ZESPÓŁ AKT DEPARTAMENTU ARTYLERII MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH Z LAT Zarys organizacji

Transkrypt

1 Kazimierz Bar ZESPÓŁ AKT DEPARTAMENTU ARTYLERII MINISTERSTWA SPRAW WOJSKOWYCH Z LAT Zarys organizacji W dniu 20 lipca 1926 roku wraz z likwidacją w Ministerstwie Spraw Wojskowych Departamentu III Artylerii i Służby Uzbrojenia utworzono Samodzielny Wydział Artylerii i Departament Uzbrojenia 1. Z dniem 31 marca 1927 roku nastąpiło rozwinięcie Samodzielnego Wydziału Artylerii w Departament Artylerii; równocześnie dokonane zostało rozgraniczenie kompetencji pomiędzy Departamentem Artylerii a Departamentem Uzbrojenia, czyli spraw artylerii od uzbrojenia 2. Departament Artylerii objął całokształt spraw dotyczących zadań i środków artylerii jako broni, zaś Departament Uzbrojenia wszystkie zadania służby uzbrojenia. Departament Artylerii powstał przez połączenie Samodzielnego Wydziału Artylerii z wydziałem taborowym Departamentu II Kawalerii. Składał się on z wydziału ogólnego i wydziału zaopatrywania. Wydział ogólny opracowywał sprawy organizacji, mobilizacji, wyszkolenia i personalne artylerii oraz taborów, zaś wydział zaopatrywania wszystkie sprawy dotyczące zaopatrywania wojska w rzędy końskie 1 Dod. Tajny nr 6 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 19, poz. 16 z 1926 roku. 2 Dod. Tajny nr 5 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 11, poz. 24 z 1927 roku.

2 i materiał taborowy; ponadto administrował kredytami na ten cel przeznaczonymi. Z dniem 1 stycznia 1929 roku wprowadzono nową organizację Departamentu Artylerii tworząc dwa wydziały: wydział I ogólny i wydział II studiów oraz czasowo referat personalny 3. Wydział taborowy wyłączony został z Departamentu Artylerii i wszedł w skład Departamentu Intendentury. Dalszą reorganizację Departamentu Artylerii przeprowadzono z dniem 1 grudnia 1934 roku. Wówczas powstały wydziały: organizacyjny z referatami ogólno-organizacyjnym, uzbrojenia i wyposażenia oraz wydział wyszkolenia referatami ogólno-wyszkoleniowym i regulaminów 4. Ostatnie zmiany organizacyjne nastąpiły z dniem 15 grudnia 1937 roku 5. Wówczas to skład departamentu stanowiły wydziały: ogólno-organizacyjny (referaty: ogólny, organizacyjny i materiałowy), wyszkolenia (referaty: wyszkolenia, szkół i kursów oraz budżetowy), studiów (referaty: studiów i regulaminów). Ponadto strukturę uzupełniały: kancelaria, sekretariat i redakcja oraz administracja Przeglądu Artylerii. 2. Charakterystyka zawartości Zespół akt Departamentu Artylerii obejmuje materiały z lat (do pierwszych dni września 1939 roku włącznie). Po uporządkowaniu i opracowaniu zawiera 294 jednostki archiwalne, stanowiące ogółem 14,5 mb akt. Cały zespół akt ujęty jest w 9 następujących grup rzeczowych: 1. sprawy ogólno-państwowe i społeczne 2. materiały dotyczące organizacji i dyscypliny wojska 3. sprawy wyszkolenia, wiedzy i oświaty 4. sprawy personalne 5. gospodarka finansowa 6. wyposażenie ogólne (umundurowanie, kwaterunek, sprzęt taborowy) 7. wyposażenie techniczne (w tym lotnicze i obrony przeciwlotniczej) 3 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 33, poz. 356 z 1928 roku. 4 CAW, Dep. Art. MSWojsk., t CAW, Dep. Art. MSWojsk., t. 34.

