ZAWARTOŚĆ AKTOWA ZESPOŁÓW REJONOWYCH KOMEND UZUPEŁNIEŃ

Transkrypt

1 Alina Miętek ZAWARTOŚĆ AKTOWA ZESPOŁÓW REJONOWYCH KOMEND UZUPEŁNIEŃ Problem organizowania terenowego aparatu mobilizacji i uzupełnień LWP w okresie zbliżania się jednostek armii polskiej do własnego terytorium państwowego stał się niezwykle aktualny. Sprawą tą interesowało się szczególnie kierownictwo Głównego Sztabu Formowania Armii Polskiej w ZSRR 1. Wynikiem prac przygotowawczych były wydane w czerwcu 1944 roku etaty oraz instrukcje o celach, zadaniach i strukturze organizacyjnej tymczasowych ogniw tegoż aparatu: powiatowych komend uzupełnień (PKU), wojskowych komisji ewidencyjnopoborowych i komend etapowych 2. Chociaż generalna reorganizacja centralnego aparatu mobilizacji i uzupełnień, polegająca na likwidacji Głównego Sztabu Formowania oraz utworzeniu Szefostwa Mobilizacji i Formowania zahamowała rozwój mobilizacyjnego aparatu wykonawczego w przewidzianej formie, to jednak zasadnicza koncepcja organizacyjna przetrwała. W zmienionej nieco postaci przybrała kształty realne po ukazaniu się dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 sierpnia 1944 roku O częściowej mobilizacji i rejestracji do służby wojskowej 3. 1 Zagadnienie to omawia szczegółowo W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja aparatu mobilizacji LWP w latach , Myśl Wojskowa nr 11, 1965, s. 56; tenże. Organizacja ludowego Wojska Polskiego ( ), Warszawa 1968, s. 115 i nast. 2 Por. CAW, 368-III-11, k Por.: Dz. UBP nr 1, poz. 2; W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja ludowego Wojska Polskiego..., s.

2 Już dnia następnego kierownik Resortu Obrony Narodowej w porozumieniu z kierownikiem Resortu Administracji Publicznej zarządził utworzenie siedemnastu rejonowych komend uzupełnień 4, dla których PKU odnośnie zadań, funkcji jak i założeń organizacyjno-strukturalnych stanowiły pierwowzór. Tak więc kierownictwo zarówno PKU jak i RKU składało się z komendanta i jego zastępcy do spraw pol-wych; również podobna była budowa strukturalna komend z podziałem na pięć referatów o zróżnicowanych zakresach czynności: referat I mobilizacyjny, II poborowy, III ewidencji oficerów rezerwy, IV przysposobienia wojskowego i V gospodarczy. Zadania wytyczone PKU jak ewidencjonowanie zasobów mobilizacyjnych i oficerów rezerwy, organizowanie mobilizacji i poboru oraz współpraca z władzami administracyjnymi zostały w całości przekazane rejonowym komendom uzupełnień, chociaż zakres prac i kompetencje RKU były później rozszerzane 5. Skład obsady etatowej rejonowych komend uzupełnień uległ również niewielkiej zmianie w toku przeobrażeń pierwotnych zamierzeń organizacyjnych. Nowym elementem w organizacji rejonowych komend uzupełnień był podział na kategorie (ze zróżnicowanym stanem osobowym) oraz dokładne ustalenie zasięgu terytorialnego dla każdej z nich. W miejsce wojskowych komend ewidencyjnopoborowych pojawiły się komisje poborowo-lekarskie, zaś komendy etapowe zastąpione zostały przez punkty zborne 6. Tak ukształtowany aparat wykonawczy dla celów ewidencyjnomobilizacyjnych i poborowych został w pierwszej fazie sformowany 7 na terenie czterech województw: lubelskiego (6 RKU), białostockiego (3 RKU), rzeszowskiego (4 RKU) i warszawskiego (4 RKU). Zasięgiem terytorialnym obejmowały one 44 powiaty, od dwu do czterech powiatów każda. Dwie komendy miały zasięg CAW, III , k. 3. Ponadto: Organizacja i działania bojowe LWP w latach , t. 1, Warszawa 195S, s Archiwalia dotyczące zmian kompetencji BKU znaleźć można między innymi w następujących zespołach CAW: III-396-1, k. 6, 7, 9 i 156: III-400-2, k. 59 i 163; III-400-4, k ; III-401-2, k. 81; III , k. 231, 234 i 275; III , k. 52, 91 i 129; III-407-2, k. 3, 30 i 70; III-409-2, k. 33; III-441-4, k Z czasem doszła również nowa komórka organizacyjna RKU pluton ochronny. Por. rozkaz Departamentu Mobilizacji z dnia roku. CAW, III , k Pierwsze rejonowe komendy uzupełnień zostały sformowane na podstawie rozkazu NDWP nr 7 z dnia roku. CAW, III-1-303, k. 4; Organizacja i działania bojowe..., t. 1, s. 128.

