CHARAKTERYSTYKA AKT DEPARTAMENTU INTENDENTURY MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH

Transkrypt

1 Zbigniew Rzeszótko CHARAKTERYSTYKA AKT DEPARTAMENTU INTENDENTURY MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH Dekretem z dnia 26 października 1918 roku Rada Regencyjna Królestwa Polskiego przekształciła Komisję Wojskową w Ministerstwo Spraw Wojskowych, w ramach którego powstała Sekcja Gospodarcza 1. Zorganizowanie jej zlecono pułkownikowi intendentury, Janowi Zawrelowi z armii czechosłowackiej 2. Właściwą działalność rozwinęła powołana komórka po odzyskaniu niepodległości. Dnia 10 grudnia 1918 roku został zatwierdzony pierwszy skład Departamentu Gospodarczego. Wówczas to powołano następujące sekcje: poborową, żywnościową, kwaterunkową, mundurową, budżetową i taborową 3. Kolejną reorganizację przeprowadzono 10 stycznia 1919 roku. Departament Gospodarczy składał się wówczas z sekcji: poborów i należności, żywnościowej, budżetowej, taborowej, kwaterunkowej, emerytur, zaopatrzenia oraz Rady Emerytalnej, Głównej Kasy Wojskowej, Komisji Kasowej MSWojsk. i Kancelarii. W ciągu roku następowały dalsze wewnętrzne przemiany organizacyjne. W dniu 31 stycznia Sekcja Emerytalna została przemianowana na Emerytalną Komisję Likwidacyjną. Rozkazem wewnętrznym Departamentu Gospodarczego nr 6 z dnia 18 kwietnia 1919 roku wydzielono wydział organizacyjny (z Sekcji Kontroli Rachunkowej) oraz personalny (z Sekcji Budżetowej) tworząc nowy wydział 1 Dz. Rozp. MSWojsk. nr 3, poz roku. 2 Dz. Rozp. MSWojsk. nr 5, poz roku. 3 Dz. Rozk.Wojsk. nr 11, poz roku.

2 personalno-organizacyjny. Istniejąca sekcja taborowa przekazana została do Departamentu Mobilizacyjno-Organizacyjnego. Rozkazem wewnętrznym nr 26 z 8 sierpnia powołano Sekcję Administracyjno-Prawną na miejsce dotychczasowego wydziału o tej samej nazwie. W kilka dni później (28.08.) do Sekcji Budżetowej włączono wydział organizacyjny. Rozkazem wewnętrznym nr 52 z dnia 7 października Sekcja Materiałów Kwaterunkowych została wydzielona z Departamentu Gospodarczego i włączona do Sekcji Budownictwa Wojskowego. Po przeprowadzonych zmianach w dniu 19 grudnia 1919 roku zgodnie z Przepisami służbowymi MSWojsk. w skład Departamentu Gospodarczego wchodziły sekcje: personalna, administracyjno-prawna, budżetowa, należności pieniężnych, żywnościowa, umundurowania, zaopatrzenia wojskowych i ich rodzin oraz Główna Kasa Wojskowa i Kancelaria. Funkcjonująca Emerytalna Komisja Likwidacyjna przekształcona została w komisję Wojenno-Likwidacyjną i sekcję Wojenno- Likwidacyjną. Departament podlegał wówczas I wiceministrowi 4. W dniu 20 lutego 1920 roku przeprowadzona została reorganizacja (MSWojsk., w myśl której Departament VII Gospodarczy składał się z sekcji: organizacyjnej, umundurowania, żywnościowej, należności pieniężnych, zaopatrzenia rodzin wojskowych i emerytów, wojenno-likwidacyjnej oraz kancelarii 5. Sekcje: budżetowa, rachunkowo-kontrolna i wydział administracyjno-prawny oraz Główna Kasa Wojskowa weszły w skład utworzonego Oddziału IV Sztabu MSWojsk. W dniu 1 stycznia 1921 roku Sekcja Zaopatrzenia Rodzin została wcielona do Sekcji Należności Pieniężnych Departamentu VII, jako VI, VII i VIII wydział 6. Od 22 sierpnia 1921 roku obowiązywała nowa organizacja MSWojsk. na stopie pokojowej 7. Wówczas to uległa zmianie nazwa departamentu. Skład nowego Departamentu VII Intendentury stanowiły następujące komórki: wydziały 1. Ogólno-Organizacyjny, 2. Żywnościowy, 3. Mundurowy, 4. Uposażenia; komisje Żywnościowa i Mundurowa oraz Kancelaria. 4 Wszystkie Zmiany organizacyjne szeroko naświetlone są w opracowaniu zbiorowym pt. Dziesięciolecie intendentury , Warszawa Por. też: Spis władz wojskowych , Warszawa 1936 (maszynopis), część 3, s. 2; CAW, Dep. Inf. MSWojsk., t Rozk. MSWojsk. Dep. I nr 1792/org., zał. 4. CAW, Gab. Min., t Rozk. Dz. Dep. Int. nr 1 z roku. CAW, Dep. Int., t Szt. Gen. Oddział I L. 4900/org. z roku (pokojowa organizacja MSWojsk.). CAW, Gab. Min., t. 966.

