MATERIAŁY DO DZIEJÓW 2 ARMII WOJSKA POLSKIEGO Zagadnienia organizacyjne

Transkrypt

1 Józef Milewski MATERIAŁY DO DZIEJÓW 2 ARMII WOJSKA POLSKIEGO Zagadnienia organizacyjne Latem 1944 roku, z chwilą wkroczenia 1 Armii Polskiej w ZSRR u boku Armii Czerwonej na ziemie polskie, wytworzyła się sytuacja sprzyjająca wzmożeniu wysiłku zbrojnego narodu polskiego i większej koordynacji działań wojennych. Jedną z konsekwencji tej nowej sytuacji polityczno-militarnej była m.in. decyzja Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego o sformowaniu 2 armii WP 1. Wkrótce też wydana została przez Naczelne Dowództwo Armii Czerwonej dyrektywa w sprawie organizacji Sztabu Frontu Wojska Polskiego i 2 armii 2. Następnie ukazał się rozkaz Naczelnego Dowództwa WP nr 8 z dnia 20 sierpnia 1944 roku. Dowódcą formującej się 2 armii WP mianowany został gen. dyw. Karol Świerczewski. Proces organizacyjny polecono zakończyć do dnia 15 września 1944 roku 3. W składzie 2 AWP rozpoczęło się formowanie następujących jednostek: 5 dywizji piechoty w Łukowie 6 dywizji piechoty w Przemyślu 1 Por. rozkaz NDWP nr 3 z roku dotyczący organizacji i zakresu działalności głównych instytucji resortu obrony. Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach , t. 1. Warszawa 1958, s Dyrektywa z dnia roku Tamże, s Rozkaz NDWP nr 8 z dnia roku wydany został w Lublinie. Tamże, s , załącznik do rozkazu s

2 7 dywizji piechoty w Lublinie 8 dywizji piechoty w Siedlcach 4 baonu saperów w Lubartowie 33 samodzielnego pontonowo-mostowego zmotoryzowanego baonu w Lubartowie 3 samodzielnego baonu chemicznego w Zamościu 5 samodzielnego pułku czołgów ciężkich w Chełmie. Samo dowództwo 2 armii Wojska Polskiego, organizowane według etatu 02/040, stacjonowało w Lubartowie koło Lublina. W skład dowództwa wchodziły następujące komórki: sztab, zarząd polityczno-wychowawczy, dowództwo artylerii, dowództwo wojsk pancernych i zmotoryzowanych, oddział wojsk inżynieryjnych, oddział personalny, zarząd tyłów, prokuratura wojskowa oraz sąd wojskowy. Sztab dowództwa 2 armii WP składał się z oddziałów: operacyjnego (w którym mieścił się też referat doświadczeń bojowych), zwiadowczego, topograficznego, wyszkolenia bojowego, uzupełnień, ewidencji strat bezpowrotnych oraz sekcji finansowej i kancelarii głównej. Dowództwo i sztab armii mając na uwadze bardzo krótki okres czasu przeznaczony na realizację głównych zamierzeń organizacyjnych (do 15 października 1944 roku), musiały wykazać się bardzo operatywnym działaniem. Już 20 sierpnia 1944 roku zostały wydane pierwsze rozkazy organizacyjne, a w ciągu następnych paru dni oficerowie sztabu armii i dowódcy związków taktycznych przeprowadzili rekonesans terenu, w którym miały być rozmieszczone jednostki 4. Poszczególne dowództwa, sztaby oraz jednostki organizowane były według etatów radzieckich z tym, że wprowadzono pewne korekty, głównie w aparacie polityczno-wychowawczym 5. Należy stwierdzić, że proces formowania wszystkich jednostek 2 armii przebiegał znacznie wolniej niż to przewidywano; napotykano bowiem na różne 4 W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja ludowego Wojska Polskiego ( ), Warszawa 1968, s Korekty w aparacie pol-wych polegały na rozbudowaniu ilości stanowisk. Naczelne Dowództwo WP uwzględniło fakt, że w Armii Czerwonej istniały organizacje partyjne i komsomolskie, podczas gdy oficerowie 2 armii sami prowadzili pracę polityczną. K. K a c z m a r e k, Wystawienie 2 armii WP sierpień 1944 styczeń 1945 roku, Część 2, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 2, 1972, s. 52.

