ZESPOŁY AKT JEDNOSTEK KAWALERII Problemy organizacyjne

Transkrypt

1 Tadeusz Kowalczyk ZESPOŁY AKT JEDNOSTEK KAWALERII Problemy organizacyjne Druga wojna światowa była ostatnią, w której kawalerii używano na większą skalę, jako rodzaju broni. Niemal we wszystkich armiach stron walczących istniały formacje kawaleryjskie, spełniające w toku działań doniosłą rolę. Nie było więc dziełem przypadku, że planując rozwinięcie 1 Korpusu PSZ w ZSRR do wielkości armii postanowiono sformować, w jej składzie, samodzielną brygadę kawalerii. Brygada została sformowana na podstawie rozkazu dowódcy Charkowskiego Okręgu Wojennego nr z dnia 24 marca 1944 roku, wydanego zgodnie z dyrektywami zastępcy szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej nr org. 1/ ss i nr org. 1/ ss z dnia 17 marca 1944 roku 1. Brygadę formowano według etatów radzieckiej samodzielnej brygady kawalerii o stanie osobowym ludzi. Miejscem formowania był rejon m. Trościniec; 2 pułk kawalerii formował się początkowo w Sumach. Pracami organizacyjnymi kierował płk Włodzimierz Radziwanowicz, wyznaczony następnie na stanowisko dowódcy brygady. Żołnierze brygady rekrutowali się przeważnie z kawalerzystów przedwojennego Wojska Polskiego. W kwietniu 1944 roku wydany został kolejny rozkaz dowódcy Charkowskiego Okręgu Wojennego, który zawierał szereg elementów istotnych dla 1 CAW, III-139-1, k

2 formowania brygady 2. Ustalał on numery jednostek, etatów i poczt polowych oraz stan liczebny ludzi i koni. Dnia 8 maja 1944 roku ukazał się rozkaz organizacyjny nr Armii Polskiej w ZSRR, którym zatwierdzone zostały jednostki i oddziały AP, a w tym też 1 samodzielnej brygady kawalerii 3. Odtąd w jej skład wchodziły: Sztab, 10 szwadron łączności, 12 szwadron saperów, 2 i 3 pułk kawalerii, 4 dywizjon artylerii konnej, 8 bateria plot., 4 park amunicyjny, 7 kolumna taborowa, 6 szwadron sanitarny, 9 szwadron techniczny, 5 ambulans weterynaryjny. Podstawowymi jednostkami bojowymi brygady, stanowiącymi o jej sile, były dwa pułki kawalerii 2 i 3. Samodzielna brygada kawalerii od chwili sformowania podlegała dowódcy 1 Armii Polskiej. W sierpniu 1944 roku została podporządkowana bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu WP 4. Następnie ponownie weszła w skład 1 AP, w ramach której brała udział w działaniach bojowych już do końca wojny. Za udział w walkach o Warszawę rozkazem Naczelnego Dowództwa Armii Radzieckiej nr 011 z dnia roku przyznano brygadzie miano Warszawska. Dalsze przeformowania kawalerii miały miejsce tuż przed zakończeniem wojny. Tak więc rozkazem organizacyjnym Naczelnego Dowództwa WP nr 0116/org. z dnia 7 maja 1945 roku, uzupełnionym rozkazem nr 0122/org. z dnia 15 maja 1945 roku, 1 Warszawska Brygada Kawalerii została przeformowana na 1 Warszawską Dywizję Kawalerii o stanie osobowym ludzi 5. Najważniejsze zmiany, jakie zaszły w organizacji dywizji dotyczyły sformowania 1 pułku kawalerii oraz przeformowania 4 dywizjonu artylerii konnej na 57 pułk artylerii konnej i 8 baterii artylerii plot. na 4 dywizjon artylerii plot 6. Po zakończeniu działań wojennych 1 Warszawska Dywizja Kawalerii zgodnie z rozkazem organizacyjnym Naczelnego Dowództwa WP, podporządkowana została dowódcy 2 armii Wojska Polskiego 7. Miejscem postoju dywizji był Koszalin, dokąd 2 Rozkaz dowódcy Charkowskiego Okręgu Wojennego nr 0260 z dnia roku. CAW, III-139-1, k CAW, III-139-1, k Rozkaz NDWP nr 4 z dnia roku. Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach , t. 1. Warszawa 1958, s Tamże, s. 367 i Wykaz, stanowiący załącznik do rozkazu ni: 0122/org. obejmuje też 5 pułk kawalerii, który jednak nie został sformowany. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s Rozkaz NDWP nr 0133/org. z dnia roku. CAW, III , k. 181.