3 8. sprawy nieruchomości i terenoznawstwa 9. sanitarne i weterynaryjne. * Wśród akt o charakterze ogólnopaństwowym i społecznym znajdują się: projekt rozporządzenia wykonawczego o rzeczowych świadczeniach wojennych, zarządzenie o utworzeniu stanowiska komendanta głównego Związku Strzeleckiego, okólnik prezesa Rady Ministrów w sprawie uzgadniania spraw obrony państwa z Sekretariatem Komitetu Obrony Rzeczypospolitej, sprawozdanie z działalności Komendy Głównej Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny i Związku Rezerwistów za okres od 15 lipca 1935 roku do 31 stycznia 1938 roku (t. 1). W grupie tej, w dziale dotyczącym wynalazków z dziedziny wojskowej na uwagę zasługuje pismo w sprawie oferty firmy francuskiej L'Action Industrielle et Ruale na przeprowadzenie prób z pociskami rakietowymi obus fleches (t. 3). O wykorzystywaniu stowarzyszeń i związków urzędniczych dla antyrządowej akcji politycznej informuje okólnik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (t. 4). W ostatnim dziale prasy i wydawnictw fachowych umieszczone są opracowania, artykuły, recenzje z dziedziny artylerii, a m.in. Zarys ewolucji 10 cm haubicy wz. 14 oraz artykuły i recenzje na temat obrony przeciwpancernej (t. 5). Druga grupa akt materiały dotyczące organizacji i dyscypliny wojska podzielona jest z kolei na szereg działów zagadnień, związanych z podstawami organizacji sił zbrojnych, w tym również sprawami poborowymi, garnizonowymi, a także biurowości i tajemnicy wojskowej oraz mobilizacyjnymi. Na czoło zagadnień wysunięte zostały rozkazy wewnętrzne Departamentu Artylerii za okres ; następnie zamieszczono zarządzenia wykonawcze, projekty i korespondencję dotyczącą przepisów wojskowych, a w szczególności administracji personalnej, czy gospodarki w oddziałach (t. 8). Dalej wymienić należy etaty jednostek poszczególnych broni, stany osobowe Departamentu Artylerii jednostek wojskowych (t. 9 13) oraz materiały dotyczące dyslokacji jednostek artylerii (t. 14). W dużej ilości występują materiały dotyczące organizacji wojsk obcych (głównie artylerii). Są

4 to przede wszystkim sprawozdania ze stażów zagranicznych oficerów we Francji, Włoszech, Anglii, Szwecji i Jugosławii (t. 15), a także komunikaty informacyjne o pracy wojskowej za granicą, np. w wojsku francuskim, czy niemieckim (t ). Wartość poznawczą mają też materiały źródłowe dotyczące studium taktyki i organizacji artylerii polskiej i obcej (t ). Do ciekawszych w tym dziale ponadto należą: plan realizacji zamierzeń organizacyjnych artylerii w latach 1938/39 (t. 22), zestawienie wiadomości i spostrzeżeń o wojnie w Hiszpanii (t. 23), przeglądy kwartalne artyleryjskiej myśli obcej (t. 29, 30), komunikaty naukowe Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego (t. 28). Zachowała się stosunkowo duża ilość akt dotyczących organizacji sił zbrojnych własnych. W pierwszej kolejności wymienić należy dane o organizacji Departamentu Artylerii i instytucji centralnych MSWojsk., a więc rozkazy wykonawcze o wejściu w życie nowej organizacji, zakresy czynności i kompetencji instytucji oraz sprawozdania z głównych prac (t ). Następnie występują rozkazy, zarządzenia oraz instrukcje dotyczące organizacji jednostek artylerii lekkiej, ciężkiej, motorowej i najcięższej, a również innych broni: kawalerii, lotnictwa, pancernych, obrony przeciwlotniczej (t ). W dziale tym odnotować należy również takie dokumenty, jak: referat informacyjny o artylerii z 1935 roku (t. 37), projekt etatów wojennych artylerii (t. 38), projekt organizacji baterii haubic 155 mm wz. 17 o ciągu konnym i konno-motorowym na stopie pokojowej oraz koszt jej wystawienia i utrzymania (t. 41). Wśród materiałów zawartych w dziale organizacji służb wymienić należy m.in. zarządzenie o utworzeniu komendy Głównej Junackich Hufców Pracy, ich rozmieszczeniu i podziale na okręgi (t. 46), zarządzenia organizacyjne służby zdrowia i weterynaryjnej, uzupełnień, uzbrojenia, intendentury, składnic i Wojskowego Instytutu Geograficznego. Zachowały się też zestawienia stanu faktycznego sił zbrojnych za lata (t. 47 i 48). Sprawy poborowe reprezentowane są przez materiały dotyczące powołania, wcielania i rozdziału poborowych i rezerwy, zarządzenia w sprawach reklamacji funkcjonariuszy Policji Państwowej oraz wymiany podoficerów i szeregowców w formacjach nie macierzystych broni i służb (t. 50). Znajdują się również instrukcje i materiały w sprawie badań programów i prac psychotechnicznych w pułkach piechoty