3 trudności, często wykraczające poza kompetencje dowództwa armii. Przede wszystkim odczuwano poważne braki w ukompletowaniu kadry, tak oficerskiej, jak i podoficerskiej. O tym, jak poważne były to braki może świadczyć fakt, że 15 września 1944 roku tj. w dniu planowanego zakończenia formowania 2 armii, w szeregach jej w świetle archiwaliów znajdowało się około oficerów, podczas gdy stan etatowy przewidywał (bez jednostek artylerii) oficerów. Tak więc niedobór kadry oficerskiej sięgał prawie 65 procent 6. Trudności wynikające z braku oficerów powiększał jeszcze fakt, że wśród istniejącej kadry olbrzymią większość stanowili ludzie bardzo młodzi, na ogół dopiero po ukończeniu szkół i kursów, gdzie zresztą uczono ich sztuki dowodzenia, a nie organizowania jednostek. Druga armia WP miała własne szkoły oficerskie piechoty nr 2 i 3, artylerii i polityczną 7. Szkolenie pierwszego turnusu rozpoczęto jednak dopiero w końcu października 1944 roku, a więc szkoły te mogły zasilić jednostki swymi wychowankami dopiero w styczniu 1945 roku. Wobec braków kadrowych, obsadę wielu nowoutworzonych jednostek stanowili w znacznej części oficerowie Armii Czerwonej. Szczególnie duża ich liczba, niekiedy dochodząca do 50 procent stanu ogólnego, znajdowała się w jednostkach wojsk specjalnych: artylerii, pancernych, inżynieryjnych, łączności i chemicznych 8. Braki kadry podoficerskiej były jeszcze większe niż oficerskiej. Jak wykazują archiwalia, w dniu 15 września 1944 roku w 2 armii było podoficerów, co stanowiło zaledwie 16 procent stanu etatowego 9. Sprawa niedoborów kadry podoficerskiej była rozwiązywana poprzez organizowanie szkół podoficerskich w poszczególnych związkach taktycznych i oddziałach. W dywizjach piechoty utworzono bataliony szkolne o stanie osobowym 450 elewów w każdym, a w pułkach piechoty kompanie szkolne o stanie 150 ludzi 10. Jeśli chodzi o uzupełnienie oddziałów szeregowcami, to również i na tym 6 Por. meldunki o stanie bojowym 2 armii WP. CAW, III-I-83 oraz III Problem ten omawiają również: W. J u r g i e l e w i c z, op. cit., s. 194 oraz K. K a c z m a r e k, Wystawienie 2 armii WP... Część 2..., s Archiwalia do spraw szkolnictwa wojskowego omawia Cz. T o k a r z, Zawartość aktowa zespołów szkół oficerskich ludowego Wojska Polskiego , Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s. 77 i nast. 8 Por.: 20 lat Ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1967, s Jak przypis W. J u r g i e l e w i c z, op. cit., s. 195.