3 W roku 1922 utworzona została przy Departamencie VII Intendentury Komisja Ubiorcza 8. W maju tegoż roku zlikwidowany został Wydział Kwaterunkowy; jego agendy przejęły poszczególne komisje, a częściowo też wydziały. W czerwcu utworzono w Departamencie VII Intendentury Wydział 6: Administracyjno- Transportowy 9. Istniejący przy Departamencie VII Intendentury Wydział Wojenno- Likwidacyjny został z dniem) 14 kwietnia 1923 roku wyłączony ze składu Ministerstwa Spraw Wojskowych i przekazany do Izby Skarbowej w Warszawie, jako Dział Rent 10. W marcu 1924 roku utworzono w Departamencie VII Intendentury Wydział Kwaterunkowy. Od września tegoż roku obowiązywała nowa organizacja służby intendentury na stopie pokojowej. Odtąd też Departament VII Intendentury składał się z wydziałów: Ogólnego, Żywnościowego, Mundurowego, Kwaterunkowego, Uposażenia i Rachunkowo-Budżetowego 11. Z dniem 14 grudnia 1928 roku dokonana została kolejna reorganizacja, w myśl której departament składał się z wydziałów: Ogólnego, Żywnościowego, Mundurowego, Kwaterunkowego, Uposażenia, Taborowego i Rachunkowo- Budżetowego 12. W styczniu 1930 roku w Departamencie Intendentury został utworzony Referat Personalny, który od listopada był komórką samodzielną 13. Od marca tegoż roku referat taborowy Wydziału Ogólnego działał w ramach Wydziału Taborowego. Szefowi tego wydziału nadano też stałe upoważnienie do zastępowania szefa departamentu w sprawach dotyczących: organizacji, mobilizacji i wyszkolenia oraz zagadnień personalnych taborów 14. Po dokonanych zmianach skład Departamentu Intendentury stanowiły: wydziały Ogólny, Żywnościowy, Mundurowy, Uposażenia, Kwaterunkowy, Budżetowo-Rachunkowy i Taborowy oraz Samodzielny 8 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 13, poz roku. 9 Dod. tjn. nr 17 do Rozk. MSWojsk. nr 26, poz Dz. Rozk. MSWojsk. nr 15, poz roku. 11 Zmiany organizacyjne z roku 1924 patrz: Dod. tjn. nr 3 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 9, poz roku i Szt. Gen. Oddział I L. 4500/org. CAW, Dep. Int., t. 13. Od maja 1927 roku obowiązywała nazwa bez numeracji. Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16, poz roku. 12 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 35, poz roku. 13 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 3, poz roku oraz nr 38, poz roku. 14 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 10, poz roku.

4 Referat Personalny, Samodzielny Referat Emerytalny i Kancelaria. Zarządzeniem I wiceministra z dnia 26 października 1934 roku Samodzielny Referat Personalny został wyłączony i wszedł w skład Biura Personalnego MSWojsk., zaś niektóre sprawy tej komórki w Departamencie Intendentury przejął Wydział Ogólny. Z dniem 20 grudnia został zlikwidowany Wydział Taborowy, a jego agendy przekazano do Dowództwa Taborów i Szefostwa Remontów 15. Wreszcie z dniem 1 kwietnia 1939 roku Samodzielny Referat Emerytalny został przemianowany na Wydział Emerytalny 16. Odtąd też w skład Departamentu Intendentury wchodziły następujące wydziały: Ogólny Żywnościowy Mundurowy Uposażenia Kwaterunkowy Budżetowo-Rachunkowy Emerytalny. Organizacja ta nie uległa zmianom do sierpnia 1939 roku. * Akta Departamentu Intendentury stanowią zespół prosty, zamknięty. Obejmuje on materiały za okres Całość wytworu aktowego Departamentu Intendentury (137 jednostek archiwalnych) po opracowaniu ujęta została wydziałami i sekcjami (tj. strukturalnie), z podziałem na grupy rzeczowochronologiczne, co też uwidoczniono w opracowanym przeglądzie zawartości inwentarza. Z wytworu kancelaryjnego Departamentu Intendentury okresu międzywojennego zachowało się tylko około 10% akt. Najliczniej reprezentowane są wydziały Ogólny, Budżetowo-Rachunkowy, Mundurowy i Żywnościowy oraz 15 Por. Rozk. wewn. Dep. Int. nr 13/ roku oraz nr 17/ roku. CAW, Dep. Int., t CAW, Sztab Główny, Oddział I Wydz. Org., t. 1.