5 (t. 52) i szkołach podoficerskich. Wśród materiałów o charakterze mobilizacyjnym znajdują się instrukcje organizacyjne na wypadek wojny, projekty etatów wojennych, tabele- należności, zestawienia personalne, specjalizacje, stany liczebne oficerów i podoficerów. Z tych przekazów wymienić można: ogólną instrukcję obrony przeciwlotniczej kraju (t. 58), memoriał o łączności w organizacji wojennej artylerii (t. 63), zarządzenia o natychmiastowym postawieniu w stan pogotowia bojowego jednostek formowanych na terenie Okręgu Korpusu nr VII i VIII we wrześniu 1938 roku (t. 63), referat w sprawie konieczności zwiększenia w sposób doraźny stanu faktycznego artylerii (t. 65), zarządzenie z roku 1939 w sprawie uruchomienia poczt polowych dla jednostek, które opuściły swoje stałe garnizony (t. 66), notatkę w sprawie organizacji Departamentu Artylerii na stopie wojennej (t. 66), referat na temat braków w organizacji i wyposażeniu oddziałów artylerii na wypadek mobilizacji (t. 67), pismo w sprawie motoryzacji artylerii najcięższej (t. 68), rozkaz o przejściu Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej na etat wojenny (t. 68), zarządzenie mobilizacji powszechnej z 31 sierpnia 1939 roku (t. 68). Ponadto znajdują się materiały dotyczące Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk. Na szczególną uwagę zasługuje sprawozdanie i wnioski z działań artylerii, a także uwagi do sprawozdania dowódcy grupy artylerii SGO Śląsk (t. 69). * Sprawy wyszkolenia obejmują całokształt zagadnień związanych z procesem kształcenia oficerów, podoficerów, jak również oddziałów i związków taktycznych artylerii. W grupie tej są instrukcje (zarówno projekty, jak też Obowiązujące po zatwierdzeniu), wytyczne, plany i programy. Następnie występują akta dotyczące szkolenia (szkół i kursów oficerów i podoficerów), materiały z ćwiczeń aplikacyjnych, szkolenia kontyngensu broni i rezerw, szkolenia w związkach taktycznych, mieszanych oraz wielkich jednostkach (wytyczne wyszkolenia, sprawozdania, korespondencja). Na uwagę zasługują materiały dotyczące: ćwiczeń, studiów doświadczalnych i specjalnych oraz szkoły ognia i koncentracji (wytyczne,

