ZESPOŁY AKT SZKÓŁ LOTNICZYCH, OBRONY PRZECIWLOTNICZEJ I PRZECIWGAZOWEJ, BRONI PANCERNYCH, SAPERÓW I ŁĄCZNOŚCI Z LAT

Transkrypt

1 Kazimierz Bar ZESPOŁY AKT SZKÓŁ LOTNICZYCH, OBRONY PRZECIWLOTNICZEJ I PRZECIWGAZOWEJ, BRONI PANCERNYCH, SAPERÓW I ŁĄCZNOŚCI Z LAT Istniejące w latach szkoły wojskowe lotnicze, obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, broni pancernych, saperów i łączności przechodziły szereg przeobrażeń organizacyjnych; zmieniał się też ich zakres czynności. Szkoły te prowadziły szkolenie kandydatów na oficerów, podoficerów zawodowych oraz doskonaliły kadrę zawodową. W niniejszym omówieniu ograniczono się tylko do pokazania najważniejszych zmian w strukturze i działalności, a główną uwagę skupiono na charakterystyce, zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym, materiałów wytworzonych przez wymienione szkoły wojskowe. SZKOŁY LOTNICZE Centrum Wyszkolenia Lotnictwa

2 Po licznych reorganizacjach szkolnictwa lotniczego, w listopadzie 1925 roku zorganizowana została Oficerska Szkoła Lotnictwa 1. Poprzedniczkami nowoutworzonej szkoły były kolejno: Szkoła Lotnicza w Ławicy (1919), Wyższa Szkoła Lotników ( ) i Wyższa Szkoła Pilotów ( ). Przejęła ona również niektóre funkcje rozwiązanej w roku 1924 Szkoły Obserwatorów i Strzelców Lotniczych. Zadaniem Oficerskiej Szkoły Lotnictwa było szkolenie kadry zawodowej i rezerwowej oraz prowadzenie kursów przeszkolenia oficerów lotnictwa. W sierpniu 1928 roku nastąpiło przemianowanie Oficerskiej Szkoły Lotnictwa na Szkołę Podchorążych Lotnictwa 2. Kolejna reorganizacja Szkoły miała miejsce w lipcu 1929 roku 3, kiedy to utworzono Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa. Od tej pory w Centrum prowadzono szkolenie podchorążych (w Szkole Podchorążych Lotnictwa) i specjalizację dla wszystkich szeregowych z cenzusem oraz specjalne kursy dla oficerów (szkolenie pilotów, aplikacje oficerów z innych rodzajów broni). W czerwcu 1937 roku w związku z reorganizacją szkolnictwa lotniczego Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa przemianowano na Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 i podporządkowano komendantowi Grupy Szkół Lotniczych w Warszawie 4. Zgodnie z nową organizacją Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 składało się z następujących jednostek organizacyjnych: Komendy, Szkoły Podchorążych Lotnictwa (grupa pilotów i obserwatorów), Szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa (grupa pilotów) i Bazy Lotniczej Dęblin. W późniejszym okresie komendantowi CWLot. podporządkowano Szkołę Pilotażu. 1 Dod. tjn. nr 16, poz. 50 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16 z 1925 roku. 2 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 22, poz. 241 z 1928 roku. 3 Rozkaz wykonawczy Dep. Aeronautyki MSWojsk. L.dz. 700/tjn. z 1929 roku. CAW, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (dalej: GISZ), Zarządzenie Dowództwa Lotnictwa MSWojsk. L.dz. 1801/tjn. z roku. CAW, Sztab Główny, Oddział I (dalej: Szt. Gł. Oddz. I) Wydział Org., t Zarządzenie Dowództwa Lotnictwa MSWojsk. L.dz. 1801/tjn. z roku. CAW, Sztab Główny, Oddział I (dalej: Szt. Gł. Oddz. I) Wydział Org., t. 1.

3 Akta Centrum Wyszkolenia Lotnictwa (38 j.a.) po opracowaniu zostały podzielone na grupy: rozkazy, sprawy szkolenia i personalne oraz wykazy uposażenia. Rozkazy dzienne (16 j.a.) obejmują lata i zawierają wiele danych dotyczących organizacji szkoły, pozwalają też odtworzyć stan personelu i życie codzienne CWLot. Wśród spraw szkolenia (2 j.a.) znajdują się skrypty.wykładów na temat: Zasady strzelania powietrznego i Bombardier następnie program OSLot., warunki ubiegania się o przyjęcie do Szkoły Podchorążych Lotnictwa na kurs 1936/39, regulamin wewnętrzny dla oficerów personelu stałego, wreszcie plany lotniska cywilnego w Ławicy k. Poznania ( ). Ponadto w tej grupie akt znajduje się referat obejmujący opis terenu CWLot. w Dęblinie i zagadnienia szkolenia personelu lotniczego ( ). Sprawy personalne (2 j.a.) występują w postaci skorowidzów szeregowych rocznika Wykazy uposażenia (18 j.a.) z lat pozwalają odtworzyć skład personalny kadry zawodowej CWLot. oraz jednostek przydzielonych pod względem gospodarczym, takich jak Główna Składnica Lotnicza i Główna Składnica Uzbrojenia nr 2. Szkoła Podchorążych Rezerwy Lotnictwa Szkoła Podchorążych Rezerwy Lotnictwa przejawiała działalność w latach początkowo w Oficerskiej Szkole Lotnictwa (Szkole Podchorążych Lotnictwa), a następnie w ramach organizacyjnych Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr Tamże.

