PROBLEMY I WSKANIKI OCENY ZRÓNICOWA WEWNTRZREGIONALNYCH

Transkrypt

1 ródło: Jakubowicz E., Raczyk A., 2002, Problemy i wskaniki oceny zrónicowa wewntrzregionalnych, (w:) Rogacki H., Moliwoci i ograniczenia zastosowa metod badawczych w geografii społeczno ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna Jakubowicz Edyta Raczyk Andrzej Zakład Zagospodarowania Przestrzennego Instytut Geograficzny Uniwersytet Wrocławski PROBLEMY I WSKANIKI OCENY ZRÓNICOWA WEWNTRZREGIONALNYCH Wraz z przekształceniami politycznymi i gospodarczymi znaczcej zmianie ulega wewntrzny krajobraz społeczny oraz ekonomiczny regionów. Jest wynikiem oddziaływania dwóch przeciwstawnych tendencji w regionie: polaryzacji przestrzeni oraz jej konwergencji. Kluczowego znaczenia w tym kontekcie nabiera identyfikacja najwaniejszych czynników determinujcych rozwój regionu oraz okrelenie skali zrónicowa intraregionalnych. Tymczasem notujemy renesans analiz midzyregionalnych, przy niedostatecznym uwzgldnianiu czynników lokalnych w kształtowaniu si zrónicowa przestrzennych (Z. Chojnicki, 1996). Istotn przyczyn tego jest utrudniony dostp do danych statystycznych, wynikajcy ze stosunkowo bogatej bazy danych dla poziomu regionu, a bardzo fragmentarycznej dla poziomu lokalnego, nie publikowania szeregu danych przez GUS, a znajdujcych si w jego archiwach, zapisów wprowadzonej w 1995 r. ustawy o statystyce publicznej (Dz. U. z 1995 r. Nr 88, poz. 439 z póniejszymi zmianami), oraz wysokich kosztów pozyskania danych z instytucji działajcych na zasadach komercyjnych, w tym równie z urzdów statystycznych. Braki te powoduj, e niemoliwe jest proste przeniesienie metod i wskaników stosowanych w analizach midzyregionalnych na poziom lokalny. Dotyczy to w szczególnoci tak istotnych mierników, jak: wielko i struktura PKB oraz kapitału zagranicznego, kapitał ludzki, innowacyjno gospodarki, itd. Wymaga to wypracowania nowego podejcia do obiektywnego okrelania wielkoci rozpitoci wewntrzregionalnych, a take przyjcia odpowiednich jednostek obserwacji Potencjalnymi jednostkami obserwacji dla bada w obrbie regionów s: podregiony NTS 3, powiaty - NTS 4 oraz gminy NTS 5 1 (tab. 1). 1 Zgodnie z wprowadzon w 2000 r. Nomenklatur Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych wprowadzony został w Polsce podział na 5 poziomów terytorialnych. Nomenklatura NTS ma zastosowanie w procesie zbierania, harmonizacji i udostpniania danych statystycznych. Nawizuje do obowizujcego

2 2 Tab. 1. Liczba jednostek podziału terytorialnego w obrbie regionów (NTS 2) Wyszczególnienie Podregiony (NTS 3) Powiaty (NTS 4) Gminy (NTS 5) W kraju rednia w regionie Region o najmniejszej liczbie (woj. opolskie) Region o najwikszej liczbie (woj. mazowieckie) ródło: opracowanie własne na podstawie Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 13 lipca 2000 r. w sprawie wprowadzenia Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS), (Dz. U. z 2000 r., Nr 58, poz. 685) Znaczne dysproporcje w liczbach jednostek w regionach wskazuj, e naleałoby odrzuci poziom NTS 3, jako nieprzydatny, zarówno ze wzgldu na zbyt mał liczb jednostek obserwacji w obrbie regionów, jak i fakt, i w niektórych przypadkach pokrywa si on w całoci z granic województwa (np. woj. opolskie i witokrzyskie). Podział moe by stosowany do bada w wikszej skali, i jako taki jest przyjmowany np. w raportach Komisji Europejskiej o spójnoci społeczno gospodarczej pastw Wspólnoty (Sechster..., 1999; M. Barnier, 2001). Zasadniczy wybór dotyczy wic poziomu powiat (NTS 4) gmina (NTS 5). 28 Gminy Powiaty Ryc. 1. Przedsibiorczo w regionie dolnolskim liczba podmiotów gospodarczych sektora prywatnego na 1000 mieszkaców ródło: opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa w pastwach Unii Europejskiej podziału na NUTS-y (Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 13 lipca 2000 r., Dz. U. z 2000 r., Nr 58, poz. 685)

