CHARAKTERYSTYKA AKT SAMODZIELNYCH BRYGAD ZAPOROWYCH Z LAT PRZECHOWYWANYCH W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM

Transkrypt

1 Czesław Tokarz CHARAKTERYSTYKA AKT SAMODZIELNYCH BRYGAD ZAPOROWYCH Z LAT PRZECHOWYWANYCH W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM Stosunkowo liczną grupę aktową w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego stanowią zespoły 1, 2 i 3 samodzielnej brygady zaporowej oraz podległych im batalionów i grup manewrowych 1. Jednostki te zostały sformowane w drugiej połowie 1944 roku 2 na wzór radzieckich oddziałów specjalnych o nazwie zagraditielnyje otriady. Brygady zaporowe spełniały specyficzne zadania. Charakterem swej służby przypominały raczej wojskową żandarmerię polową, czuwały nad porządkiem i bezpieczeństwem na zapleczu jednostek walczących. Przede wszystkim zwalczały wszelkie przejawy dywersji i maruderstwa oraz prowadziły walkę z bandytyzmem i przypadkami nielegalnego pędzenia alkoholu 3. Obok tych zadań wojska zaporowe pełniły także służbę garnizonową, ochraniając ważniejsze obiekty wojskowe i państwowe 4. Jako jednostki specjalne Naczelnego Dowództwa WP weszły w skład 1 i 3 AWP 5. 1 Jednostki zaporowe zorganizowane były wg struktury batalionowej, tzn. brygada składała się z trzech samodzielnych batalionów i jednej samodzielnej grupy manewrowej. 2 Informacje dotyczące organizacji brygad zaporowych zawarte są we wstępach do tych zespołów. Patrz: Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat , cz. III (suplement), Warszawa 1968, s , 71, 73, 75, 77, CAW, III-350-1, 5 8 i inne. 4 CAW, III-355-2, 7, 9, 10, Por. wstępy do tych zespołów. Inwentarz akt LWP..., cz. III.

2 Brygady zaporowe były jednostkami nietypowymi, o specjalnym przeznaczeniu, charakteryzującymi się odrębną strukturą organizacyjną oraz działalnością bojową. 1. Zarys organizacji brygad zaporowych Najpełniejszą w swojej organizacji była 1 samodzielna brygada zaporowa. Sformowana została według etatów radzieckich, w składzie trzech batalionów i jednej grupy manewrowej 6. Formowanie brygady przeprowadzono. na Ukrainie w okresie od 27 lipca do 23 sierpnia 1944 roku 7, po czym skierowano ją do Chełma Lubelskiego 8. Pod koniec września 1944 roku brygada została przesunięta do Majdanka k. Lublina, gdzie otrzymała zadanie ochrony obiektów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego i siedziby Sztabu Głównego WP w Lublinie 9. W związku ze wzmożoną działalnością oddziałów zbrojnego podziemia przed brygadą stanęły nowe cele, tj. likwidacja tychże w okolicach Lublina. Wypełniając rozkazy dowództwa brygady, jednostki (bez drugiego batalionu) patrolowały teren na odcinku Lublin Ryki 10. Na początku marca 1945 roku jednostki 1 samodzielnej brygady zaporowej zmieniły dyslokację i znalazły się w Warszawie, gdzie odtąd pełniły służbę garnizonową 11. W połowie kwietnia tegoż roku brygada zorganizowała również ochronę północno-zachodniego krańca Warszawy, z zadaniem zwalczania grup dywersyjnych. Ponadto brała udział w likwidacji reakcyjnego podziemia w powiecie garwolińskim 12. Służbę garnizonową brygada zakończyła na początku czerwca 1945 roku Wówczas to przeformowano ją na 9 samodzielny pułk bezpieczeństwa i samodzielny 6 Patrz: etaty. CAW, III do CAW, III , k. 1 i 7. 8 CAW, III , k CAW III k Patrz: rozkaz nr 4 z dnia roku CAW, III-350-6, k; 7. 2 batalion pozostawał w tym czasie w dyspozycji Komendy Garnizonu m. Lublin, likwidując bandy w rejonie Majdanka. 11 Tamże. 12 Rozkaz bojowy dowództwa brygady nr 15 z dnia roku. CAW, III-350-6, k. 27.