4 Zespół akt Szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa (4 j.a.) zachował się w postaci książek postępów ogólnych słuchaczy i skorowidzów imiennych szeregowych z cenzusem z lat Szkoła Pilotażu W lutym 1928 roku zatwierdzono tymczasową organizację Lotniczej Szkoły Strzelania i Bombardowania z siedzibą w Grudziądzu 6. Miała ona za zadanie szkolenie zwartych jednostek lotnictwa bądź poszczególnych oficerów i podoficerów w zadaniach walki powietrznej i bombardowania. Z dniem 20 sierpnia 1937 roku nastąpiło przemianowanie Lotniczej Szkoły Strzelania i Bombardowania na Szkołę Pilotażu 7. Początkowo podporządkowano ją komendantowi Grupy Szkół Lotniczych, a następnie komendantowi Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1. W pierwszych miesiącach 1939 roku Szkoła Pilotażu została przeniesiona z Grudziądza do Ułęża k. Dęblina. Akta Szkoły Pilotażu (25 j.a.) zawierają rozkazy dzienne ( ), w których znajduje się wiele materiałów dotyczących działalności szkoły, szkolenia i spraw personalnych. Oprócz rozkazów zachowały się jeszcze wykazy Uposażenia kadry szkoły z lat (9 j.a.), przepisy ruchu lotniczego w Porcie Grudziądz ( ) oraz orzeczenia cenzuralne do wydatków technicznych. Szkoła Podchorążych Lotnictwa (grupa techniczna) GISZ, t. 473/3. 6 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 4, poz. 38 z 1828 roku. 7 Zarządzenie Dep. Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. L. dz. 4358/org. tjn. z roku. CAW,

5 Z dniem 1 października 1934 roku zarządzono uruchomienie Szkoły Podchorążych Lotnictwa (grupa techniczna) przy Centrum Wyszkolenia Technicznego. Lotnictwa w Bydgoszczy 8. Po utworzeniu w czerwcu 1937 roku Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 2 Szkoła Podchorążych Lotnictwa podporządkowana została; komendantowi CWLot. nr 2 i przeniesiona do Warszawy 9. Od 1 września 1938 roku szkoła podlegała komendantowi Grupy Szkół Lotniczych w Warszawie. Zespół akt Szkoły Podchorążych Lotnictwa zawiera niewielką ilość akt (9 j.a.) z lat Najpełniej zachowały się rozkazy dzienne szkoły. Sprawy szkolenia reprezentowane są przez jedną jednostkę archiwalną, która zawiera sprawozdania z ćwiczeń z administracji i gospodarki sprzętem lotniczym ( ). W zespole znajdują się też wykazy uposażenia oficerów, podoficerów zawodowych i pracowników cywilnych Szkoły Podchorążych Lotnictwa oraz jednostek będących na zaopatrzeniu finansowym szkoły: Samodzielnego Dywizjonu Doświadczalnego Lotnictwa, Wojskowej Stacji Meteorologicznej, Komendy Grupy Szkół Lotniczych) Instytutu Badań Lotniczo-Lekarskich i Eskadry Sztabowej Lotniczo-treningowej. Wojskowa Szkoła Lotnicza Wojskowa Szkoła Lotnicza powstała w styczniu 1919 roku w Warszawie i była czynna do maja tegoż roku. 8 Zarządzenie Biura Ogólno-Organizacyjnego nr 2110/wyszk. z roku. CAW, GISZ, CAW, Szt. Gł., Oddz. I Wydz. Org., t. 1.