3 3 Analiza porównawcza głównych parametrów rozkładów statystycznych dla obu poziomów wskazuje na prawidłowoci, z którymi naley si liczy przy ocenie zrónicowa przestrzennych analizowanych cech (ryc. 1). Najbardziej istotne jest, e miary dyspersji (takie jak rozstp, współczynnik zmiennoci) liczone wg powiatów s z reguły mniejsze ni wg gmin, poniewa: rednia z powiatów jest zawsze wiksza od redniej z gmin, wartoci rednie dla powiatów s przesunite w kierunku gmin o najwikszej wadze tj. miast, które jednoczenie s najmniej licznie reprezentowane w całej populacji, a take tworz najmniejszy obszar regionu. W szeregu regionach liczba powiatów moe by niewystarczajca do bardziej zaawansowanych analiz statystycznych np. do badania współzalenoci zjawisk. Kolejnym zagadnieniem jest dobór odpowiednich, istotnych cech opisujcych struktur przestrzenna regionu. Naley sobie bowiem zdawa spraw z tego, i dysproporcje wewntrzregionalne s czsto odzwierciedleniem bardziej złoonej rzeczywistoci ni ta, na któr wskazuj np. proste rónice w dochodach gmin, czy liczby pracujcych. Do problemów istotnych dla okrelania zrónicowa terytorialnych w regionie zaliczono: koncentracj geograficzn działalnoci społeczno-gospodarczej, struktur regionalnego i lokalnych rynków pracy, oraz problematyk bezrobocia, dochodowo i efektywno gospodarki lokalnej, klimat inwestycyjny, w tym poziom rozwoju instytucji otoczenia biznesu i kapitał ludzki, przedsibiorczo i konkurencyjno gospodarki. Koncentracja geograficzna działalnoci społeczno-gospodarczej wydaje si by najbardziej istotn nierównoci o charakterze terytorialnym. Zrónicowania pomidzy obszarami s wynikiem przede wszystkim wysokiej koncentracji działalnoci gospodarczej w miastach, które zawsze były i s traktowane jako centra wzrostu dla policentrycznego rozwoju regionu. Wyran nadwyk znaczeniow pod wzgldem wszystkich charakterystyk posiadaj stolice województw. Składa si na ni wysoka koncentracji ludnoci i dysproporcjonalnie duy udział działalnoci gospodarczej wymagajcej wysokich kwalifikacji pracowników, zwizanych z obecn tam gospodark opart na wiedzy. Sektorowy model zatrudnienia jest tam zdecydowanie odmienny od peryferyjnego, cechuje go te wiksza innowacyjno (ryc. 2).

4 4 woj. mazowieckie Height data column: PU_ln Udział Color pracujcych data column: PUO_99M w sektorze usług Shortest prism: ogółem w województwie (%) Tallest prism: 4.15 Color method: Color classes 0.01 to , to , to , to woj. dolnolskie H eight data column: PU_lognat Color data column: PU_99M Udział Shortest pracujcych prism: -3.9 w sektorze usług Talles t pris m: 3.6 ogółem Color w method: województwie Color c lasses (%) -3.9 to 0.1 0, to 0.5 0, to 1.7 1, to Ryc. 2. Koncentracja pracujcych w sektorze usług ródło: opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa

5 5 W regionie mazowieckim działalno społeczno-gospodarcza koncentruje si w jego centralnej czci. Koncentracja ta ma negatywne implikacje nie tylko dla rozwoju peryferyjnych obszarów, ale take centralnych, szczególnie w sferze urbanistycznego zagszczenia i presji na rodowisko naturalne i zdrowie. Jest wtpliwe czy w dłuszej perspektywie te negatywne cechy bd mogły by zrównowaone oczywistymi korzyciami koncentracji. Natomiast w regionie dolnolskim działalno gospodarcza ma struktur policentryczn, która jest istotnym czynnikiem terytorialnej spójnoci regionu. Wpływa take na mniejsze dysproporcje wewntrzregionalne w poziomie rozwoju, w tym szczególnie usług produkcyjnych, w konkurencyjnoci oraz dochodach gmin i ludnoci. Struktura lokalnych rynków pracy, stanowi podstaw do okrelania struktury funkcjonalnej i specjalizacji poszczególnych obszarów regionu. Na najbardziej rozwinitych obszarach wiata gospodarka w duej mierze opiera si na usługach. W Unii Europejskiej działalno usługowa stanowi ródło 67 % wartoci dodanej i 66 % zatrudnienia. W obydwu przypadkach udział ten uległ zwikszeniu w cigu ostatnich 10 latach o 5 punktów procentowych. Proces przesuwania si aktywnoci społeczno-gospodarczej w kierunku sektora usług bdzie prawdopodobnie trwał nadal. Przesunicia takie bd zachodzi równie w ramach samego sektora III, przede wszystkim w kierunku tzw. usług nowych. Moliwoci bada wielkoci i struktury rynku pracy na poziomie lokalnym s ograniczone poprzez : - nie uwzgldnianie w statystyce podmiotów gospodarczych o liczbie pracujcych do 9 osób. Nastpstwem tego jest ograniczenie całej populacji pracujcych o około ¼. W skali lokalnej, zwłaszcza na obszarach o dominacji sektora małych przedsibiorstw (zwizanych np. z handlem przygranicznym, rozwojem turystyki) ograniczenie to czsto przekracza 50 %, brak cigłoci bada statystycznych. Do 1998 roku obowizkiem sprawozdawczym objte były wszystkie podmioty powyej 5 osób, od 1999 roku powyej 9 osób, brak jest moliwoci uzyskania danych dla poziomu NTTS 5 w układzie sekcji PKD z uwagi na tajemnic statystyczn, pomijanie przez statystyk lokaln do 1999 r. pracujcych w rolnictwie indywidualnym. Std badanie roli sektor usług w gospodarce na poziomie lokalnym, za pomoc najczciej stosowanych wskaników, w tym udziału pracujcych w usługach, czy pracujcych w usługach w relacji do pracujcych w przemyle nie daje obiektywnych wyników. Wysokie wartoci, szczególnie tego drugiego wskanika mog by konsekwencj

6 6 niewielkiej liczby pracujcych w przemyle, jak równie znacznym udziałem pracujcych w sektorze małych przedsibiorstw (pomijanych przez statystyk), a nie efektem rzeczywistej roli sektora usług (ryc. 3). A B 0-1 1, , , Ryc. 3. Poziom rozwoju sektora usług w regionie mazowieckim A pracujcy w sektorze usług w relacji do pracujcych w przemyle B pracujcy w sektorze usług na 1000 mieszkaców ródło: opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Relatywnie mniej naraony na zniekształcenia jest wskanik natenia usług poniewa liczba pracujcych odniesiona została do mieszkaców ogółem. Analiza rynku pracy wg gmin niesie ze sob zagroenie zniekształcenia wyników bada przez czynniki trudne do uwzgldnienia np. dojazdy do pracy, zachowania przestrzenne bdce wynikiem omijania przepisów administracyjnych rejestrowanie si bezrobotnych w gminach uznanych za zagroone bezrobociem strukturalnym, zrónicowana wielko szarej strefy (zwłaszcza w rejonach przygranicznych). Lokalne rynki pracy tworz jednak wiksze układy przestrzenne, dlatego w tym wypadku za odpowiedni naleałoby uzna poziom powiatowy. Zagadnienie bezrobocia jako składowej rynku pracy równie nie powinno by rozpatrywane w skali gminy. Ze wzgldu na wspomniane braki w statystyce dotyczce liczby pracujcych, wskaniki stopy bezrobocia na poziomie lokalnym naley okrela w relacji do liczby ludnoci w wieku produkcyjnym, a nie do liczby pracujcych. Bezrobocie na poziomie