3 została skierowana w celu obrony wybrzeża. Z chwilą powstania okręgów wojskowych 8 dywizję kawalerii włączono do Morskiego Okręgu Wojskowego 9. Druga połowa 1945 roku to okres przechodzenia wojska na etaty czasu pokojowego. Również i 1 Warszawska Dywizja Kawalerii rozkazem organizacyjnym Naczelnego Dowództwa WP nr 0246/org. z dnia 13 września 1945 roku uległa przeobrażeniom; nowy etat nr 3/20 ustalał jej stan liczebny na 4362 ludzi 10. W wyniku przejścia na stan pokojowy w dywizji rozformowano: 7 transport żywnościowy, 5 ambulans weterynaryjny, samodzielny pluton dowozu materiałów pędnych, warsztat rymarsko-szewski. Ponadto w pułkach zlikwidowano plutony rusznic przeciwpancernych, saperów i chemiczne. Równocześnie w dywizji sformowano szwadron transportowo-gospodarczy, a w pułkach kawalerii baterie 45 mm armat. W roku 1946 dywizja kawalerii przeszła do Warszawskiego Okręgu Wojskowego i została rozlokowana w rejonie Warszawy. Jej rozformowanie nastąpiło w oparciu o rozkaz Naczelnego Dowództwa WP nr 028/org. z dnia 27 stycznia 1947 roku 11. Z dniem tym zamknięty został rozdział historii polskiej kawalerii. 2. Działania bojowe W pierwszych dniach lipca 1944 roku brygada kawalerii transportami kolejowymi przerzucona została do rejonu drugiego rzutu 1 armii na Wołyniu. W miarę przesuwania się frontu na zachód brygada podążała za wojskami 1 Frontu Białoruskiego. Dnia 28 lipca przekroczyła ona Bug i zgodnie z rozkazem dowódcy 1 armii skoncentrowała się w Chełmie z zadaniem pełnienia służby garnizonowej oraz ochrony gmachów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. W początkach sierpnia 1944 roku brygada kawalerii przeszła do Lublina, gdzie otrzymała uzupełnienie stanu osobowego i koni. Już w dniu 17 sierpnia opuściła Lublin z zadaniem ześrodkowania się w rejonie Ewelin Budy Uśniackie Uśniaki. 8 Formowanie okręgów wojskowych regulował rozkaz NDWP nr 23/org. z dnia roku. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s Rozkaz NDWP nr z września 1945 roku. CAW, Prot. 1101, poz. 5, k CAW, Prot. 1101, poz. 5, k Tamże.