6 Prowadzono w niej: wyższe kursy teoretyczne dla oficerów i szkołę pilotów. Po rozformowaniu Wojskowej Szkoły Lotniczej utworzono dwie szkoły lotnicze: niższą w Krakowie i wyższą w Warszawie. Akta Wojskowej Szkoły Lotniczej zachowały się w postaci jednej jednostki archiwalnej (sygn ). Materiały zawarte w tej jednostce posłużyć mogą do odtworzenia organizacji i działalności szkoły. W szczególności na uwagę zasługują sprawy organizacyjne, jak: etat i sprawozdanie z działalności szkoły. Poza tym są wykazy obsady personalnej, programy i korespondencja w sprawach szkolenia. Szkoła Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich Szkoła Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich została zorganizowana w listopadzie 1930 roku, w ramach istniejącego od lipca 1929 roku Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa 10. W jego skład wchodziła ponadto Szkoła Podoficerów Pilotów Lotnictwa oraz, Szkoła Podoficerów Mechaników Samolotowych 11. Zadaniem Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich było przygotowanie kandydatów do zawodu podoficerskiego w lotnictwie, przez odpowiednie wychowanie oraz wyszkolenie zarówno ogólno-wojskowe (według programu pułkowej szkoły podoficerskiej lotnictwa), jak i fachowo-techniczne lotnictwa 12. Nauka w szkole trwała 3 lata. Absolwenci po odbyciu czynnej służby wojskowej w lotnictwie, byli następnie mianowani podoficerami zawodowymi lotnictwa lub majstrami wojskowymi. 10 Por. przypis Dodatek do rozkazu dziennego CWLot. nr 240 z roku. CAW, Dz. Rozk. MSWojsk. nr 28, poz. 334 z 1930 roku.

7 Po reorganizacji Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa w kwietniu 1933 roku 13 w jego skład wchodziła Szkoła Podoficerów Specjalistów Lotnictwa i Szkoła Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich. W październiku 1934 roku Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa zostało przemianowane na Centrum Wyszkolenia Technicznego Lotnictwa, gdzie oprócz Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich zorganizowano Szkołę Podchorążych Lotnictwa (grupa techniczna) 14. W czerwcu 1937 roku nastąpiła dalsza reorganizacja szkół lotniczych, a w jej wyniku powstało m.in. Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 2, w skład którego, oprócz wymienionych poprzednio szkół lotniczych, wszedł także Batalion Szkolny Lotnictwa 15. W związku z nową organizacją szkolnictwa lotniczego dotychczasowe Centrum Wyszkolenia Technicznego Lotnictwa zostało zlikwidowane, jego funkcje przejęła całkowicie Szkoła Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich 16. W lutym 1938 roku zatwierdzony został statut Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich 17. Po likwidacji we wrześniu 1938 roku Komendy Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 2, Szkołę Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich przeniesiono z Bydgoszczy do Krosna i podporządkowano komendantowi Grupy Szkół Lotniczych 18. Akta Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich (27 j.a.) ujęte są w inwentarzu w trzech zasadniczych grupach: rozkazy, sprawy techniczne i personalne oraz wykazy uposażenia. W grupie pierwszej znajdują się rozkazy z lat , regulujące codzienny tok pracy szkoły. 13 Rozkaz CWLot. nr 87 z roku. CAW, Tamże, t CAW, Szt. Gł., Oddz. I Wydz. Org., t Rozkaz CWTL nr 150 z roku CAW, Dz. Rozk. MSWojsk. nr 1, poz. 6 z 1838, roku. 18 CAW,

8 W następnej grupie znajdują się: wydawnictwo Centralnej Szkoły Mechaników Lotniczych pt. Uzbrojenie płatowców i synchronizacja KM a także inne instrukcje techniczne (Organizacja remontu silników lotniczych, Schemat systematyki materiałów chemiczno-bojowych, Tablica organizacji obrony przeciwlotniczej) oraz obsada personalna szkoły z roku 1925 ( ). W ostatniej grupie akt występują wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych, pozwalające odtworzyć obsadę personalną szkoły z lat Batalion Szkolny Lotnictwa W grudniu 1936 roku zarządzono utworzenie Tymczasowego Ośrodka Szkolnego Specjalistów Lotnictwa w Dęblinie 19. Ośrodek został podporządkowany komendantowi Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa. W rok później we wrześniu 1937 roku nastąpiło przeorganizowanie Tymczasowego Ośrodka Szkolnego Specjalistów Lotnictwa na Batalion Szkolny Lotnictwa i przeniesienie z Dęblina do Świecia 20. Batalion Szkolny Lotnictwa składał się z dowództwa, 2 kompanii szkolnych poborowych, 1 kompanii szkolnej specjalistów i kwatermistrzostwa. Akta Batalionu Szkolnego Lotnictwa zachowały się w niewielkiej ilości (6 j.a.). Połowę zespołu stanowią rozkazy dzienne batalionu zasadnicze źródło obrazujące życie szkoły. Pozostałe materiały archiwalne to wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych batalionu z lat Zarządzenie Dep. Dowodzenia Ogólnego, L. dz. 5840/org. tjn. CAW, GISZ, Por. przypis 7.