5 Komisja Ubiorcza. W innych komórkach organizacyjnych zachowała się znikoma ilość dokumentacji aktowej. W Wydziale Ogólnym znajdują się rozkazy wewnętrzne Departamentu Intendentury od marca 1919 roku do grudnia 1936 roku. W nich właśnie znalazły odbicie między innymi sprawy dotyczące organizacji pracy departamentu, zmian w obsadzie personalnej oraz zadań i kompetencji komórek organizacyjnych. Wartość poznawczą mają też przedruki rozkazów okolicznościowych NDWP i MSWojsk., wyciągi z rozkazów MSWojsk. regulujące różne zagadnienia organizacyjno-prawne oraz wykazy imienne oficerów, chorążych, podoficerów zawodowych i pracowników cywilnych zatrudnionych w departamencie. Druga grupa akt Wydziału Ogólnego to materiały o charakterze organizacyjnym, z których wymienić należy: historię Wydziału Personalnego (z 10 września 1919 roku); referat ppor. Czernego pt. Zadania, organizacja oraz projekty na przyszłość (z 31 października 1919 roku); opracowanie pt. Referat III Personalny (z 1926 roku) omawiające skład osobowy, obsadę, zakres działania, podział, metody i plany pracy (opisowe, graficzne, roczne, miesięczne, tygodniowe). Ponadto znajdują się tu akta dotyczące armii gen. Hallera (sprawy demobilizacji starszych roczników, utrzymanie personelu francuskiego, koszta związane z organizacją armii na terenie Francji). Z tym problemem związane są też: umowy, kontrakty, korespondencja między władzami francuskimi a polskimi (Komitet Narodowy Polski) w sprawie kredytów dla armii gen. Hallera, żołdu dla oficerów i żołnierzy oraz przyjęcia wszelkiego zaopatrzenia tej armii przez Polskę po jej przyjeździe do kraju; zarządzenia MSWojsk. w sprawie ostatecznego zjednoczenia pod względem gospodarczym wszystkich formacji byłej armii gen. Hallera z armią krajową; odpisy korespondencji z szefem Wojskowej Misji Francuskiej gen. Henrysem i francuskim Ministerstwem Wojny w sprawie sytuacji materialnej oficerów Polaków służących w armii francuskiej, którzy następnie przeszli do armii gen. Hallera; wniosek Ministerstwa Spraw Wojskowych na Komitet Ekonomiczny Ministrów dotyczący zatwierdzenia umowy zawartej 26 stycznia 1919 roku między rządem francuskim a Komitetem Narodowym Polskim w przedmiocie likwidacji kosztów za utworzenie i utrzymanie Armii Polskiej organizowanej we Francji oraz

6 odpis sprawozdania Oddziału IV Sztabu MSWojsk. z listopada 1919 roku dotyczącego również tej sprawy (t. 16). Z innych materiałów zasługujących na uwagę wymienić można sprawozdanie Oddziału I NDWP z organizacji Wojska Polskiego za okres listopad 1918 roku luty 1919 roku; tabelę zestawienie liczbowe armii w dniu 13 lutego 1919 roku według grup oraz okręgów generalnych z rozbiciem na piechotę, jazdę i artylerię oraz wykazaniem stanu żywienia i stanu bojowego oficerów i szeregowych; dane dotyczące stanu liczbowego armii w zimie 1919/1920; zestawienia stanu liczbowego armii z dnia 15 lipca 1919 roku według okręgów generalnych i grup na froncie oraz z podziałem na stan żywionych i wojenny (t. 12). Ponadto występuje tu: projekt reorganizacji służby kwatermistrzowskiej z 1920 roku, który ujmuje podział kompetencji w najwyższych władzach wojskowych i charakteryzuje służbę kwatermistrzowską NDWP, MSWojsk., armii i dywizji (schemat organizacji, podział kompetencji w zakresie działania służb kwatermistrzowskich frontu); rozkaz ministra Spraw Wojskowych w sprawie reorganizacji MSWojsk. wraz z załącznikami (części składowe MSWojsk. po przeprowadzonej reorganizacji, obsada personalna, podział czynności i etaty MSWojsk., zestawienie kompetencji wyższych władz wojskowych w sprawach personaliach; t. 13). W oddzielną -grupę ujęto sprawozdania, protokoły i komunikaty. Zachowały się sprawozdania z działalności Departamentu Gospodarczego, intendentury Okręgu Generalnego Warszawa i intendentur dywizyjnych oraz z inspekcji wojskowych urzędów gospodarczych i konferencji prasowej MSWojsk. Inne przekazy to protokoły z konferencji szefów intendentury okręgów korpusów w prawie zaopatrzenia Korpusu Ochrony Pogranicza. Interesujące są też dwa protokoły, zjazdu szefów intendentur OK: 1) odbytego w dniu 14 lutego 1924 roku w Warszawie, w czasie którego omawiano sprawy gospodarki finansowej, żywnościowej, opałowej, mundurowej, kwaterunkowej, organizacji służby intendentury, personalne, szkolnictwa i pracy naukowej, uposażenia i emerytur; 2) odbytego w listopadzie 1924 roku dla omówienia roli służby intendentury w zaopatrzeniu armii, wytycznych do dalszego działania i współpracy z departamentem (t. 23). Występują też komunikaty materiałowe frontu wschodniego obrazujące sytuację ogólną w armiach. Ponadto wymienić należy