4 odcinku sytuacja nie przedstawiała się najlepiej. W myśl planu opracowanego przez Szefostwo Mobilizacji i Formowania WP 11, 2 armia miała otrzymać do połowy września szeregowców i podoficerów 12. Niestety, na skutek wielu okoliczności, termin ten nie został dotrzymany i w dniu, w którym upływał planowany okres zakończenia prac organizacyjnych 2 armii WP liczyła ona szeregowców; niedobór wynosił około 30 procent 13. Wszystkie te trudności w skompletowaniu stanu osobowego pogłębiały jeszcze poważne braki materiałowe (umundurowanie i obuwie) oraz transportowe. Na początku października armia posiadała 42 samochody i ok. 350 koni, co stanowiło niewiele ponad 5 procent należności etatowych 14. Osobne zagadnienie stanowi sprawa organizacji 3 armii WP 15, co hamująco wpłynęło na realizację dotychczasowego planu formowania 2 armii. Najbardziej istotne następstwa tego faktu, to ograniczenie dopływu nowych ludzi do 2 armii oraz pewne zmiany w jej składzie organizacyjnym. Tak więc rozkazem NDWP nr 41 z dnia 6 października 1944 roku wyłączono z niej 6 DP, która przeszła pod rozkazy dowódcy 3 AWP. Na to miejsce włączono 9 DP formującą się w Białymstoku 16. Równocześnie nastąpiła zmiana miejsca postoju dowództwa armii z Lubartowa do Kąkolewnicy (w pobliżu Radzymina). Jednocześnie w myśl rozkazu NDWP nr 50 z dnia 10 października 1944 roku formowano dalsze jednostki: 5 brygadę artylerii ciężkiej, 9 brygadę artylerii ppanc., 3 dywizję artylerii plot., 3 pułk moździerzy oraz inne oddziały pomocnicze 17. Zasadnicza poprawa w dalszej realizacji planu formowania 2 armii nastąpiła z chwilą zrezygnowania z koncepcji tworzenia Frontu Polskiego oraz ukazania się rozkazu w sprawie zaniechania organizacji 3 armii WP Powołane do życia rozkazem NDWP nr 3 z dnia roku. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s K. K a c z m a r e k, Wystawienie 2 armii WP... Część 1, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 4, 1971, s W. J u r g i e l e w i c z, op. cit., s Tamże. 15 Rozkaz NDWP nr 141 z dnia roku. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s W Centralnym Archiwum Wojskowym zachowały się akta dowództwa 3 AWP (III-6). 16 CAW, III-5-1, k Organizacja i działania bojowe..., t. 1, 208. Problem zmian organizacyjnych szczegółowo omawia K. K a c z m a r e k, Wystawienie 2 armii WP... Część 1..., s Rozkaz NDWP nr 59 z dnia roku. Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 257.

5 2. Działania bojowe W październiku zakończono formowanie podstawowych związków i jednostek wchodzących w skład 2 armii WP i jednocześnie rozpoczęto okres szkolenia. Od stycznia 1945 roku jednostki 2 armii mogły rozpocząć marsz w kierunku frontu. Na podstawie rozkazu NDWP z 25 lutego 1945 roku armia wyruszyła do rejonu koncentracji: Dobiegniewo Krzyż Strzelce Krajeńskie Drezdenko Tuczno Danków Santoczno St. Kurowo. Przemarsz do miejsca przeznaczenia trwał do 14 marca 1945 roku. Dnia 20 marca 2 armia rozpoczęła marsz pod Wrocław w celu wzięcia udziału w walkach w składzie 1 Frontu Ukraińskiego 19. W okresie od lutego do marca 1945 roku 2 AWP powiększyła się o nowe związki taktyczne i jednostki, z których najważniejsze to: 10 dywizja piechoty, 14 brygada artylerii przeciwpancernej, 16 samodzielna brygada czołgów, 28 samodzielny pułk artylerii samochodowej SU-85. Z dniem 20 marca dowódcy armii został też podporządkowany 1 korpus pancerny, a kilka dni później 2 dywizja artylerii 20. Wkrótce 2 armia otrzymała zadanie zluzowania 13 armii radzieckiej pozostającej w obronie na rzece Nysie. Walki o przełamanie obrony niemieckiej oraz późniejsza kontrofensywa hitlerowców trwały do 29 kwietnia 1945 roku. Od 4 do 11 maja rozpoczęło się natarcie przez Łabę w kierunku: Mielnik Praga Czeska 21. Po zakończeniu działań wojennych jednostki 2 AWP powróciły do kraju. Samo dowództwo skierowano do Poznania, gdzie na jego bazie przystąpiono do organizowania Poznańskiego Okręgu Wojskowego Do dnia roku 2 AWP była podporządkowana pod względem operacyjnym 1 Frontowi Białoruskiemu. J. M a l c z e w s k i, Wstęp do inwentarza akt dowództwa 2 armii Wojska Polskiego, Zeszyty Naukowe WAP (seria historyczna), nr 2 (18), 1860, s Ponadto: K. K a c z m a r e k, W bojach przez Łużyce. Na drezdeńskim kierunku operacyjnym, Warszawa 1965, s Tamże. 21 Działania bojowe 2 AWP na terenach Czechosłowacji omawia S. G a ć, Udział 2 armii Wojska Polskiego w operacji praskiej, Warszawa J. M a l c z e w s k i, op. cit., s. 85.