3 terytorialny ograniczony wyłącznie do terenu miasta (RKU Lublin Miasto i RKU Warszawa Praga). W miarę wzrastających potrzeb i wyzwalania dalszych terenów polskich spod okupacji niemieckiej formowano nowe rejonowe komendy uzupełnień w województwach (druga faza): warszawskim, kieleckim, bydgoskim, krakowskim, łódzkim, katowickim i poznańskim 8. W sumie do końca wojny powstało 58 rejonowych komend uzupełnień 9. W początkowym okresie swej działalności RKU podlegały bezpośrednio Szefostwu Mobilizacji i Formowania, przemianowanemu w październiku 1944 roku na Szefostwo Mobilizacji i Uzupełnień. Z chwilą sformowania Ministerstwa Obrony Narodowej, tj. od kwietnia 1945 roku instytucją naczelną dla rejonowych komend uzupełnień stał się Departament Mobilizacji i Uzupełnień MON, powstały w wyniku przeorganizowania. SMiU 10. W tym też czasie pojawiły się nowe ogniwa pośrednie okręgi wojskowe. Sprawowały one nadzór nie tylko nad komendami, ale również inspirowały ich pracę. Pieczę nad prawidłowym funkcjonowaniem RKU sprawowała także Naczelna Prokuratura Wojskowa poprzez prokuratorów armii, dywizji i garnizonów 11. Niniejsze omówienie przedstawia charakterystykę zasobu aktowego jedynie 17 rejonowych komend uzupełnień, sformowanych w pierwszej fazie, które nie tylko rozpoczęły, ale i zdołały rozwinąć swą działalność jeszcze w okresie wojny; odegrały również doniosłą rolę w latach powojennych. Należą do nich rejonowe komendy uzupełnień: Augustów, Białystok, Bielsk Podlaski, Chełm, Garwolin, Jarosław, Kraśnik, Lublin Miasto, Lublin Powiat, Ostrów Mazowiecka, Przemyśl, Rzeszów, Siedlce, Sokołów Podlaski, Tarnobrzeg, Warszawa Praga i Zamość. Komendy te reprezentując na nowo wyzwolonych terenach Polski pierwsze 8 Dalsze przeformowania i zmiany organizacyjne dotyczące RKU, znalazły swe odbicie w następujących rozkazach organizacyjnych NDWP: nr 018/org. z dnia roku (III-1-303, k. 57); nr 90/org. z dnia roku (tamże, k. 193); nr 10/org. z dnia roku (III , k. 52); nr 0213/org. z dnia roku (III , k. 273) oraz w rozkazie MON nr 137 z dnia roku (Prot. 183/20, t. 54, k. 27). 9 CAW, III , k Problem zmian organizacyjnych szerzej omawiają: W. J u r g i e l e w i c z, Organizacja ludowego Wojska Polskiego..., s ; W. R o m a n o w s k i, Organizacja i działalność aparatu mobilizacyjnego LWP w latach w świetle źródeł archiwalnych. Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s. 142 i nast. 11 Por. rozkaz NDWP nr 0070/NP z dnia roku. CAW, III , k. 7.

