostały pominięte w powyższej charakterystyce. Na wymienienie zasługują tylko nieliczne przekazy źródłowe: organizacja wojska lotniczego lądowego na stopie pokojowej z roku 1929 (1 baon balonowy, t. 59), instrukcja obrony przeciwlotniczej oddziałów wojskowych także z roku 1929 (1 baon balonowy, t. 60) i opracowanie pt. Obrona przeciwlotnicza tłumaczenie z francuskiej pracy kpt. Bolza z roku 1925 (1 baon balonowy, t. 69). * 17 CAW, 5 psk, t. 64. Sprawozdanie to zostało opracowane w związku z zarządzeniem dowódcy Okręgu Korpusu nr V gen. bryg, Narbut-Łuczyńskiego głoszącym konieczność przygotowania i podjęcia celowej akcji oświatowej oraz państwowo-obywatelskiej tak wśród szeregowych służby czynnej, poborowych i rezerwistów narodowości ukraińskiej i rusińskiej z Wołynia i pasa Nadbużańskiego podlegających na tych terenach silnym wpływom komunistycznym, jak też radykalno-nacjonalistycznym. 18 Patrz: T. W a w r z y ń s k i, Akta oddziałów piechoty Biuletyn Wojskowej Służby

13 Przedstawione powyżej materiały archiwalne oddziałów kawalerii i artylerii z lat aczkolwiek nie mogą stanowić podstawowej bazy źródłowej dla badacza, zarówno z uwagi na ich stan ilościowy jak i jakościowy, to jednak są cennym uzupełnieniem przekazów występujących w innych zespołach przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. Na szczególną uwagę zasługuje zwłaszcza grupa akt dotyczących spraw wojskowo-politycznych. Omówione materiały są znacznie rozproszone w kilkunastu zespołach i dotarcie do nich przez inwentarz kartkowy mogłoby być bardzo utrudnione. Powyższa charakterystyka informująca o zawartości tych zespołów przybliży badaczom interesujące i niekiedy bardzo wartościowe archiwalia. Archiwalnej nr 7, 1975, s