6 3. Charakterystyka zawartości aktowej Akta dowództwa 2 armii WP zachowały się tylko częściowo. Podczas wojny były one gromadzone i zabezpieczone w dowództwie armii. Po rozwiązaniu dowództwa materiały aktowe częściowo uległy rozproszeniu i znalazły się w Śląskim i Poznańskim okręgach wojskowych oraz jednostkach im podległych, a ponadto w niektórych instytucjach centralnych, jak Naczelną Prokuratura Wojskowa, Główny Zarząd Wyszkolenia Bojowego i Sztab Generalny 23. W oddziale intendentury zarządu tyłów (kwatermistrzostwa) zachowały się protokoły zniszczenia akt jeszcze z czasów wojny. W innych komórkach organizacyjnych znajdują się dowody prowadzenia selekcji już po zakończeniu działań bojowych. Cały zespół dowództwa 2 armii WP liczy ogółem 553 jednostki archiwalne. Jeśli chodzi o stan akt poszczególnych komórek, to należy zaznaczyć, że stosunkowo najlepiej zachowały się materiały sztabu, zarządu polityczno-wychowawczego, dowództwa artylerii. Najpełniejsza dokumentacja aktowa dotyczy działalności sądu wojskowego. Zagadnienia związane z formowaniem oraz samą strukturą 2 armii Wojska Polskiego znajdują swoje odzwierciedlenie w aktach sztabu dowództwa, a głównie jego oddziałach uzupełnień, operacyjnym oraz kancelarii. W oddziale uzupełnień zachowały się 22 jednostki archiwalne, w których znajdują się materiały aktowe wytworzone w okresie od końca sierpnia 1944 roku do września 1945 roku. Najbardziej liczną grupę stanowią meldunki o stanie bojowym. Ponadto występują rozkazy i zarządzenia NDWP oraz dowództwa armii w sprawach operacyjnych, organizacyjnych i personalnych. Warte odnotowania są też skierowania uzupełnień do jednostek. Materiały dotyczące formowania i organizacji, które występują w oddziale operacyjnym sztabu, to głównie: rozkazy i zarządzenia dowództwa oraz sztabu 2 armii w sprawach organizacyjnych, personalnych i szkoleniowych; sprawozdania ż pracy oddziału operacyjnego i służb tyłowych oraz meldunki o pracy zarządu pol-wych (III- s Dzieje wytworu aktowego dowództwa 2 AWP omawia szczegółowo J. M a l c z e w s k i, op. cit.,

7 5-93); biuletyny informacyjne, meldunki o stanie zaopatrzenia jednostek armii oraz wynikach szkolenia (III-5-4). Warto tu zwrócić uwagę na fakt, że dane o zaopatrzeniu jednostek i pracy komórek tyłowych armii są fragmentaryczne ze względu na występujące duże luki w materiale. Wśród materiałów kancelarii głównej (11 jednostek archiwalnych) występują rozkazy dowódcy i zarządzenia szefa sztabu 2 armii (m.in. w sprawach organizacyjnych, personalnych, szkoleniowych oraz okolicznościowych). Sprawy organizacyjne znalazły swoje odbicie również w aktach zarządu polityczno-wychowawczego, a głównie w meldunkach (III-5-203). Tam też znajduje się duża grupa rozkazów i zarządzeń dowództwa w sprawach organizacyjnych, gospodarczych (III i 217) oraz korespondencja z kwatermistrzostwem armii dotycząca zaopatrzenia w żywność i umundurowanie (III i 275). Jednak podstawową część materiału aktowego tego zarządu stanowią meldunki i sprawozdania z pracy politycznej podległych jednostek. * Również problemy działań bojowych znajdują swoje odbicie w zachowanym zespole akt dowództwa 2 armii Wojska Polskiego. Najliczniejsza grupa tych materiałów archiwalnych znajduje się w sztabie dowództwa, dowództwie artylerii oraz dowództwie wojsk pancernych i zmotoryzowanych. Informacje dotyczące działań bojowych mamy też w oddziale wojsk inżynieryjnych; występują one w meldunkach bojowych jednostek podległych. Dane o działalności bojowej jednostek armii zawarte są jednak przede wszystkim w aktach oddziału operacyjnego, liczącego 83 jednostki archiwalne. Warto tu nadmienić, że aż 40 jednostek archiwalnych to akta referatu doświadczeń bojowych, na które składają się dzienniki działań bojowych armii i jednostek podległych. Są to więc ważne materiały o charakterze operacyjnym. Tego rodzaju akta występują też w dowództwach artylerii oraz wojsk pancernych i zmotoryzowanych. Poza rozkazami sztabów tych rodzajów wojsk w sprawach organizacyjnych, operacyjnych i szkoleniowych znajdują się ponadto meldunki bojowe z podległych sztabów i

