OPRACOWANIA DOTYCZĄCE WOJNY POLSKO-SOWIECKIEJ W ZBIORACH CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO

Transkrypt

1 Jerzy Ciesielski OPRACOWANIA DOTYCZĄCE WOJNY POLSKO-SOWIECKIEJ W ZBIORACH CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO Centralne Archiwum Wojskowe gromadzi i przechowuje w zasadzie tylko akta wytworzone przez instytucje i jednostki wojskowe. W swoim zasobie posiada jednak sporo innych materiałów, które nie są typowymi dokumentami wytworzonymi w kancelariach wojskowych są to relacje, wspomnienia, pamiętniki itp., które dotyczą ważnych wydarzeń historycznych, szczególnie z okresu odzyskania przez Polskę niepodległości. Wiele z tych materiałów dotyczy wojny polsko-sowieckiej. Wymienione archiwalia zgromadzono i opracowano w CAW w latach dwudziestolecia międzywojennego. Materiały te posłużyły do napisania szeregu opracowań dotyczących wojny polsko-sowieckiej. W artykule tym zaprezentowano opracowania dotyczące działań od szczebla Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego (NDWP) do dywizji. Znajdują się one w zbiorze rękopisów. Jeżeli chodzi o podejmowanie decyzji w czasie tej wojny przez NDWP, to opisuje je mjr dypl. Adam Przybylski w pracy pt. Naczelne Dowództwo w okresie roku 1. Szersze omówienie działań i decyzji NDWP można znaleźć w dwutomowym opracowaniu Bitwa Warszawska, w którym m.in. ppłk dypl. Józef Moszczeński przedstawia plan strategiczny Naczelnego Wodza 2. 1 CAW, I CAW, I

2 Opracowanie to obejmuje okres od 27 lipca do 12 sierpnia 1920 roku. Autorzy tego opracowania przedstawiają również decyzje dowództwa wojsk sowieckich. Działania frontów: Południowo-Wschodniego 3 i Północno-Wschodniego opisane zostały w trzech zachowanych opracowaniach 4. Na uwagę zasługuje opracowanie mjr. dypl. Józefa Moszczeńskiego (z odręcznymi uwagami gen. Juliana Stachiewicza) 5, dotyczące działań Frontu Południowo-Wschodniego. Autor, oprócz dostępnych relacji, powołuje się na akta jednostek oraz podkreśla rolę Francuskiej Misji Wojskowej w dziedzinie strategicznej i operacyjnej jako jedynie doradczą. Przytacza również fragmenty dyrektyw sowieckiej Rady Wojennej, w których nakazywano sowieckim dowódcom frontów co rychlejszego skończenia z Polską, bez oglądania się na groźby Ententy. Załącznikiem do opracowania są stany liczebne Frontu. Jeżeli chodzi o front Południowo-Wschodni, to omówione zostały jego walki w okresie od 1-go do 7-go sierpnia 1920 roku. Również, tak jak w poprzednim opracowaniu, przedstawiono decyzje Naczelnego Dowództwa łącznie z fragmentami rozkazów bojowych, działania Frontu oraz działania poszczególnych armii, wchodzących w jego skład. W pracy tej dokonano krótkiej charakterystyki działań bojowych wojsk sowieckich nacierających w pasie Frontu. Materiał ten przygotowali: mjr dypl. Adam Przybylski, mjr dypl. August Karcher, mjr Bolesław Waligóra i kpt. dypl. Feliks Libert. Na podstawie zebranych wcześniej relacji uczestników wojny polskosowieckiej oraz dokumentów archiwalnych sporządzono także opracowania omawiające działania bojowe poszczególnych armii biorących udział w tej wojnie. Opracowania te dotyczą 1 6, 2 7, 3 8, 4 9, 5 10 armii. Z reguły omówiono walki 3 Od 2 sierpnia 1920 roku nosił nazwę Frontu Południowego. 4 CAW, I , 2717, Opracowanie nosi tytuł: Idea strategiczna Naczelnego Wodza. Szef Sztabu Generalnego jako wykonawca planów Naczelnego Wodza. Poglądy operacyjne Francuskiej Misji Wojskowej. Plany i rozkazy sowieckie. CAW, I CAW, I autor mjr Bolesław Waligóra, 2717 praca zbiorowa, 2720 praca zbiorowa, 2794 b.a. 7 CAW, I b.a autor por. Zbigniew Prażmowski, 2392 autor Leonard Fitkowski, 2720 praca zbiorowa.