6 sprawozdania), ćwiczeń między dywizyjnych i międzybrygadowych. Ponadto zachowały się prace naukowe oficerów z zakresu wyszkolenia. Można tu wymienić opracowanie mjra Andrzeja Sujkowskiego pt. Wiadomości z dziejów szkolnictwa artyleryjskiego w Polsce (t. 188), referaty ppłka dypl. Stanisława Roli-Arciszewskiego pt. Zmotoryzowane grupy szybkie na Węgrzech, Bezpośrednie wsparcie i ogólne działanie wraz z uwagami (t. 185) oraz tekst wykładu ppłka dypl. Stefana Mossora nt. Walka ż bronią pancerną, w którym autor omawia ogólne zasady walki z bronią pancerną, poglądy niemieckie i radzieckie oraz wpływ rozrostu broni mechanicznych na działania operacyjne (t. 185). Z innych na uwagę zasługują wnioski gen. bryg. Leopolda Cehaka o stanie wyszkolenia artylerii, opracowania kpt. Stanisława Krzywobłockiego pt. Taktyczne użycie artylerii przeciwlotniczej (t. 185), por. Tadeusza Andersa pt. Artyleria konna w działaniach opóźniających kawalerii, por. Franciszka Buraka nt. Historyczny rozwój artylerii obejmujące rozwój artylerii od czasów najdawniejszych do początków XIX w. (t. 185). Grupę akt wyszkolenia wypełniają również materiały biblioteki (polskie i obce), a wśród nich: memoriał w sprawach prac studyjnych (franc.), regulaminy i instrukcje obce (rosyjskie, szwedzkie, niemieckie) oraz katalogi materiałowe sprzętu artyleryjskiego. Dział ten zamykają sprawy regulaminów i instrukcji technicznych oraz skrypty i korespondencja w sprawach podręczników. W szczególności wymienić należy plany prac nad regulaminami (t. 219), sprawozdania z prac regulaminowych (t. 215), projekty regulaminu taktycznego użycia artylerii Walka (t. 216) wraz z uwagami (t. 215). * Wśród archiwaliów omawiających sprawy personalne znajdują się zarządzenia, projekty i korespondencja w sprawie przydziałów, przeniesień oficerów oraz wykazy oficerów, podchorążych, szeregowych i pracowników cywilnych. Na szczególną uwagę zasługują: dane o produkcji oficerów na lata 1938/39 i 1939/40 (t. 229), referat opracowany przez ppłka dypl. Włodzimierza Onacewicza w sprawie wyższego technicznego wykształcenia oficerów artylerii, notatka o planie szkolenia

7 oficerów saperów i o Wyższej Szkole Inżynierii Wojskowej (t. 231), statut Studium Wojskowego Politechnice Warszawskiej z 1938 roku (t. 231), wytyczne do administrowania oraz referaty na temat służby podoficerów zawodowych i nadterminowych (t. 237 i 238). * W grupie akt o charakterze finansowym zachowały się wytyczne do budżetu, preliminarze i żądania budżetowe, wykazy wykonania budżetu, raport Korpusu Kontrolerów z całokształtu kontroli administracji wojskowej za okres budżetowy (t. 248), dane dotyczące wydatków na zbrojenia Czechosłowacji i Niemiec z 1927 roku (t.243), zestawienie potrzeb Departamentu Artylerii na rok budżetowy 1938/39 związane z reorganizacją artylerii przeciwlotniczej sformowaniem baterii przeciwlotniczych motorowych dla dywizji piechoty i brygad kawalerii (t. 244). * Dalszą grupę stanowią akta dotyczące wyposażenia ogólnego. Są to przede wszystkim umowy z firmami na dostawę sprzętu i materiałów taborowych, sprawozdania z zakupu koni w roku budżetowym 1932/33 (t. 256) oraz materiały obrazujące gospodarkę końmi w oddziałach artylerii (t. 257, 258). * Wśród archiwaliów o charakterze technicznym występują materiały dotyczące broni głównie artyleryjskiej i amunicji (produkcja, próby, konkursy, warunki techniczne, prospekty, przezbrojenie). Wartość poznawczą mają też akta Komitetu do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu (KSUS) w postaci referatów tematycznych. Ponadto zachowały się materiały w sprawach sprzętu samochodowego i ciągników artyleryjskich. Z ciekawszych materiałów, które mogą zainteresować badacza