4 ogniwa władzy Wojskowej, a czasem i administracyjnej spełniły nader ważną rolę w okresie walki o wyzwolenie i odbudowę państwa polskiego. * * * Archiwalia rejonowych komend uzupełnień, sformowanych rozkazem NDWP nr 7 z dnia 18 sierpnia 1944 roku, usystematyzowane zostały w Centralnym Archiwum Wojskowym w siedemnaście odrębnych zespołów akt, liczących od 11 do 62 jednostek archiwalnych. Najbogatsze w tym zakresie są zespoły RKU Siedlce, Chełm i Rzeszów, najskromniejszą spuścizną, aktową charakteryzują się komendy: Warszawa Praga i Ostrów Mazowiecka. W sumie ta grupa zespołów akt obejmuje 598 jednostek archiwalnych. Większość spośród omawianych materiałów pochodzi z roku 1945, niewielka stosunkowo ich liczba została wytworzona w roku Znaczna ilość archiwaliów zachowanych w zespołach RKU stanowi wytwór obcych kancelarii, głównie odpisów i wyciągów. Własna (produkcja aktowa o wartości historycznej jest stosunkowo skromna. Akta własne, a zwłaszcza pochodząca z; początkowego okresu działalności RKU są w większości pisane ręcznie, często ołówkiem, na słabym jakościowo papierze, nie rzadko na odwrocie przypadkowych blankietów, pism czy obwieszczeń. Również pismo maszynowe dokumentów z pierwszego okresu działalności komend ma często tendencje do zanikania. Stan fizyczny akt, wytworzonych w roku 1945 nie budzi zastrzeżeń. Analiza merytoryczna akt rejonowych komend uzupełnień pozwala na ustalenie kilku grup reprezentatywnych. Do pierwszej zaliczyć należy materiały o charakterze normatywnym regulujące zakres czynności, funkcję oraz strukturę organizacyjną komend. W skład drugiej, wchodzą materiały o charakterze wykonawczym, zalecające konkretne działanie. Odrębną grupę stanowią archiwalia typu sprawozdawczego, wynikające z działalności instytucji i tę działalność omawiające. Bogato również jest reprezentowana w zespołach RKU grupa akt personalnych i finansowych w rodzaju wykazów imiennych obsady personalnej,

5 rejestrów książeczek uposażeń oficerów, orzeczeń komisji lekarskich oraz, list płacy. W zespołach akt rejonowych komend uzupełnień do najbardziej ciekawych materiałów o charakterze normatywnym należą instrukcje. Na szczególną uwagę zasługują instrukcje szefa Mobilizacji i Formowania, wydane w dniach 18, 19 i 22 sierpnia 1944 roku 12. Określają one z całą precyzją cele, zadania i podległość rejonowych komend uzupełnień, punktów zbornych i komisji poborowo-lekarskich, a także obowiązki i odpowiedzialność osobistą komendantów RKU. Jako materiał uzupełniający należy uznać instrukcję nr 1 M/Org./III z dnia 16 stycznia 1945 roku 13, zatwierdzoną przez szefa Mobilizacji i Uzupełnień. Omawia ona szczegółowo zakres pracy poszczególnych referatów RKU i kancelarii ogólnej, a w załącznikach obowiązki oficerów administracji budynków, inspekcyjnych i dyżurnych rejonowych komend uzupełnień. W omawianej grupie akt spotykane są również, choć niezbyt licznie, etaty (odpisy lub nawet odpisy z odpisów). W zespołach RKU znaleziono unikalny egzemplarz etatu nr 0 RKU/5 14, zatwierdzonego. przez NDWP dnia roku, etaty komisji poborowo-lekarskiej (0 RKU/6) oraz punktu zbornego (0 RKU/7) 15. Zachował się również etat T 1/10 dla rejonowych komend uzupełnień kategorii pierwszej, zatwierdzony przez NDWP dnia 28 lutego 1945 roku 16. Nie natrafiono natomiast w omawianych zespołach na etat T 1/11 dla RKU drugiej kategorii 17. Znacznie bogatsza jest druga, umownie wyodrębniona grupa akt, bardzo zróżnicowana zarówno pod względem formalnym, jak i treściowym. Na czoło tej grupy wysuwają się materiały dotyczące sposobów i terminów prawidłowego przeprowadzania rejestracji i ewidencji, mobilizacji i poboru oraz wytyczne pracy polityczno-wychowawczej. W tych aktach znajdują odbicie również sprawy reklamacji, dyscypliny i demobilizacji. Ze względu na obfitość materiałów warto zasygnalizować choć kilka bardziej reprezentatywnych, a mniej znanych 12 CAW, III-396-1, k. 6, 7, 9 i CAW, III-402-6, k Przyczyną tego stanu rzeczy było polecenie SMiU protokolarnego spalenia tegoż etatu we wszystkich rejonowych komendach uzupełnień. Por. CAW, III , k Zachowany etat znajduje się w zespole akt Rejonowej Komendy Uzupełnień Lublin-Powiat (III , k. 45). 15 CAW, III , k. 6 i CAW, III , k Etat ten znajduje się w zespole akt SMiU (III , k ).