3 pomiędzy pierwszym a siódmym sierpnia, chociaż w przypadku 1, 2, i 5 armii opisane zostały działania wcześniejsze (marzec czerwiec 1920 roku). W omawianych opracowaniach są również dane dotyczące walk aż do października 1920 roku. Wzorem poprzednich opracowań omówiono wydarzenia bojowe, które miały miejsce każdego dnia, a w wielu przypadkach także godziny, łącznie z fragmentami rozkazów przesyłanych do podległych oddziałów wraz z sytuacją i położeniem przeciwnika. W czasie wojny polsko-bolszewickiej tworzone były również tzw. grupy. Formowane były doraźnie, w zależności od sytuacji na froncie. W ich skład wchodziły oddziały piechoty, kawalerii i innych rodzajów broni, a także pociągi pancerne. Ogółem podczas wojny utworzono 43 grupy. Zachowało się 8 opracowań przedstawiających działania bojowe grup. Dotyczą one: grupy gen. Stanisława Hallera 11, gen. Listowskiego 12, płk. Pazusia 13, Poleskiej 14, grupy Południowej 15 i grupy gen. Edwarda Rydza-Śmigłego 16. Nazwy tych grup z reguły pochodzą od nazwisk ich dowódców. Do napisania opracowań posłużyły relacje kilkunastu dowódców pododdziałów biorących bezpośredni udział w walkach. Ostatnią grupą opracowań poświęconych wojnie , a prezentowanych w tym artykule, są materiały dotyczące dywizji piechoty. Od 1918 roku do zakończenia wojny z Rosją bolszewicką sformowano 24 związki taktyczne tego szczebla. W Centralnym Archiwum Wojskowym zachowało się 21 opracowań omawiających przebieg walk dywizji piechoty podczas wojny 17. Prawie wszystkie z 8 CAW, I praca zbiorowa, 2820 autor gen. Julian Stachiewicz. 9 CAW, I autor por. Zbigniew Prażmowski, 2710 autor kpt. August Karcher, 2717 praca zbiorowa. 10 CAW, I b.a autor gen. Józef Zając 2720 praca zbiorowa 2722 autor mjr Feliks Libert. 11 CAW, I autor kpt. Jerzy Sławiński. 12 CAW, I b.a b.a. 13 CAW, I autor kpt. Władysław Janczewski. 14 CAW, I autor kpt. Feliks Libert b.a. 15 CAW, I autor ppor. Stanisław Czech. 16 CAW, I b.a. 17 Opracowania te dotyczą: 1 DP Legionów (CAW, I dalej tylko numer opracowania), 2 DP Legionów (3189), 3 DP Legionów (969, 2213), 5 DP (2213), 7 DP (948, 1966), 8 DP (1441, 2490, 2817), 9

4 tych opracowań omawiają walki od lipca do września 1920 roku. W materiale tym z reguły opisane są działania bojowe poszczególnych dywizji, w tym przebieg walk o miejscowości. Część z opracowań posiada oleaty z naniesioną sytuacją bojową. Z liczby 21 opracowań przy 11 brak nazwisk autorów. Całość omawianego materiału opracowana została w okresie międzywojennym. Pomocą naukową jest wstęp do inwentarza, w którym m.in. omówiono problemy związane z inwentaryzacją tych archiwaliów, sposób korzystania z akt oraz zamieszczano skorowidze. Wszystkie opracowania i relacje umieszczono w czterech tomach inwentarza właściwego. Omówiony w artykule materiał jest udostępniany do badań. Opracowania dotyczące wojny polsko-sowieckiej występują również w zespole akt Wojskowego Biura Historycznego. Wymienić należy m.in. następujące pozycje: Kampania Zima 1920 roku (uderzenie na Dyneburg, I ), Mieczysław Biernacki Zagon na Koziatyn w kwietniu 1920 roku (I ), Stanisław Bobrowski Bój 44 pułku strzelców kresowych pod Holendrami w kwietniu 1920 roku (I ), Działania obronne I i IV armii w maju 1920 roku (I ), Stanisław Rutkowski Pierwsze walki z armią konną Budionnego (I ), Tadeusz Wardejn-Zagórski Trzeci okres działań Dywizji Jazdy gen. Karnickiego na Ukrainie roku (I ), August Karcher-Zwiahel Obrona w czerwca 1920 roku na linii rzek Słucz i Usza (I ), Grupa Poleska w okresie od 27 lipca do 8 sierpnia 1920 roku (I ), Studium 4 brygady jazdy w manewrze znad Wieprza w 1920 roku (I ), Feliks Libert 5 armia w bitwie warszawskiej w dniach sierpnia 1920 roku (I ), Jerzy Stawiński Likwidacja ostatniego zagonu Budionnego sierpień wrzesień 1920 roku (I ), E. Różycki Zagadnienia dowodzenia w boju pod Lidą we wrześniu 1920 roku (I ), Działania 2 armii w 1920 roku (I ). Ponadto w aktach Wojskowego Biura Historycznego znajdują się historie (i materiały do historii) dywizji piechoty oraz pułków różnych rodzajów broni. DP (1443), 10 DP (1985), 13 DP (950). 14 DP (952, 2474), 15 DP (653, ), Dywizji Litewsko- Białoruskiej(3130) i Dywizji Ochotniczej (2258).

5 Wymienione opracowania posiadają różną wartość. Do kilku z nich dołączone są odpisy akt, z których część niezachowała się w oryginale. Tylko niektóre opracowania były publikowane przed II wojną światową.