9 Centralna Szkoła Balonowa Szkoła ta istniała w latach , początkowo w Poznaniu 21, a następnie w Toruniu 22 i nosiła następujące nazwy: Oficerska Szkoła Aeronautyczna ( ), Centralna Szkoła Aerostatyczna ( ), Centralna Szkoła Balonowa ( ) 23. Zadaniem jej było przygotowanie na kilkumiesięcznych kursach szkolenia kadry oficerów i podoficerów balonowych 24. Zespół akt Centralnej Szkoły Balonowej (5 j.a.) zawiera tylko rozkazy dzienne szkoły z lat Źródła te pozwalają na częściowe odtworzenie obrazu działalności i funkcjonowania szkoły w okresie jej istnienia. SZKOŁY OBRONY PRZECIWLOTNICZEJ I PRZECIWGAZOWEJ Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej W lutym 1930 roku zorganizowano Centrum Wyszkolenia Artylerii Przeciwlotniczej w Warszawie 25. Zadaniem jego było prowadzenie corocznych kursów artylerii przeciwlotniczej dla oficerów, szeregowych z cenzusem i podoficerów zawodowych. W roku 1937 nastąpiła reorganizacja i rozbudowa centrum, spowodowana wzmożonymi potrzebami wojska i obrony kraju Tymczasowy etat OSAeronaut: Dz. Rozk. Tjn. MSWojsk. nr 7, poz. 108 z 1920 roku. 22 CAW, Zarządzenie Sztabu Generalnego-Oddział I, L.dz /org. z roku. CAW, Szt. Gł. Oddz. I Wydz. Ogól. Org., t. 16a. 24 Rozkaz dzienny CSBal. nr 155 z roku. CAW, Dod. tjn. nr 2 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 6 z 1930 roku. 26 Zarządzenie Biura Inspekcji GISZ, L.dz. 3580/tjn./37. CAW, GISZ,

10 W rok później zostało, utworzone Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej w Brześciu n. Bugiem, w skład którego weszły: Szkoła Podchorążych Artylerii Przeciwlotniczej, kursy doskonalące artylerii przeciwlotniczej z komisją doświadczalną i Szkoła Obrony Przeciwgazowej 27. Zespół akt Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej zachował się w postaci szczątkowej. W Centralnym Archiwum Wojskowym znajdują się jedynie dwa skrypty wykładów wydane przez Centrum Wyszkolenia Artylerii Przeciwlotniczej: Ciężkie karabiny maszynowe przeciwlotnicze i Teoria strzelania, metoda przecięć równych czasów. Szkoła Obrony Przeciwgazowej Szkoła Obrony Przeciwgazowej powstała w sierpniu 1919 roku w Warszawie. W następnych latach była ona kilkakrotnie reorganizowana i przemianowywana (Szkoła Gazowa Wojskowa 28, Centralna Szkoła Gazowa, Szkoła Broni Chemicznej 29, Szkoła Gazowa), by wreszcie w maju 1937 roku wrócić do nazwy pierwotnej 30. Podlegała ona odtąd komendantowi Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej w Brześciu n. Bugiem 31. Zadaniem szkoły poza okresem początkowym, kiedy to prowadzono w niej kursy gazowe dla oficerów i podoficerów wszystkich rodzajów broni było szkolenie oficerów i instruktorów walki gazowej oraz organizowanie kursów informacyjnych. 27 Zarządzenie Dowództwa OK IX, L. dz. 5280/org. tjn. z roku CAW, 9 DP, t Cel szkoły i tymczasowy etat, Dod. tjn. do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 15 T, poz. 203 z 1919 roku. 29 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 45, poz. 634 z 1922 roku. 30 Rozkaz dzienny Szkoły Gazowej nr 131 z roku. CAW, Por. przypis 27.

11 W zespole akt Szkoły Obrony Przeciwgazowej (25 j.a.) występują trzy grupy akt: rozkazy, albumy i opracowania oraz wykazy uposażenia. Rozkazy dzienne stanowiące cenny materiał do poznania działalności szkoły, obejmują lata Druga grupa akt reprezentowana jest jedynie przez takie materiały archiwalne, jak album pamiątkowy Szkoły Gazowej z roku 1920 ( ) i skrypty na temat: Chemia materiałów bojowych, stosowanych w broni chemicznej, Gazownictwo (broń chemiczna), Wytyczne linie polskiej polityki przeciwgazowej, Przepisy obrony przeciwgazowej, Organizacja i regulamin drużyn obrony przeciwgazowej LOPP i Kronika gazowa USA ( ). W ostatniej grupie akt zgromadzono wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych z lat SZKOŁY BRONI PANCERNYCH Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych W styczniu 1927 roku połączono Obóz Szkolny Wojsk Samochodowych w Warszawie z Centralną Szkołą Czołgów istniejącą przy 1 baonie czołgów w Żurawicy i utworzono Szkołę Czołgów i Samochodów 32. W szkole tej prowadzone były głównie kursy: aplikacyjne czołgów dla oficerów różnych broni, doskonalące oficerów i podoficerów zawodowych oraz mechaników samochodowych i inne. W lipcu 1930 roku Szkoła Czołgów i Samochodów została zlikwidowana, a na jej miejsce utworzono Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych 33. Wówczas to w 32 Dod. tjn. nr 1 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 2, poz. 4 z 1927 roku. 33 Rozkaz dzienny CWBPanc. z 1930 roku. CAW,