8 wymienić należy: referat na posiedzenie KSUS w sprawie pertraktacji związanych z zakupem dział przeciwlotniczych (t. 259), opinię Departamentu Artylerii o armatach przeciwlotniczych 75 mm Schneidera z Zakładów Starachowickich (t. 259), koreferat w sprawie 155 mm armaty dalekonośnej wzór 1940 i 120 mm moździerza piechoty konstrukcji polskiej (t. 259), sprawozdanie z prób z taczanką pod ckm (t. 261), korespondencję w sprawie zawarcia umowy na dostawę sprzętu dla artylerii najcięższej (t. 263), referat zawierający charakterystykę dział kolejowych dużego kalibru oraz omówienie możliwości użycia moździerza 220 mm jako działa kolejowego, sprawozdanie z prób taktyczno-technicznych dział piechoty 55 mm (t. 265). Omówioną grupę przekazów źródłowych uzupełnia jeszcze: protokół przeprowadzonych prób przystosowania 75 mm armaty wz. 97 do zwalczania czołgów (t. 269), raport kierownika Instytutu Przeciwgazowego o stanie prac naukowobadawczych od początku istnienia do 1 kwietnia 1929 roku (t. 278), protokoły posiedzeń podkomisji artyleryjskiej komisji obrony przeciwgazowej MSWojsk. (t. 279, 280). Charakter poznawczy mają również zestawienia ilości sprzętu silnikowego potrzebnego dla pokrycia ustalonego planu motoryzacji artylerii na lata (t. 283), referat o motoryzacji artylerii i osiągniętych w tej dziedzinie wynikach (t. 285), dane informacyjne o broni pancernej we Francji z 1937 roku (t. 287) oraz referat dotyczący spraw artylerii przeciwlotniczej (t. 288). Ostatnie dwie grupy obrazują problemy nieruchomości, terenoznawstwa i sanitarno-weterynaryjne. W tych materiałach uwidocznione są sprawy kartograficzne, placów ćwiczeń i poligonów oraz częściowo weterynaryjne. Tak więc na uwagę zasługują tu: korespondencja z prof. dr Lucjanem Grabowskim w sprawie uwzględnienia potrzeb artylerii przy pracach kartograficznych, referat polemiczny w związku z Wydawnictwem Wojskowego Instytutu Geograficznego pt. Materiał dotyczący rzutu i układu kartograficznego dla polskich map wojskowych z siecią kilometryczną (t. 289), wnioski co do zmian dyslokacyjnych na terenie OK VIII (t. 290), elaborat o organizacji i urządzeniach poligonów artyleryjskich (t. 292) oraz sprawozdanie i zestawienie statystyczne o służbie weterynaryjnej zawierające stan oficerów weterynarii, a także koni w poszczególnych okręgach korpusu (t. 294).

9 3. Uwagi końcowe Zespół akt Departamentu Artylerii pomimo dość dużej objętości i różnorodnej zawartości materiałowej, kształtowanej w latach , nie odzwierciedla jednak wszystkich spraw tej broni. Cennym uzupełnieniem mogą być dla zainteresowanych również akta innych zespołów akt przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. Sprawy artylerii w okresie międzywojennym prowadziły w Ministerstwie Spraw Wojskowych następujące instytucje: Departament Artyleryjski w latach , Generalny Inspektorat Artylerii w latach , Departament I Broni Głównych i Wojsk Taborowych (sekcja Eli), w latach , Departament III Artylerii i Służby Uzbrojenia w latach Wartość poznawczą ma również wytwór kancelaryjny jednostek, szkół wojskowych i instytutów artylerii z lat Wszystkie wymienione zespoły akt zostały już całkowicie opracowane i są udostępniane badaczom w Centralnym Archiwum Wojskowym 6. Ułatwieniem dla korzystających z akt Departamentu Artylerii może być zamieszczony niżej przegląd zawartości inwentarza, opracowany zgodnie ze schematem wykazu akt obowiązującym w kancelarii wojskowej w latach Przegląd zawartości inwentarza Pozycja I. Sprawy ogólno-państwowe, społeczne Zawartość aktowa niektórych zespołów była już sygnalizowana. Por.; T. W o j c i e c h o w s k i, Źródła wojskowe do dziejów przemysłu w latach , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s ; K. B a r, Akta szkół wojskowych piechoty, kawalerii i artylerii z lat , Biuletyn... nr 3, 1971, s ; T. W a w r z y ń s k i, Akta brygad i grup artylerii , Biuletyn... nr 6, 1974, s

