SAMODZIELNY BATALION KOBIECY I JEGO AKTA Z LAT

Transkrypt

1 Bożena Szmagaj SAMODZIELNY BATALION KOBIECY I JEGO AKTA Z LAT Udział kobiet w wojnie wyzwoleńczej narodu polskiego był zjawiskiem powszechnym. W obozach koncentracyjnych kobiety wiodły walkę o przetrwanie, spieszyły z pomocą i opieką oddziałom partyzanckim, były łączniczkami, kolporterkami i opiekunkami, służyły w regularnych jednostkach wojskowych jako sanitariuszki, lekarze i radiotelegrafistki. Bardzo często zajmowały stanowiska dowódców plutonów i kompanii na równi z mężczyznami, walcząc z bronią w ręku 1. Zarys organizacyjny 1 Samodzielny Batalion Kobiecy im. Emilii Plater jest dosyć szeroko znany 2. Jego powstanie ściśle wiąże się z formowaniem na ziemi radzieckiej 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki. W końcu maja 1943 roku z napływających do Sielc kobiet postanowiono utworzyć odrębną jednostkę. Organizacyjnie miała ona być sformowana na wzór oddziałów kobiecych w Armii Radzieckiej. 1 Udział kobiet polskich w II wojnie światowej omówiono w pracy zbiorowej: By nie odeszły w mrok zapomnienia, Warszawa Dzieje batalionu zawarte są w: W. J u r g i e l e w i c z, Kobiety w walce w szeregach jednostek WP ; [w:] By nie odeszły..., s ; Cz. P o d g ó r s k i, Kobiety w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR ( ), tamże, s ; S. D r z e w i e c k a, Szłyśmy znad Oki, Warszawa 1965; F. R u d o m i n, Z drucikami od Oki do Warszawy, Warszawa 1977.

2 Etat batalionu ustalał następującą strukturę organizacyjną 3 : dowództwo, sztab, sekcja gospodarcza, kompania fizylierów (w składzie 3 plutonów 102 żołnierzy), dwie kompanie strzeleckie po 160 ludzi, kompania karabinów maszynowych (90 żołnierzy), kompania rusznic ppanc. (50 osób), plutony; łączności, saperów, zwiadowców pieszych, sanitarny, weterynaryjno-felczerski, warsztaty: zaopatrzenia bojowego, zaopatrzenia taborowo-mundurowego oraz pluton transportowy. Pod koniec 1943 roku przy batalionie istniały także dwie szkoły podoficerskie. Ogólny stan osobowy wynosił 690 ludzi 4. Rozkaz o sformowaniu batalionu kobiecego został wydany w momencie, gdy znaczna część pododdziałów już istniała, a platerówki razem z całą 1 DP złożyły przysięgę 5. Początkowo batalion podlegał dowództwu 1 korpusu (do ), a następnie (od roku) włączony został w skład 1 armii Wojska Polskiego 6. Od 14 marca 1945 roku na podstawie rozkazu nr 57/org. NDWP, podporządkowano go Sztabowi Głównemu WP 7. W dniu 30 kwietnia 1945 roku naczelny dowódca WP rozkazem organizacyjnym nr 0113 przeniósł batalion z etatu 04/525 na etat 23/910 W 8, a rozkazem nr 0138/org. z 3 czerwca 1945 roku na etat 9/11 9. Po wojnie 25 września 1945 roku ukazał się rozkaz nr 0263/org. NDWP o rozformowaniu 1 Samodzielnego Batalionu Kobiecego 10. Rozwiązanie miało nastąpić w dwóch etapach: do 10 października 1545 roku rozformowaniu uległo 50% stanu osobowego, a do 1 listopada 1945 roku reszta batalionu W Centralnym Archiwum Wojskowym brak etatu 04/525. Strukturę organizacyjną batalionu podaję za Cz. P o d g ó r s k i m, op. cit., s Zmiany stanu osobowego batalionu zawarte są w: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach , t. 1, Warszawa Stan ten wynosił: na dzień roku 475 żołnierzy (s. 102), na dzień roku 506 osób (s. 198), na dzień roku 529 osób (s. 284) oraz na dzień roku 533 osoby (s. 342). 5 1 Samodzielny Batalion Kobiecy im. E. Plater sformowany został rozkazem organizacyjnym nr 70 1 DP z dnia roku według etatu 04/525. CAW, III-4-825, k Wojsko Polskie. Krótki informator historyczny, Warszawa 1965, s CAW, prot. 1545/73, t. 7, k CAW, III , k CAW, III CAW, prot. 1545/73, t. 8, k CAW, III , k. 293.