7 opracowanie szefa komisji żywnościowej ppłka Karola Masnego z Wydziału Intendentury Wyższej Szkoły Wojennej pt. Organizacja administracji żywnościowej armii, w którym autor omawia podstawy prawne administracji armii, zadania całej administracji siły zbrojnej oraz zakres działania służb. Z materiałów szkoleniowych zachowanych w Wydziale Ogólnym na uwagę zasługują: tymczasowa instrukcja Departamentu Intendentury dotycząca szkolenia oficerów służby intendentury (1934 roku); instrukcja szkolenia oficerów rezerwy przydzielonych na wypadek mobilizacji na stanowiska oficerów żywnościowych i płatników jednostek administracyjnych wojsk i służb; rozkazy, zarządzenia i wyciągi z rozkazów departamentu z lat dotyczące doskonalenia kadry zawodowej; tematy wykładów i odczytów dla kadry zawodowej oraz plany organizowania kursów języków obcych (t. 32). Ponadto jest jeszcze instrukcja wyszkolenia służby intendentury (część I organizacja i metody wyszkolenia), w której omówiono sprawy wychowania, wyszkolenia, organizacji pracy szkoleniowej oraz obowiązki szefów i dowódców w tym zakresie (t. 33). Na uwagę zasługują również komunikaty naukowe (z lat 1936, 1937, 1938) zestawione przez Wojskowy Instytut Naukowo- Oświatowy, omawiające organizację i wyszkolenie kawalerii, artylerii i służby uzbrojenia wojsk własnych i obcych oraz marynarki wojennej zagranicą. Sekcję Administracyjno-Prawną (1 jednostka archiwalna) reprezentują: wykazy pracowników, akta dotyczące trzymiesięcznej odprawy pieniężnej dla pracowników fabrycznych powoływanych do wojska oraz wnioski w sprawie wydzielenia Sekcji Administracyjno-Prawnej z Departamentu Gospodarczego i przeniesienia do Oddziału IV Sztabu MSWojsk. Wśród akt Wydziału Żywnościowego (6 jednostek archiwalnych) znajdują się plany zaopatrzenia w żywność i wytyczne do planów z lat 1922, 1924, 1925 oraz sprawozdanie z działalności sekcji żywnościowej Departamentu VII za okres od listopada 1918 roku do 1921 roku. Wydział Mundurowy (6 jednostek archiwalnych) zawiera protokoły i sprawozdania Wojskowego Centralnego Urzędu Gospodarczego z lat kierowane do Sekcji Mundurowej Departamentu Gospodarczego oraz umowy Sekcji Mundurowej z przedsiębiorstwami na dostawę różnych przedmiotów mundurowych.