4 W tym też czasie udział w walkach wziął 4 dywizjon artylerii konnej, wspierając ogniem 1 dywizję piechoty. W okresie od 3 do 12 września 1944 roku brygada kawalerii zajmowała obronę na lewym i prawym brzegu Wisły, u ujścia rzek Pilicy i Wilgi na prawym skrzydle 1 AWP. Po przekazaniu obrony na Wiśle i Pilicy oddziałom radzieckim 1 SBK w dniach września 1944 roku przejęła pas obrony 1 DP na Pradze. Następnie przeszła ona do drugiego rzutu 1 armii i ześrodkowała się w rejonie Pragi, a od 27 września w rejonie Dobrzyniec Sępochów Kołbiel. Dnia 29 grudnia 1944 roku brygada kawalerii weszła ponownie do walki, przejmując na odcinku Świdry Małe Karczew obronę od 4 DP, na lewym skrzydle 1 armii. Obronę tego pasa utrzymywała do 16 stycznia 1945 roku. Bez walk brygada osiągnęła 19 stycznia 1945 roku Błonie skąd po kilkudniowym postoju wyruszyła w kierunku północno-zachodnim i po sześciu dniach wkroczyła do Bydgoszczy. Od lutego 1945 roku 1 SBK brała udział w walkach o przełamanie Wału Pomorskiego. W związku z tym zajęła obronę w rejonie miasta Nadarzyce, współdziałając z pododdziałem 1 DP w odpieraniu kontrataków nieprzyjaciela. Następnie, będąc w odwodzie dowódcy 1 AWP brygada prowadziła natarcie w drugim rzucie armii, jako osłona prawego skrzydła. W dniu 13 lutego 1945 roku stoczyła ona krwawy bój z kontratakującym nieprzyjacielem w rejonie m. Wielboki. W marcu 1945 roku brygada została rozmieszczona w Gryficach. Do jej zadań należała likwidacja rozproszonych w tym rejonie grup nieprzyjaciela. Brała też udział w akcji siewnej. Dnia 7 kwietnia 1945 roku brygada kawalerii wyruszyła na nowe miejsce zakwaterowania w rejonie Przybiernowa. Dnia 12 kwietnia została skierowana na południowy-zachód, aby wziąć udział w walkach w rejonie Berlina. Już 20 kwietnia brygada kawalerii przekroczyła Odrę i prowadziła działania wojenne w składzie 1 Armii WP; nie uczestniczyła jednak w bezpośrednim szturmie Berlina. Za zasługi bojowe 1 Warszawska Dywizja Kawalerii odznaczona została Krzyżem Grunwaldu III klasy Zagadnienia działań bojowych omawia L. P o n a h a j b a we wstępie do inwentarza akt 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii. CAW, III , s. 5 8, maszynopis. Zagadnienia działań bojowych omawia L. P o n a h a j b a we wstępie do inwentarza akt 1

5 3. Charakterystyka zawartości aktowej Akta dowództwa 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii i podległych jej jednostek przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym stanowią zespół złożony, który zawiera ogółem 808 jednostek archiwalnych, wytworzonych w latach Dla poszczególnych jednostek wojskowych stan zachowanych akt przedstawia się następująco: dowództwo dywizji 223 j.a. 1 pułk kawalerii 81 j.a. 2 pułk kawalerii 86 j.a. 3 pułk kawalerii 55 j.a. 4 zapasowy pułk kawalerii 143 j.a. 57 pułk artylerii konnej 118 j.a. dywizjon szkolny 35 j.a. 4 dywizjon artylerii plot. 1 j.a. 12 szwadron saperów 22 j.a. 10 szwadron łączności 30 j.a. 7 kolumna taborowa 8 j.a. 4 park artyleryjski 3 j.a. 6 szwadron sanitarny 2 j.a. 5 ambulans weterynaryjny 1 j.a. Opracowane akta, z uwagi na stosunkowo pełny stan zachowania, mogą służyć badaczom do odtworzenia działań i historii kawalerii w okresie Zawartość aktową dowództwa dywizji i podległych jednostek można podzielić na kilka grup w zależności od tematu i zagadnień jakich dotyczą 14. Warszawskiej Dywizji Kawalerii. CAW, III , s. 5 8, maszynopis. 13 Uwzględniając fakt, że po roku 1947 jednostki kawalerii przestały istnieć, a więc nie tworzyły akt, wszystkie opracowane zespoły jako zamknięte umieszczone zostały w inwentarzu obejmującym jednostki bojowe do roku Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat Jednostki bojowe, część 1 i 2, Warszawa 1961, część 3 (suplement do części 1 i 2), Warszawa Układ wewnętrzny wszystkich zespołów akt odpowiada strukturze etatowej. Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego..., część 2, s. 387 dowództwo, zespół nr 139; s pułk kawalerii, zespół