3 Szlak bojowy Batalion kobiecy powstawał jako jednostka bojowa. Mimo to nie wszystkim jego pododdziałom dane było wziąć udział w bezpośredniej walce z nieprzyjacielem. Uczestniczyła w niej jedynie 1 kompania fizylierek, która została przydzielona do 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki. Dnia 1 września 1943 roku wyruszyły one na front wraz z innymi jednostkami dywizji i wzięły udział w bitwie pod Lenino. Pozostała część batalionu otrzymała w roku 1943 zadanie pełnienia służby wartowniczej i ochrony mienia wojskowego. W pierwszych miesiącach roku 1944 batalion wyruszył z Sielc do Polski. Droga wiodła przez Łuczynkę (Białoruś), Żeleźniaki, Trojanów, Żytomierz, Kiwerce koło Łucka, a następnie już w Polsce przez Lublin, Łuków, Siedlce do Warszawy 12. Dnia 10 października 1944 roku batalion przybył do Warszawy, gdzie pododdziały objęły posterunki wartownicze przy instytucjach, obiektach przemysłowych i magazynach, których dotychczas strzegły inne jednostki. Część pełniła służbę wartowniczą w Otwocku, Sulejówku i Pilawie. Do końca wojny batalion stacjonował w Warszawie, wykonując powierzone mu zadania wartownicze i porządkowe. Zawartość aktowa Akta 1 Samodzielnego Batalionu Kobiecego trafiły do CAW poprzez Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Część z nich znajdowała się w Archiwum Biura Historycznego, skąd zostały przekazane do CAW. Tutaj scalono je w wyniku specjalnie przeprowadzonej w roku 1945 akcji. Zespół archiwalny 1 Samodzielnego Batalionu Kobiecego im. E. Plater zawiera 43 jednostki 13. Akta tworzone były od sierpnia 1943 roku do listopada 1945 roku. Ich strona zewnętrzna świadczy, że powstawały w trudnych warunkach wojennych pisano je na maszynie i ręcznie, ołówkiem lub atramentem na 12 Wojsko Polskie. Krótki informator historyczny, s Sygnatura tego zespołu: CAW, III-138.

4 najróżniejszych gatunkach papieru. Mimo to fizyczny stan zachowania archiwaliów jest dobry. W zespole można wyodrębnić następujące grupy dokumentacji: 1. rozkazy organów nadrzędnych i batalionu 2. akta personalne 3. akta aparatu polityczno-wychowawczego 4. kronika batalionu 5. akta finansowe. Należące do zespołu wyciągi z rozkazów dziennych i personalnych 1 DP i 1 KPSZ zawierają informacje o obsadzie stanowisk dowódczych w batalionie. Archiwalia te ukazują 1 batalion kobiecy na tle działalności 1 Dywizji im. T. Kościuszki i 1 korpusu (III do 28). Książki rozkazów dziennych batalionu, prowadzone bardzo starannie, dają pełny obraz życia jednostki 14. Uwzględniają sprawy szkolenia i służby, informują o stanie personalno-etatowym. Dla badacza dziejów platerówek stanowią jedno z głównych źródeł poznania dnia powszedniego jednostki. Znaczna część zespołu to akta o charakterze personalnym. Należą do nich ewidencje stanu osobowego pododdziałów, odrębne ewidencje oficerów, podoficerów i szeregowców oraz skorowidze. Zachował się również wykaz poległych żołnierzy batalionu (III ). Interesujące są ankiety personalne platerówek. Powstawały one w okresie demobilizowania kobiet w roku Poza niezwykle ciekawymi dla historyka danymi socjologicznymi (możliwość badania struktury społecznej, narodowościowej, wyznaniowej, wiekowej itd.), ankiety ujawniają plany życiowe przechodzących do cywila dziewcząt. Pełniejszy obraz losów platerówek mogą dać notatki por. Hankiewicz, zawierające wiadomości o żołnierzach do momentu wstąpienia ich do wojska (III ). Inną grupę akt stanowią materiały aparatu polityczno-wychowawczego. Wśród nich najciekawsze i najbogatsze są różnego rodzaju meldunki kierowane do Wydziału Polityczno-Wychowawczego 1 Korpusu PSZ w ZSRR (później do Zarządu 14 Zachował się pełny komplet rozkazów batalionu za okres (CAW, III do 33).

5 Polityczno-Wychowawczego 1 armii). Meldunki te pisane były przez zastępcę dowódcy batalionu do spraw polityczno-wychowawczych, głównie kpt. Ludwikę Bibrowską (III ). Omawiane są w nich sprawy nurtujące żołnierzy, poczynając od kwestii wyżywienia czy umundurowania, kończąc na głównych problemach ideologiczno-politycznych tego okresu (np. ocena panujących w jednostce opinii na temat rządu lubelskiego i londyńskiego, reformy rolnej, przyjaźni z ZSRR) 15. Poza tym w aktach można znaleźć charakterystykę postaw moralno-politycznych dowódców poszczególnych pododdziałów. Materiały te zawierają także meldunki o wypadkach nadzwyczajnych. W zespole zachowała się również kronika batalionu (III ). Nie przebyła ona niestety wraz z platerówkami szlaku od Sielc do Warszawy. Powstała już po wojnie na zamówienie Głównego Zarządu Pol-Wych WP. Zawiera jedynie wspomnienia dowódcy batalionu ppłka Lasonia z okresu stacjonowania w Warszawie, relację chor. Mańkowskiej z bitwy pod Lenino, a także fragmenty listy odznaczonych i poległych. Ostatnią grupę archiwaliów omawianego zespołu stanowią materiały finansowe, do których należą listy płacy i protokoły kontroli gospodarczo-finansowej. Pozwalają one poznać zasady funkcjonowania batalionu w dziedzinie gospodarki i finansów. Dają obraz trudności aprowizacyjnych, transportowych, materiałowych, z jakimi borykała się większość jednostek wojskowych w czasie wojny. * Zespół archiwalny 1 Samodzielnego Batalionu Kobiecego im. E. Plater został w CAW opracowany i udostępniony badaczom. Jego materiały umożliwiają prześledzenie fragmentu losów kobiet polskich w czasie II wojny światowej. 15 Por. meldunek z okresu CAW, III , k