8 jednostek (III do 298), o stanie liczebnym (III i 315) i zwiadowcze (III-5-313) oraz schematy dyslokacji jednostek przedstawiające szlak bojowy (III-5-301). W dowództwie artylerii, liczącym 84 jednostki archiwalne, na uwagę zasługują też akta oddziału obrony przeciwlotniczej (III do 366). Dowództwo wojsk pancernych i zmotoryzowanych reprezentowane jest w zespole przez 33 jednostki archiwalne, wśród których oprócz wymienionych akt występują sprawozdania o stanie szkolenia bojowego (III-5-389) oraz meldunki o stanie technicznym maszyn bojowych (III-5-384). Badacz, który zechce potraktować zagadnienie działalności bojowej w szerszym zakresie, nie może ograniczyć się do zapoznania wyłącznie z materiałami wymienionych komórek. Powinien sięgnąć także do akt oddziału zwiadowczego sztabu armii (38 jednostek archiwalnych). Tu właśnie zachowały się m. in. meldunki zwiadowcze podległych jednostek, biuletyny informacyjne o nieprzyjacielu (III-5-111), protokoły badań szpiegów i jeńców (III i 118) oraz plany i programy szkolenia oficerów oddziału. Materiał pomocniczy mogą stanowić również wybrane akta kwatermistrzostwa, jak np. meldunki o stanie bojowym jednostek gospodarczych, rozkazy w sprawach zaopatrzenia (sanitarnego i gospodarczego) oraz zestawienia faktycznego stanu bojowego oddziałów armii (III-5-433). Ponadto w badaniach warto uwzględnić akta wojskowej prokuratury (5 jednostek archiwalnych) oraz sądu wojskowego (30 jednostek archiwalnych). 4. Zakończenie 2 armia WP, której zorganizowanie nastąpiło wskutek konsekwentnej realizacji programu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego wzywającego naród do wytężenia wszystkich sił w wojnie z hitlerowskim najeźdźcą, była związkiem o oryginalnej, nietypowej w ówczesnych warunkach, organizacji. Podstawową cechą, która odróżniała ją (jak zresztą również 1 armię) od typowej radzieckiej armii ogólnowojskowej oraz innych armii europejskich, był brak

9 pośredniego ogniwa dowodzenia korpusu. Taka struktura organizacyjna powodowała, że armia mogła być związkiem bardziej ruchliwym, mogła tworzyć bardziej urozmaicone ugrupowania operacyjne, przede wszystkim na skutek skrócenia drogi rozkazodawstwa i sprawozdawczości. Należy stwierdzić, że istnienie tego ogniwa pośredniego w postaci korpusu, było raczej niemożliwe w sytuacji poważnych trudności kadrowych, z którymi borykało się dowództwo armii. Akta wytworzone przez poszczególne komórki organizacyjne dowództwa 2 AWP stanowią zespół złożony. Chociaż nie zachowały się one w komplecie, to jednak pozwalają badaczowi na wszechstronne prześledzenie organizacji i działań bojowych tego związku operacyjnego. W niniejszym omówieniu zasygnalizowano jedynie najważniejsze grupy materiałów archiwalnych. Szczegółowe informacje o zawartości aktowej zespołu dowództwa 2 armii WP znajdzie badacz w inwentarzu, który ukazał się drukiem Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat Jednostki bojowe, część 1, Warszawa 1961, s oraz część 3 (suplement do części 1 i 2), Warszawa 1969, s. 14.