6 Najważniejsza dla badacza grupa archiwaliów dotyczy zagadnień bojowych. Są to rozkazy i zarządzenia, programy szkoleniowe, meldunki i schematy działań bojowych. Do tej grupy zaliczyć można też schematy marszrut i rozlokowania jednostek oraz biuletyny informacyjne. Materiały te znajdują się wśród akt dowództwa dywizji, pułków i mniejszych pododdziałów. Z okresu powojennego zachowały się rozkazy, wytyczne, programy, plany oraz sprawozdania z wyszkolenia bojowego. Na uwagę zasługują również materiały o charakterze organizacyjnym. Występują więc rozkazy i zarządzenia o formowaniu związków i jednostek 1 Armii Polskiej w ZSRR, a w tym także o formowaniu 1 brygady kawalerii 15. Wśród dowództwa i podległych mu jednostek zachowały się również materiały dotyczące działalności aparatu polityczno-wychowawczego. Głównie są to zarządzenia, instrukcje, plany, meldunki i sprawozdania z pracy. Badacza mogą zainteresować kroniki, które dostarczają cennego materiału do poznania historii 1 brygady kawalerii w okresie jej istnienia 16. W omawianych zespołach archiwalnych występują również akta o charakterze personalnym. Są to głównie rozkazy personalne, księgi ewidencji osobowej, wykazy i skorowidze, spisy poległych i rannych, wnioski awansowe i odznaczeniowe, skierowania na stanowiska oraz korespondencja z tym związana. Z archiwaliów służby kwatermistrzowskiej zachowały się w poszczególnych jednostkach rozkazy, zarządzenia w sprawach administracyjnych, porządkowych, gospodarczych i służby zdrowia, sprawozdania finansowe i zaopatrzeniowe oraz korespondencja. Wśród tej grupy materiałów przeważają jednak listy płacy, które występują we wszystkich zespołach. Okres powojenny dywizji kawalerii to, poza normalnymi zajęciami szkoleniowymi, również aktywny udział w życiu społeczno-politycznym kraju. Zachowały się więc akta obrazujące udział jednostek kawalerii w działaniach nr 140 i 2 pułk kawalerii, zespół nr 141; s pułk kawalerii, zespół nr 142; s pułk artylerii, zespół nr 143; s. 401 dywizjon szkolny 1 DK, zespół nr 144; s dywizjon artylerii przeciwlotniczej, zespół nr 145; s szwadron saperów, zespół nr 146 i 10 szwadron łączności, zespół nr 147; s park artyleryjski, zespół nr 148, 7 kolumna taborowa, zespół nr 149 i 6 szwadron sanitarny, zespół nr 150; s ambulans weterynaryjny, zespół nr 151. Ponadto część 3 (suplement)..., s Por. CAW, III (rozkazy organizacyjne), III (rozkazy dotyczące rozformowania). 16 CAW, III i 166 (kroniki), III (zarys historii 1 dywizji kawalerii). Na uwagę zasługuje też krótki opis powstania i działań artylerii 1 DK (III ).

7 bojowych przy likwidacji zbrojnego podziemia. Na uwagę zasługują rozkazy, instrukcje, meldunki i sprawozdania dotyczące tych zagadnień. Akta te występują zarówno wśród wytworu kancelaryjnego dowództwa jak i podległych jednostek 17. Dywizja kawalerii uczestniczyła też czynnie w akcji propagandowej przed referendum w roku Świadczą o tym rozkazy, instrukcje i meldunki w sprawie organizacji, szkolenia i działalności grup ochronno-propagandowych 18. W poszczególnych zespołach aktowych znajdują się również interesujące przekazy źródłowe w postaci meldunków i sprawozdań z udziału jednostek kawalerii w akcji siewnej na terenach objętych dyslokacją 19. * * * W niniejszym omówieniu zwrócono uwagę tylko na ważniejsze grupy archiwaliów, które mogą mieć pierwszorzędne znaczenie dla badań historycznych. Wiele z przekazów źródłowych, które zachowały się w zespołach akt, obrazuje działania bojowe oraz metody szkolenia stosowane w jednostkach kawalerii wchodzących w skład ludowych sił zbrojnych. Interesujące są również te materiały, które dotyczą udziału wojska w kształtowaniu i utrwalaniu władzy administracyjnej w pierwszych latach po wojnie: Wszystkie zachowane akta 1 Warszawskiej Dywizji Kawalerii i jednostek podległych zostały ostatecznie uporządkowane 20 i są w pełni dostępne do badań. Tak więc możliwe jest ich pełne wykorzystanie, przez tych, którzy podejmą się opracowania tematu z zakresu formowania i działania kawalerii w latach Wymienić można kilka jednostek archiwalnych, m.in.: III , 36, 53, 210; III , 19; III , 23; III i CAW, III (rozkazy i instrukcje), III (meldunki sprawozdania), III (rozkazy, meldunki i korespondencja). 19 CAW, III Zespoły akt jednostek kawalerii uporządkował L. P o n a h a j b a, inwentarz do druku przygotował mgr Z. L i s e k.