3 batalion ochrony oraz podporządkowano Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego 13. Dzieje i charakter służby 2 samodzielnej brygady zaporowej były podobne, chociaż dotyczyły częściowo innych terenów. Sformowano ją w sierpniu 1944 roku w m. Bielsk Podlaski i m. Hołowiesk w oparciu o etaty radzieckie 14. Jesienią 1944 roku brygadę w składzie 1 AWP przesunięto w rejon. Warszawy w celu zabezpieczenia tyłów armii przed dywersją i ochrony obiektów przemysłowych na wyzwolonych terenach 15. Następnie została przerzucona do Bydgoszczy i powierzono jej ochronę fabryki prochu i magazynów w miejscowości Ossowa Góra 16. W połowie marca 1945 roku brygadę przeniesiono do Gryfie, gdzie zabezpieczała ważniejsze linie komunikacyjne oraz likwidowała pozostałe grupy wojsk niemieckich 17. Wiosną 1945 roku jednostki brygady pełniły również służbę wartowniczą w obozach jeńców wojennych 18. Pod koniec maja tegoż roku 2 samodzielna brygada zaporowa została wyłączona ze składu 1 AWP 19 oraz przeformowana na 12 samodzielny pułk korpusu wewnętrznego i 7 samodzielny batalion ochrony. Z początkiem czerwca 1945 roku już jako jednostka KBW zajęła koszary w Bolesławcu 20. Istnienie 3 samodzielnej brygady zaporowej było bardzo krótkie. Do jej organizacji przystąpiono w oparciu o rozkaz Naczelnego Dowództwa WP z 6 października 1944 roku Brygada miała wchodzić w skład 3 armii WP. Już po miesiącu czasu przerwana została dalsza praca organizacyjna. W dniu 15 listopada 1944 roku ukazał się rozkaz NDWP nakazujący zaniechać formowanie, w związku z zaprzestaniem organizacji 3 armii WP Dzieje zespołów akt 13 CAW, III , k CAW, III , k CAW, III , k CAW, III-355-1, k. 9, 15, 26 i następne. 17 CAW, III-355-2, k CAW, III-355-2, k. 17 i następne. 19 Rozkaz NDWP nr 0128 z dnia roku CAW, III-355-2, k CAW, III , k Dane organizacyjne we wstępie do inwentarza zespołu akt. Por. Inwentarz akt LWP..., cz. III, s. 85.

4 Akta omawianych zespołów trafiły do Centralnego Archiwum Wojskowego z Archiwum Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Archiwum Głównego Zarządu Szkolenia Bojowego brąz z Departamentu Finansów Ministerstwa Obrony Narodowej. Archiwalia brygad zaporowych, z wyjątkiem trzeciej, wchodzą w skład następujących zespołów: dowództw brygad, dwóch samodzielnych grup manewrowych i sześciu samodzielnych batalionów zaporowych 22. Zostały one wytworzone przez kancelarię typu rosyjskiego o układzie chronologiczno-rzeczowym. Akta znajdujące się w poszczególnych teczkach są sporządzone w języku polskim i częściowo w języku rosyjskim; pisane odręcznie lub na maszynie. 3. Charakterystyka zawartości aktowej Ogólnie wytwór kancelaryjny 1 i 2 brygady zaporowej podzielić można na pięć zasadniczych grup: 1) akta o charakterze operacyjno-szkoleniowym, 2) akta personalne, 3) akta kancelaryjne; 4) akta polityczne, 5) akta o charakterze finansowo-gospodarczym 23. Najpełniej zachowały się akta 1 brygady zaporowej i podległych oddziałów, obejmujące w sumie 317 jednostek archiwalnych (dowództwo 170 j.a., samodzielna grupa manewrowa 18 j.a., oraz trzy samodzielne bataliony zaporowe 129 j.a.). W drugiej brygadzie zaporowej zabezpieczono 157 jednostek archiwalnych (dowództwo 93 j.a., samodzielna grupa manewrowa 23 j.a. oraz trzy samodzielne bataliony zaporowe 41 j.a.). Niezależnie od ilości zachowanych akt w zespołach, stan ich umożliwia prześledzenie dziejów tych jednostek w okresie 22 Patrz: Inwentarz akt LWP..., cz. III. 23 Podział ten jest typowy dla wszystkich jednostek bojowych LWP z okresu wojny. Por. J. M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego ludowego Wojska Polskiego z lat Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s