8 Wydział Kwaterunkowy to 1 jednostka archiwalna zawierająca opracowanie dr. inż. Ernesta Nielsena pt. Stacje benzynowe niemieckiego ruchu samochodowego, w którym autor omawia: rozwój stacji benzynowych, usytuowanie względem ośrodków ruchu, techniczne zasady budowy oraz stacje benzynowe w portach lotniczych, morskich i rzecznych. Również jedna jednostka archiwalna reprezentuje Wydział Taborowy. Są tu wykazy oficerów rezerwy przeniesionych z różnych korpusów osobowych do korpusu oficerów taborowych, ze starszeństwem od 1919 roku do 1930 roku. Wydział Budżetowo-Rachunkowy zawiera 32 jednostki archiwalne. Wśród ważnych archiwaliów na uwagę zasługując instrukcja o gospodarce pieniężnej i materiałowej dla Wydziału Wojskowego Komisarza Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku ( roku); sprawozdanie Banku Gospodarstwa Krajowego, które omawia sytuację gospodarczą Polski w 1934 roku, działalność banku oraz bilanse i rachunki strat i zysków za rok Znajduje się tu też Przegląd Miesięczny (lipiec 1935 roku) wydawany przez Bank Gospodarstwa Krajowego; zawiera on omówienie: bilansu płatniczego Polski w okresie kryzysu, położenia gospodarczego Polski w czerwcu 1935 roku oraz statystyki Banku Polskiego i obiegu pieniężnego, wkładów w instytucjach finansowych, kredytu gotówkowego, instytucji kredytu długoterminowego, kursu dewiz i ważniejszych papierów procentowych na giełdzie warszawskiej (t. 88). Interesującą grupę archiwaliów tworzą ponadto preliminarze budżetowe oraz objaśnienia do nich za lata (t ). Z Wydziału Uposażenia zachowała się jedna jednostka archiwalna. Występują tu: akta dotyczące mianowania i uposażenia urzędników wojskowych, projekt ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym wojskowych i ich rodzin oraz zarządzenia w sprawie zawierania kontraktów z obcokrajowcami wstępującymi do WP. W Sekcji Wojenno-Likwidacyjnej (5 jednostek archiwalnych) znajdują się akta z lat (większość w języku niemieckim). Dotyczą one zakresu działania sekcji, układów z Niemcami w sprawie rent inwalidzkich i emerytur wojskowych (dane statystyczne, zarządzenia i ustawy) oraz posiedzeń Komisji Likwidacyjnej austriackiego Ministerstwa Wojny (protokoły). Samodzielny Referat Personalny reprezentuje jedna jednostka archiwalna.

9 Występuje tu lista starszeństwa korpusu oficerów intendentów oraz wykaz pracowników cywilnych departamentu. Również i Samodzielny Referat Emerytalny zawiera jedną jednostkę archiwalną. Znajdujące się w niej materiały to zarządzenia w sprawach emerytalnych oraz ustawa emerytalna dla funkcjonariuszy państwowych i żołnierzy zawodowych z 1928 roku. W Komisji Weryfikacyjnej (jedna jednostka archiwalna) zachowały się: Dekret Wodza Naczelnego o jej utworzeniu, protokoły posiedzeń, projekt współpracy intendentur okręgów generalnych armii przy weryfikacji oraz listy starszeństwa oficerów intendentury z Legionów Polskich i armii zaborczych. Wreszcie Komisja Ubiorcza reprezentowana jest przez 9 jednostek archiwalnych. Wartość poznawczą mają tu: instrukcje Komisji Ubiorczej, akta w sprawie utworzenia Komisji Ubiorczej przy Departamencie VII Intendentury, protokoły posiedzeń, a także album wykrojów umundurowania żołnierskiego i album godła władz wojskowych oraz barwy rodzajów broni i służb 17. PRZEGLĄD ZAWARTOŚCI INWENTARZA Pozycja I. Wydział Ogólny rozkazy akta organizacyjne sprawozdania, protokoły, komunikaty szkolenie sprawy mobilizacyjne kontrola gospodarki wojskowej akta wydawnicze przemysł i surowce warunki techniczne W niniejszym omówieniu wykorzystano częściowo wstęp do inwentarza zespołu akt Departamentu Intendentury MSWojsk., który opracowała D. Sułek.

10 II. Sekcja Administracyjno-Prawna III. Wydział Mundurowy zaopatrzenie mundurowe rozliczenia materiałowo-pieniężne dostawy krajowe i zagraniczne zakłady i surowce mundurowe IV. Wydział Żywnościowy instrukcje i sprawozdania zaopatrzenie żywnościowe zakłady i składnice intendentury V. Wydział Kwaterunkowy VI. Wydział Taborowy VII. Wydział Budżetowo-Rachunkowy instrukcje i zarządzenia finansowe preliminarze budżetowe realizacja kredytów VIII. Wydział Uposażenia IX. Sekcja Wojenno-Likwidacyjna układy z Niemcami w sprawie rent protokoły posiedzeń Komisji Likwidacyjnej austriackiego Ministerstwa Wojny renty i odszkodowania X. Samodzielny Referat Personalny XI. Samodzielny Referat Emerytalny XII. Komisja Weryfikacyjna XIII. Komisja Ubiorcza instrukcje i przepisy protokoły z posiedzeń wzory barw mundurów