12 skład oddziałów szkolnych weszły: kurs oficerski, kompania podoficerów zawodowych, kompania majstrów, ćwiczebna kompania pancerna i park. Z dniem 15 marca 1934 roku Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych przemianowano na Centrum Wyszkolenia Czołgów i Samochodów Pancernych i przeniesiono do Modlina 34. Po tej reorganizacji w skład centrum wchodziły m.in.: kompania ćwiczebna, kompania szkolna dla małoletnich, doświadczalny baon pancerno-motorowy i park. We wrześniu 1935 roku Centrum Wyszkolenia Czołgów i Samochodów Pancernych wróciło do pierwotnej nazwy Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych 35. W czasie kolejnej reorganizacji we wrześniu 1936 roku, utworzono i podporządkowano komendantowi centrum Szkołę Podchorążych Broni Pancernych 36. Zadaniem Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych było szkolenie podchorążych na oficerów zawodowych i rezerwy oraz doskonalenie i specjalizacja oficerów i podoficerów zawodowych wszystkich rodzajów broni w dziedzinie broni pancernych. Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych stanowią zespół obejmujący 28 jednostek archiwalnych. Po ostatecznym opracowaniu wytwór kancelaryjny podzielony został na trzy zasadnicze grupy: rozkazy, akta dotyczące wyszkolenia i spraw personalnych oraz wykazy uposażenia. W zespole zachowały się rozkazy dzienne obejmujące lata Obrazują one tok pracy poszczególnych komórek organizacyjnych centrum i zawierają niektóre dane dotyczące obsady personalnej. W grupie akt związanych ze szkoleniem wymienić można: programy kursów fachowych dla nadterminowych mechaników broni pancernych czasu wojennego oraz 34 Rozkaz dzienny CWBPanc. z 1934 roku. CAW, Rozkaz dzienny CWBPanc. z 1935 roku. CAW, Dod. tjn. nr 5 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 5 z 1936 roku.

13 instrukcje i skrypty ( ). Sprawy personalne reprezentowane są przez jeden skorowidz ewidencji podchorążych rocznika W trzeciej grupie znajdują się wykazy uposażenia oficerów kadry i kursów, podoficerów oraz pracowników cywilnych za lata SZKOŁY SAPERÓW Szkoła Podchorążych Saperów W latach szkolenie kandydatów na oficerów saperów odbywało się w Kościuszkowskim Obozie Szkolnym Saperów w Warszawie oraz w Głównej Szkole Artylerii i Inżynierii w Warszawie 37. W dniu 6 czerwca 1923 roku rozkazem szefa Sztabu Generalnego powołana została do życia Oficerska Szkoła Inżynierii w Warszawie 38. Głównym celem szkoły było przygotowanie młodszych oficerów do wojsk technicznych: saperów, saperów kolejowych, łączności i samochodowych. Oprócz tego były organizowane kursy doszkolenia i doskonalenia oficerów oraz kursy fortyfikacji na poziomie wyższych studiów wojsk technicznych. W sierpniu 1928 roku nastąpiło przemianowanie Oficerskiej Szkoły Inżynierii na Szkolę Podchorążych Inżynierii 39, a w rok później została ustalona nowa organizacja szkoły 40. Z dniem 15 października 1935 roku nastąpiła zmiana nazwy Szkoły Podchorążych Inżynierii na Szkołę Podchorążych Saperów i podporządkowanie jej dowódcy saperów Dz. Rozk. MSWojsk. nr 30 z roku. 38 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 23, poz. 309 z 1923 roku. 39 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 22, poz. 249 z 1928 roku. 40 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 26, poz. 254 z 1929 roku. 41 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 1, poz. 23 z 1935 roku.

14 W związku ze wzrastającym zapotrzebowaniem oficerów z wyższym wykształceniem technicznym Szkoła Podchorążych Saperów została zreorganizowana; z dniem 1 listopada 1936 roku utworzono Wojskową Szkołę Inżynierii 42. W jej skład weszły: Wyższa Szkoła Inżynierii i Szkoła Podchorążych Saperów. Akta Szkoły Podchorążych Saperów zachowały się w stosunkowo dużej ilości (243 j.a.). W trakcie opracowywania zespołu akt utworzono 17 grup rzeczowych. Na początku znajdują się rozkazy dzienne szkoły i batalionu, a także kompanii szkolnych z lat Następnie występują źródła obrazujące sprawy organizacyjne, a wśród nich: kronika Szkoły Podchorążych Inżynierii za okres od (sygn ), statuty i regulaminy wewnętrzne szkoły, instrukcje organizacyjne toku szkolenia i promocji szkolnych. Dość liczną grupę stanowią materiały dotyczące szkolenia. Na uwagę zasługują plany, wytyczne i programy szkolenia z lat oraz protokoły z posiedzeń Rady Szkolnej za okres Częściowo występują wytyczne i sprawozdania szkoleniowe, a w szczególności z odbytych ćwiczeń i wykładów, zakończenia roku szkolnego oraz realizacji programu nauczania. W kolejnym dziale znajdują się skrypty wykładów i pomoce naukowe, wskazówki ogólne o budowie dróg, normy projektowania budowli wojskowych, opisy techniczne, warunki odbioru robót, instrukcje saperskie, projekty odbudowy i plansze mostów, schematy urządzeń zabezpieczenia ruchu pociągów i opisy wynalazków kolejowych. W grupie materiałów ćwiczebnych znaleźć można zarządzenia do podróży słuchaczy III kursu fortyfikacyjnego Szkoły Podchorążych Inżynierii z Wyższą Szkołą Wojenną, materiały organizacyjne i sprawozdania z ćwiczeń. 42 Dod. tjn. nr 9, poz. 49 do Dz. Rozk. MSWojsk. z 1936 roku.