5 wojny. Najistotniejszą grupę w omawianych zespołach archiwalnych stanowią akta bojowe, informujące o działalności jednostek zaporowych. Wymienić tu należy wszystkie przekazy źródłowe w postaci rozkazów i zarządzeń, meldunków, sprawozdań i planów 24. Do ciekawszych materiałów w tej grupie należą także schematy dyslokacji, ochrony obiektów i plany obrony pozwalające na odtworzenie marszruty, miejsc postoju jednostek oraz rejonów i rubieży działań bojowych poszczególnych oddziałów 25. Do istotnych materiałów (o jednolitym układzie treści) zaliczyć wypada również rozkazy i zarządzenia bojowe. Rozkazy wydawał zwykle dowódca jednostki, a zarządzenia szef sztabu. Na treść rozkazu składają się: dane o nieprzyjacielu, zadania własne i sąsiadów, szczebla wyższego oraz oddziału, dla którego rozkaz był przeznaczony z wymienieniem środków wsparcia. Ponadto opatrzone były kolejnym numerem, datą i godziną wydania. Informowały także o miejscu postoju dowódcy oraz zawierały skalę mapy na jakiej były oparte. Zachowane w zespołach 1 i 2 brygady zaporowej meldunki bojowe (również o układzie treści ustalonej regulaminem) stanowią cenne źródło do odtworzenia działań jednostek. Sporządzane były na wszystkich szczeblach dowodzenia, od plutonu wzwyż. Do meldunków załączano zazwyczaj szkice sytuacyjne. Sprawozdania z działań bojowych i szkolenia sporządzane były w odstępach dekadowych, miesięcznych lub sporadycznie po zakończeniu określonego etapu działań bojowych, względnie szkolenia 26. Oddzielną grupę źródeł o charakterze bojowym stanowią akta oddziału zwiadowczego 27. Dostarczają one badaczowi wiadomości o bandach, składzie i rozmieszczeniu ich sił, nastrojach wśród żołnierzy i ludności cywilnej. Materiały te występują w postaci rozkazów, zarządzeń, sprawozdań zwiadu brygad, wytycznych 24 Patrz: Inwentarz akt LWP..., cz. III (zespoły ). 25 CAW, III-355-9, 10, Jak przypis CAW, III i III

6 dla pododdziałów zwiadu, meldunków oraz protokołów przesłuchań osób zatrzymanych. Należy także wspomnieć o występujących w tych zespołach, dosyć licznie, materiałach wytworzonych przez służbę łączności, inżynieryjną i chemiczną 28. Są one cennym uzupełnieniem akt operacyjnych. Omówione archiwalia stanowią najcenniejsze źródło do poznania dziejów jednostek zaporowych z lat Grupę tę zamykają materiały typu szkoleniowego, wśród których na szczególną uwagę zasługują zarządzenia dotyczące szkolenia bojowego i meldunki o stanie wyszkolenia jednostek. Ilość tych dokumentów zachowana w zespołach jednostek zaporowych pozwala na ocenę stopnia przygotowania żołnierzy do wypełnienia poszczególnych zadań 29. Odbiegają treścią i formą od pozostałych grup licznie występujące w zespołach 1 i 2 brygady zaporowej akta o charakterze personalnym. Wymienić tu należy rozkazy personalne wszystkich szczebli o naznaczeniach i zwolnieniach ze stanowisk oficerów oraz podoficerów. Na uwagę zasługują też rozkazy nominacyjne, księgi ewidencji personalnej oficerów, podoficerów i szeregowców wraz ze skorowidzami. Ponadto zachowały się księgi kar i pochwał, imienne wykazy poległych i rannych. Uzupełniający charakter mają meldunki o wypadkach nadzwyczajnych, wykazy osób zatrzymanych, protokoły dochodzeniowe i orzeczenia sądów wojskowych. Wymienione akta umożliwiają odtworzenie obsady personalnej jednostek zaporowych, informują o przekroju demograficznym oraz pozwalają na zorientowanie się w rodzajach przestępstw wykrytych przez wojska zaporowe 30. Następna grupa to akta kancelaryjne. Są to przede wszystkim rozkazy dzienne. Pozwalają one na ustalenie daty przybycia i ubycia żołnierzy z jednostek. Zawierają także nazwiska poległych i rannych skierowanych do szpitali. Do akt 28 Patrz: Inwentarz akt LWP..., cz. III (zespoły ). 29 CAW, III-350-2, 4, 12, 14 i inne. 30 CAW, III-350 i III-355 (akta oddziału personalnego).