10 instytucje społeczne, stowarzyszenia zagraniczne, narodowościowe wynalazki, patenty, oferty, prospekty firmowe przemysł, handel, zakupy zagraniczne, sytuacja robotników i urzędników prasa, wydawnictwa fachowe II. Organizacja, dyscyplina, biurowość rozkazy wewnętrzne podstawy organizacji ) przepisy wojskowe ) etaty, składy osobowe dowództw i jednostek broni ) dyslokacja władz, jednostek broni i służb ) studia i referaty organizacyjne jednostek broni, organizacja wojsk obcych organizacja sił zbrojnych ) organizacja wojskowych władz centralnych i terytorialnych ) organizacja jednostek broni (artylerii i innych) ) organizacja służb ) schematy organizacji wojska, stany liczebne, raporty stanu sprawy poborowe ) wytyczne, wcielenia, zwolnienia do rezerwy ) pobór środków przewozowych, badania psychotechniczne. 52 sprawy garnizonowe, służby wewnętrznej i bezpieczeństwa. 53 sprawy sztandarów (nadawanie, występowanie) i karne oddziałów sprawy biurowości i tajemnicy wojskowej sprawy mobilizacyjne materiały dotyczące Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk 69 III. Wyszkolenie, wiedza, oświata wyszkolenie sprawy ogólne ) instrukcje szkolenia

11 2) plany i programy szkolenia ) wytyczne szkolenia ) staże oficerów ) sprzęt i środki do szkolenia wojskowe szkoły zawodowe ) sprawy szkół podchorążych ) sprawy szkół podoficerów zawodowych ) sprawy kursów oficerów i podoficerów zawodowych wyszkolenie kadry zawodowej ) wyszkolenie oficerów zawodowych ) wyszkolenie podoficerów zawodowych ) materiały dotyczące ćwiczeń aplikacyjnych ) sprawozdania z gier wojennych i podróży taktycznych.123 wyszkolenie kontyngensu rezerwy ) wyszkolenie kontyngensu jednostek broni ) wyszkolenie rezerw (w tym szkół podchorążych rezerwy) wyszkolenie oddziałów ) wyszkolenie w związkach taktycznych, mieszanych oraz wielkich jednostkach ) sprawy ćwiczeń, studiów doświadczalnych i specjalnych ) sprawy szkoły ognia ) sprawy ćwiczeń letnich i koncentracji ) sprawy ćwiczeń międzydywizyjnych i międzygarnizonowych przysposobienie wojskowe i wychowanie fizyczne oraz sport wiedza historia ) prace naukowe oficerów w zakresie wyszkolenia ) sprawy biblioteki regulaminy wyszkolenia ) regulaminy i instrukcje techniczne ) skrypty i podręczniki

12 sprawy oświaty, propagandy i realizacji filmów IV. Personalne, sprawiedliwość personalne ogólne (projekty ustaw i przepisów w sprawach personalnych) personalne oficerów personalne oficerów rezerwy i kontraktowych personalne szeregowych stanu czynnego i rezerwy ) personalne podoficerów zawodowych i nadterminowych ) personalne szeregowych z cenzusem ) personalne szeregowych rezerwy V. Gospodarka finansowa zasoby finansowe ) wytyczne do budżetu, żądania budżetowe ) preliminarze budżetowe ) wydatki osobowe i materiałowe ) raport korpusu kontrolerów o całokształcie kontroli..248 VI. Wyposażenie ogólne sprawy umundurowania i ryczałtów sprawy kwaterunkowe, materiałów pędnych, przewozów wojskowych i sprzętu taborowego umowy z firmami na dostawę sprzętu i materiałów taborowych gospodarka końmi VII. Wyposażenie techniczne materiały Komitetu Spraw Uzbrojenia i Sprzętu referaty na posiedzenia sprawy broni i amunicji ) karabin, pistolet ) karabin maszynowy i broń towarzysząca piechoty ) broń artyleryjska ) pomocniczy sprzęt i materiał broni art

13 5) sprawy amunicji działowej sprawy chemiczne i obrony przeciwgazowej sprawy sprzętu i materiałów: obrony ppanc., inż. sap., kolejowych, czołgów i samochodów sprawy sprzętu samochodowego, pancernego i ciągników sprawy sprzętu łączności sprawy lotnicze i obrony przeciwlotniczej VIII. Nieruchomości, terenoznawstwo sprawy kursów pomiarowych sprawy budynków koszarowych place ćwiczeń, poligony, obozy ćwiczebne IX. Sanitarne i weterynaryjne