6 archiwaliów. Do nich zaliczyć można między innymi rozkaz NDWP o przyznaniu komendantowi RKU praw dyscyplinarnych, łącznie z prawem kierowania opieszałych poborowych do oddziałów karnych 18. Na wyeksponowanie zasługuje również inny wzbogacający naszą wiedzę o roli komend rozkaz, wydany przez dowódcę OW Lublin, nakazujący współudział RKU w zwalczaniu okolicznych band poprzez zbieranie odpowiednich informacji i przekazywanie ich w formie meldunków 19. Uwagę zwraca także zarządzenie, wydane przez Departament Mobilizacji i Uzupełnień w sprawie doboru komendantów RKU oraz ich zastępców do spraw polwych 20. Do rzędu interesujących należy zaliczyć zarządzenie wydane przez DOW VII wprowadzające osobistą odpowiedzialność komendantów RKU za należyte zorganizowanie pomocy repatriantom ze wschodu 21. Z ciekawszych archiwaliów w omawianej grupie wyodrębnić jeszcze można instrukcje, omawiające różne formy pracy z. ludnością cywilną 22 oraz planowanie pracy polityczno-wychowawczej 23 na nowo wyzwolonych terenach Polski. Istotną grupę akt, chociaż skromną ilościowo, tworzą wreszcie, akta własne. Są to przede wszystkim sprawozdania, meldunki i raporty w formie opisowej i statystycznej. Dotyczą one przebiegu rejestracji, poboru, mobilizacji, demobilizacji, pracy poszczególnych referatów RKU i komisji poborowo-lekarskiej oraz czynności zastępcy komendanta do spraw pol-wych. Nawarstwienie materiałów typu sprawozdawczego jest różne w poszczególnych zespołach, nie mniej spotykane są we wszystkich. Szczególnie licznie występują sprawozdania i wykazy zasobów mobilizacyjnych. Najbardziej cenne informacje zawierają sprawozdania, sporządzane przez zastępców komendantów RKU. W większości są to dokumenty obrazujące klimat, stosunki oraz nabrzmiałe problemy z dziedziny politycznej, społecznej, gospodarczej i kulturalnej danego terenu. Waga. tych sprawozdań jest dość zróżnicowana; zależy ona od zdolności obserwacyjnych piszącego, możliwości przekazywania swych 18 Por. rozkaz NDWP nr 9 z dnia roku CAW, III , k Por. rozkaz DOW VII nr OW L/00805 z dnia roku CAW, III-411-4, k Zarządzenie Departamentu Mobilizacji i Uzupełnień z kwietnia 1945 roku CAW, III-396-5, k CAW, III-411-4, k Por. instrukcję GZPW z dnia roku. CAW, III-407-2, k Tamże, k. 30.