15 Obszerny dział, to prace uczniów z lat Licznie występują tu projekty budowli inżynieryjnych schronów, fortyfikacji stałych, dróg i mostów drewnianych różnych układów, a ponadto wypracowania i zadania klasowe. Z materiałów szkolenia wymienić można jeszcze rozkłady zajęć szkoły i oceny słuchaczy, a w tym księgi odpisów świadectw z lat Następna grupa archiwaliów dotyczy spraw personalnych; w szczególności są to przepisy i zasady przyjmowania, zwalniania i postępowania z uczniami szkoły, obsada personalna kadry, wykazy imienne podchorążych, materiały statystycznopersonalne, sprawy kwalifikowania i opiniowania uczni, książki ewidencji i albumy zdjęć podchorążych. Wśród akt finansowych znaleźć można sprawy budżetowe i wykazy uposażenia oficerów, podoficerów zawodowych i pracowników cywilnych oraz wykładowców (dochodzących) z lat Ostatnie działy obejmują akta dotyczące spraw kwatermistrzowskich i służby wewnętrznej oraz oświaty i sportu w szkole. W szczególności wymienić można plany sytuacyjne, stan sprzętu kwatermistrzowskiego i uzbrojenia, księgi protokołów świadectw wojskowo-lekarskich, materiały dotyczące organizacji zawodów sportowych i saperskich, instrukcje i regulaminy służby wewnętrznej. Kościuszkowski Obóz Szkolny Saperów Kościuszkowski Obóz Szkolny Saperów został utworzony w Warszawie we wrześniu 1919 roku 43 i istniał do końca 1926 roku. Początkowo w jego składzie znajdowały się następujące szkoły i kursy: Szkoła Podchorążych Saperów, Szkoła Podoficerska Saperów, kompania sztabowa, I kurs Wojennej Szkoły Podchorążych Saperów, kurs dla oficerów kompanii i szwadronów technicznych. 43 Dod. tjn. do Dz. Rozk. Wojsk, nr 10 T z roku.

16 Po reorganizacji w roku 1922 w skład KOSS weszły kompanie szkolne podoficerów zawodowych i podchorążych rezerwy oraz kompania doskonalenia oficerów saperów 44. W czasie wojny obóz przeprowadzał doszkalanie oficerów i podoficerów saperów; po wojnie zaś rozpoczął przeszkalanie i doskonalenie oficerów i podoficerów oraz szkolenie kandydatów na oficerów zawodowych i podchorążych rezerwy saperów. Drogą dalszych przemian organizacyjnych w roku 1924 kursy doskonalenia oficerów zostały przejęte przez Oficerską Szkołę Inżynierii, a KOSS szkolił podoficerów i oficerów rezerwy. Zespół akt Kościuszkowskiego Obozu Szkolnego Saperów (21 j.a.) podzielono na 4 grupy: rozkazy, sprawy personalne, sprawy wyszkolenia i wykazy uposażenia. Sprawy personalne występują w postaci książek ewidencji oficerów, podoficerów zawodowych i szeregowych z lat Z materiałów wyszkolenia ujętych w inwentarzu wymienić można jedynie skrypt z wyszkolenia pionierskiego oraz rozkład zajęć Szkoły Podchorążych Saperów. Ostatnia grupa akt to wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych, pozwalające ustalić skład osobowy KOSS z lat Batalion Szkolny Saperów Po likwidacji Kościuszkowskiego Obozu Szkolnego Saperów w końcu 1926 roku powstał Batalion Szkolny Saperów z siedzibą w Modlinie; w jego skład wchodziła Szkoła Podchorążych Rezerwy Saperów. Batalion szkolił 'podchorążych rezerwy saperów i doskonalił podoficerów zawodowych. 44 Por. przypis 23.