7 kancelaryjnych można zaliczyć także rozkazy okolicznościowe, które ukazywały się z okazji świąt państwowych lub szczególnych wydarzeń na froncie. Rozkazy te wydawane były najczęściej przez Naczelne Dowództwo WP lub dowództwo armii. W tej grupie znajdują się ponadto materiały archiwalne o charakterze organizacyjno-administracyjnym. Są to przede wszystkim rozkazy organizacyjne i etaty jednostek, instrukcje dotyczące sprawozdawczości w wojsku, opisy tajnych i ściśle tajnych spraw oraz rejestry zaświadczeń upoważniających do zatrzymania osób podejrzanych 31. Grupa akt o charakterze politycznym w omawianych zespołach archiwalnych jest stosunkowo mniej liczna. Niemniej jednak zachowane tego typu materiały pozwalają na prześledzenie działalności polityczno-wychowawczej. Są to meldunki, kroniki, charakterystyki oficerów politycznych, protokoły narad aktywu oraz korespondencja ze sztabami batalionów w sprawach pol-wych. Na szczególną uwagę zasługują meldunki z pracy politycznej 32. Sporządzano je zarówno w okresie działań bojowych, jak i w czasie szkolenia czy przemarszów. Zawarte w nich opisy działań. bojowych są często dokładniejsze i bardziej interesujące niż w meldunkach bojowych. Meldunki z pracy pol-wych. informują ponadto o nastrojach żołnierzy, ich kłopotach i bolączkach, a także o pracy aktywu brygad. Ostatnia grupa to akta o charakterze finansowo-gospodarczym, czyli tzw. kwatermistrzowskie 33. Wśród tych archiwaliów występują materiały dotyczące intendentury, aprowizacji, oddziału uzbrojenia, służby samochodowej i weterynaryjnej. Grupę tę uzupełniają stosunkowo dobrze zachowane akta finansowe, na które obok rozkazów, zarządzeń, wytycznych i sprawozdań z kontroli finansowej 31 Patrz: zespoły (akta kancelaryjne). Inwentarz akt LWP..., cz. III. 32 CAW, III do 75; III do Patrz: zespoły (akta kwatermistrzowskie). Inwentarz akt LWP..., cz. III.

8 składają się także: listy płacy, wykazy, subskrybentów pożyczek państwowych, atestaty pieniężne, wykazy książeczek rozrachunkowych oraz korespondencja w sprawach finansowych. W zespołach akt 3 samodzielnej brygady zaporowej zachowało się tylko 10 jednostek archiwalnych wytworzonych przez kancelarię dowództwa, w okresie wrzesień listopad 1944 roku. Akta jednostek podległych w CAW nie zachowały się. Wśród tych archiwaliów na uwagę zasługują przede wszystkim rozkazy dzienne dowództwa brygady (III-360-6) oraz akta obrazujące tok szkolenia bojowego i pracy służby kwatermistrzowskiej. Wymienić tu należy rozkazy i wytyczne NDWP (III-360-1, 2, 7) oraz Głównego Kwatermistrzostwa WP (III-360-5, 8, 9). Mogą też zainteresować instrukcje dotyczące prowadzenia biurowości w wojsku (III-360-4). 4. Zakończenie W niniejszym omówieniu główna uwaga została skoncentrowana na grupie materiałów archiwalnych zespołów 1 i 2 samodzielnej brygady zaporowej, których akta zachowały się najpełniej. Zespoły wszystkich trzech brygad zawierają łącznie 484 j.a. i stanowią cenne uzupełnienie bazy źródłowej do poznania organizacji i działań jednostek bojowych ludowego Wojska Polskiego w latach ostatniej wojny. Wszystkie zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta brygad zaporowych zostały ostatecznie uporządkowane i są w pełni dostępne do badań. Opracowane inwentarze tych zespołów wydano drukiem.