7 spostrzeżeń, osobistej wrażliwości i stopnia zaangażowania sprawą. Do szczególnie wnikliwych zaliczyć trzeba materiały tego typu w zespołach rejonowych komend uzupełnień Lublin, Jarosław, Siedlce i Zamość. Interesujące w nich jest ukazanie roli rejonowych komend uzupełnień jako inspiratora pierwszych w terenie akcji propagandowo-politycznych i kulturalnych wśród ludności cywilnej. Mało znany bowiem jest fakt, że rejonowe komendy uzupełnień, jak Jarosław czy Siedlce posiadały własne zespoły teatralne i muzyczne, organizowały pierwsze świetlice i biblioteki 24. W meldunku zastępcy komendanta do spraw pol-wych RKU Jarosław z dnia 21 września 1944 roku czytamy między innymi: 17 września w miasteczku Leżajsk urządziłem koncert pod hasłem»pomoc Warszawie«. Ludność miejscowa była wzruszona, po prostu do łez. Rzeczywiście był to pierwszy występ w ostatnich czasach polskiego zespołu 25. Rejonowe komendy uzupełnień jako pierwsze na nowo wyzwolonych terenach przystąpiły również do organizowania klubów sportowych oraz udzielały pomocy w organizowaniu harcerstwa, junaków i Polskiego Czerwonego Krzyża 26. Specjalne zadania rejonowych komend uzupełnień wyrażały się ponadto w udzielaniu pomocy zdemobilizowanym żołnierzom w zakresie zatrudnienia oraz inwalidom wojennym i emerytom w uzyskaniu należnych im świadczeń 27. Badacza zainteresować mogą też zasługujące na wyjątkowo wnikliwe potraktowanie meldunki i sprawozdania, dotyczące nastrojów 28, położenia ekonomicznego 29 oraz bezpieczeństwa ludności zarówno miast, jak i wsi. Ogólne sformułowania w tych źródłach są zwykle poparte faktami i konkretnymi wypowiedziami osób reprezentujących różne środowiska polityczne. Do najczęściej omawianych wydarzeń należy działalność band 30 i ujawnianie morderstw na tle politycznym, W sprawozdaniach znajdują również odbicie trudności organizacyjne 31 i mobilizacyjne RKU Por. CAW, III-407-5, k. 153 oraz III-400-1, k. 13 i CAW, III-400-1, k. 37, 26 Tamże, k. 13 oraz III-407-4, k CAW, III-407-5, k CAW, III-401-1, k. 73; III-402-1, k ; III-403-3, k CAW, III-407-2, k. 36; III-407-4; k. 59; III-407-5, k CAW, III-400-2, k. 58; III-411-4, k. 6 i CAW, III-396-1, k. 60 i CAW, III-400-1, k. 19 i 26.

8 Podkreślić należy fakt, że chociaż w omawianych sprawozdaniach brak często materiałów porównawczych w stosunku do okresu poprzedniego lub analizy zjawisk, to jednak sama świeżość i bezpośredniość opisu sytuacji w poszczególnych rejonach Polski stanowi o wadze tych dokumentów dla badacza. * * * Zgromadzenie w zespołach rejonowych komend uzupełnień materiałów, będących wytworem obcych kancelarii, ale dotyczących spraw RKU stanowić może w pewnym sensie ułatwienie w pracy zainteresowanego tematem badacza. Niemniej rozproszenie tych archiwaliów w poszczególnych zespołach RKU oraz niepełny ich zestaw nie zezwalają na ograniczenie badań wyłącznie do omawianych zespołów. Szczególnie bogatym w interesujące tematycznie materiały jest zespół akt Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień przechowywany również w Centralnym Archiwum Wojskowym 33. W jego skład wchodzą miedzy innymi także dziedziczone akta Szefostwa Mobilizacji i Formowania. Archiwalia uzupełniające zawartość aktową zespołów RKU znaleźć można ponadto w zespole akt Naczelnej Prokuratury Wojskowej. Stanowią je głównie rozkazy NPW i sprawozdania dotyczące kontroli działalności komend 34. Wszystkie wyżej wymienione zespoły akt, zarówno rejonowych komend uzupełnień, Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień, jak i Naczelnej Prokuratury Wojskowej zostały w CAW opracowane, a ich inwentarze ukazały się drukiem. 33 Patrz: Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat , cz. IV, Warszawa, 1970, s (zespół nr 368). 34 CAW, III , k. 7; III , k. 241; III , k. 6 i 61.