17 W sierpniu 1929 roku w rezultacie połączenia Batalionu Szkolnego Saperów i Batalionu Szkolnego Saperów Kolejowych powstało Centrum Wyszkolenia Saperów 45. Jedynymi zachowanymi materiałami archiwalnymi w zespole akt Batalionu Szkolnego Saperów są rozkazy dzienne (2 j.a.) z lat 1926 i 1927, pozwalające częściowo odtworzyć organizację i działalność batalionu w tym okresie. Batalion Szkolny Saperów Kolejowych W latach 1919 i 1920 w Krakowie, a następnie w Jabłonnie były czynne: Szkoła Oficerska Wojsk Kolejowych i Batalion Wyszkolenia Wojsk Kolejowych, które szkoliły oficerów i szeregowych dla formacji kolejowych 46. W maju 1921 roku założono w Jabłonnie Obóz Wyszkolenia Wojsk Kolejowych, który został wkrótce przemianowany na Obóz, Szkolny Wojsk Kolejowych 47. W jego składzie działała Szkoła Podoficerów Zawodowych 48. W październiku 1926 roku Obóz Szkolny Wojsk Kolejowych został zlikwidowany i utworzono Batalion Szkolny Saperów Kolejowych, który istniał do roku W latach prowadzono w Obozie Szkolnym Saperów Kolejowych, a następnie w Batalionie Szkolnym Saperów Kolejowych kursy doszkolenia dla oficerów i podoficerów oraz kursy Szkoły Podchorążych Rezerwy Saperów Kolejowych Rozkaz wykonawczy o zorganizowaniu CWSap., L.dz. 90/29. CAW, GISZ, Dz. Rozk. MSWojsk. nr 53, poz z 1919 roku i dod. do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 14 T, poz. 173 z 1919 roku. 47 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 13, poz. 173 z 1923 roku i dod. tjn. nr 14, poz. 69 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr 21 z 1922 roku. 48 Por. przypis CAW, GISZ,

18 Zespół akt Batalionu Szkolnego Saperów Kolejowych (15 j.a.) zawiera głównie rozkazy dzienne i wykazy uposażenia. Rozkazy dzienne zachowały się z lat Zamieszczono w nich m.in. dane dotyczące organizacji i działalności batalionu. W niewielkiej ilości (2 j.a.) występują w zespole wykazy uposażenia oficerów i podoficerów zawodowych z lat Centrum Wyszkolenia Saperów W sierpniu 1929 roku w wyniku ogólnej reorganizacji wojsk saperskich powstało Centrum Wyszkolenia Saperów z siedzibą w Modlinie 50. W jego skład wchodziły m.in. Baon Podchorążych Rezerwy Saperów i Kompania Podoficerów Zawodowych. Zadaniem CWSap. było szkolenie kandydatów na oficerów rezerwy saperów, saperów kolejowych i mostowych, żeglugi śródlądowej, elektrotechnicznych i silnikowych, a ponadto doskonalenie oficerów i podoficerów zawodowych pionierów innych broni oraz, wykonywanie prac doświadczalnych. Późniejsze zmiany w strukturze CWSap. nie wniosły w zasadzie nowych elementów organizacyjnych 51. Na uwagę zasługuje jedynie uruchomienie w latach Szkoły Podoficerów Saperów dla Małoletnich 52. Akta Centrum Wyszkolenia Saperów (39 j.a.) podzielone zostały na trzy podstawowe grupy: rozkazy, sprawy wyszkolenia i wykazy uposażenia. 50 Por. przypis Dz. Rozk. MSWojsk. nr 7, poz. 124 z 1934 roku. 52 CAW, GISZ,

19 Grupę pierwszą (23 j.a.) stanowią rozkazy dzienne centrum z lat , czyli za cały okres istnienia szkoły. Źródła te obrazują tok pracy poszczególnych komórek organizacyjnych centrum. Pozwalają też poznać jego stan ilościowy oraz, w niektórych wypadkach, obsadę personalną. W grupie akt związanych z trybem szkolenia wymienić można instrukcje i programy szkolenia kursów saperskich, opracowania i tłumaczenia artykułów na temat: wpływu techniki na przyszłą organizację wojsk technicznych, środków przeprawowych, schronów lekkich, warunków fortyfikacji granic państwa oraz fragmenty sprawozdania ze studium w Czechosłowacji ( ). Poza tym występują jeszcze materiały dotyczące zagadnienia zapór komunikacyjnych i maskowania sprzętu wojskowego. Ostatnia grupa akt to wykazy uposażenia oficerów, podoficerów zawodowych i pracowników cywilnych z lat SZKOŁY ŁĄCZNOŚCI Centrum Wyszkolenia Łączności Szkolenie oficerów i podoficerów łączności odbywało się w latach początkowo w Obozie Wyszkolenia Oficerów Wojsk Łączności w Zegrzu k. Warszawy 53, a następnie w Obozie Wyszkolenia Wojsk Łączności 54. W kwietniu 1923 roku Obóz Wyszkolenia Wojsk Łączności przemianowano na Obóz Szkolny Wojsk Łączności 55. Do roku 1923 szkolenie w obozie przebiegało w następujący sposób: kandydaci na oficerów odbywali zajęcia w Szkole Podchorążych Wojsk Łączności, oficerowie w Szkole Oficerskiej Wojsk Łączności, a podoficerowie w Centralnej Szkole Podoficerskiej Wojsk Łączności. Od kwietnia 1923 roku w składzie 53 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 91, poz z 1919 roku. 54 Dod. tjn. nr 12, poz. 120 do Dz. Rozk. MSWojsk. nr Dz. Rozk. MSWojsk. nr 13, poz. 173 z 1923roku.

20 oddziałów szkolnych obozu były tylko: kompania szkolna podchorążych rezerwy i kursy uzupełniające dla oficerów 56. Z dniem 15 sierpnia 1929 roku Obóz Szkolny Wojsk Łączności przemianowano na Centrum Wyszkolenia Łączności 57. Po reorganizacji Centrum Wyszkolenia Łączności w październiku 1931 roku w jego skład weszły następujące baony: podchorążych rezerwy, podoficerski i telegraficzno-manewrowy 58. Z dniem 1 września ponownie rozpoczęto szkolenie w CWŁ kandydatów na oficerów przez zorganizowanie Szkoły Podchorążych Łączności 59. W związku z tym nastąpiło, zlikwidowanie klasy łączności w Szkole Podchorążych Inżynierii w Warszawie. Szkolenie podchorążych rezerwy wojsk łączności odbywało się od tej pory w odpowiedniej kompanii Szkoły Podchorążych Łączności. Akta Centrum Wyszkolenia Łączności (45 j.a.) ujęte są w inwentarzu w trzech zasadniczych grupach: rozkazy, sprawy szkolenia, wykazy uposażenia. Rozkazy dzienne zachowały się z okresu ; częściowo również dodatki poufne i tajne do rozkazów dziennych. Wśród archiwaliów obrazujących szkolenie występują: instrukcje i skrypty dotyczące łączności, materiały do ćwiczeń aplikacyjnych i założenia do ćwiczeń kursu oficerskiego oraz rozkłady zajęć. W grupie tej znajduje się również statut koła kulturalno-oświatowego uczniów SPŁ ( ) i wykaz klasyfikacyjny słuchaczy kursu łączności. W trzeciej grupie zgromadzone zostały wykazy uposażenia oficerów, podoficerów i pracowników cywilnych centrum. 56 Por. przypis Rozkaz OSWŁ, nr 183 z roku. CAW, Rozkaz o wprowadzeniu w życie organizacji formacji telegr. i CWŁ. CAW, Dział Instrukcji i Regulaminów, poz Zarządzenie Dowództwa Wojsk Łączności MSWojsk., L. dz. 800/tjn. I org. z roku. CAW, 11 DP, t. 24.

21 W niniejszym artykule omówione zostały zespoły akt 10 szkół lotniczych, przeciwlotniczych i obrony przeciwgazowej oraz Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych, 5 szkół saperów i Centrum Wyszkolenia Łączności. Zespoły akt tych szkół są już ostatecznie uporządkowane. Posiadają inwentarze ciągłe oraz wstępy ujmujące główne przemiany organizacyjne, jakie następowały w okresie ich działalności; metody porządkowania akt oraz charakterystykę archiwalną zespołów. Artykuł ten zamyka serię informacji o materiałach archiwalnych, wytworzonych przez szkoły wojskowe w latach W omówieniach tych przedstawiono też krótki rys organizacyjny poszczególnych szkół. Natomiast nie poruszono w nich zagadnień dotyczących programów, procesu nauczania i pracy wychowawczej. Informacje na ten temat znajdą zainteresowani w ogólnodostępnych publikacjach 61. Oprócz zespołów akt szkół wojskowych omówionych we wspomnianych artykułach informacyjnych w CAW znajdują się również akta: Centrum Wyszkolenia Sanitarnego, Szkoły Podoficerów Zawodowych Służby Weterynaryjnej, Wojskowej Pracowni Weterynaryjnej, Centrum Wyszkolenia i Badań Weterynaryjnych, Centrum Wyszkolenia Żandarmerii, Szkoły Uzbrojenia, Oficerskiej Szkoły Topografów i Geodetów, Oficerskiej Szkoły Administracji Funkcyjnej dla Podoficerów, Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej i Wojskowych Kursów Maturalnych im. mjra Łukasińskiego. Zespoły akt tych szkół zostały również uporządkowane i są w pełni dostępne do badań naukowych. 60 Por. K. B a r, Charakterystyka materiałów archiwalnych do działalności wyższego szkolnictwa wojskowego w okresie międzywojennym, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s ; tegoż, Akta szkół wojskowych piechoty, kawalerii i artylerii z lat , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s Por.: S. R u t k o w s k i, Zarys dziejów polskiego szkolnictwa wojskowego, Warszawa 1970, s