7 7 gminnym moe by traktowane od strony struktury poday siły roboczej, w kontekcie problematyki wykluczenia społecznego (przejawiajcego si w biernoci) oraz wykluczenia ekonomicznego, rozumianego jako brak uczestnictwa w korzyciach wynikajcych ze wzrostu gospodarczego. Podejcie takie na poziomie lokalnym zalecaj zreszt dokumenty UE powicone zagadnieniom perspektyw przekształce rynków pracy. Dochodowo i efektywno gospodarki lokalnej. Podstawowym wskanikiem stosowanym w porównaniach midzyregionalnych do okrelenia dochodowoci oraz efektywnoci gospodarki jest wskanik PKB. Jego znaczenie jako najbardziej uytecznego wskanika kondycji gospodarki zostało oficjalnie potwierdzone w regulacjach dotyczcych Funduszy Strukturalnych oraz w Traktacie o Polityce Konkurencji Wspólnoty Europejskiej (M. Barnier, 2001). Wskanik ten w Polsce nie jest jednak liczony dla poziomu lokalnego. Najnisz jednostk podziału terytorialnego, dla której prowadzona bdzie statystyka PKB jest NTS 3 (podregion). Wydaje si, e do okrelenia poziomu dochodowoci w skali gmin mona zastosowa wskanik udziału gmin w podatkach od osób fizycznych oraz od osób prawnych, przy pełnej wiadomoci diagnostycznoci obu wskaników. Wysokie dochody nie zawsze s wynikiem wysokiego poziomu rozwoju społeczno gospodarczego poszczególnych obszarów, w tym przede wszystkim racjonalnoci i efektywnoci ich struktur. Obserwowany poziom dochodów cechuje si znacznymi fluktuacjami wynikajcymi np. ze zmian przepisów podatkowych, zmiany kondycji finansowej przedsibiorstw, itd. W celu wyeliminowania tych zagroe konieczne wydaje si wic analizowanie obu wskaników w dłuszym horyzoncie czasowym (np. 3 lub 5-cio letnim) oraz przyjcie załoenia, i nieracjonalne i nieefektywne struktury nie bd w stanie w tak długim okresie generowa zysków. Wskanik podatku od osób prawnych na 1 mieszkaca pozwala dokonywa pomiaru wielkoci wypracowanych zysków z pominiciem transferów skierowanych do i na zewntrz. Jego zasadnicz wad jest natomiast to, i wysoki poziom podatków moe by kreowany tylko przez jeden duy podmiot gospodarczy, co nie odpowiada rzeczywistej kondycji gospodarczej obszaru (pozostałych firm). Dobrym przykładem jest w tym wypadku elektrownia w Turoszowie rzutujca na wyniki gminy Bogatynia oraz całego powiatu zgorzeleckiego. Wskanik podatku od osób fizycznych uwzgldnia transfery wynikajce np. z dojazdów do pracy, szczególnie jest to widoczne w otoczeniu najwikszych aglomeracji kraju. Ze wzgldu na znacznie niszy stopie koncentracji dochodów daje jednak w rezultacie

8 8 bardziej obiektywne wyniki. Uwzgldnia wyniki aktywnoci gospodarczej ludnoci. Pozwala równie okreli wielko potencjalnego popytu lokalnego, bdcego odzwierciedleniem dochodów ludnoci. Klimat inwestycyjny, w tym poziom rozwoju instytucji otoczenia biznesu i kapitał ludzki, traktowane s jako najwaniejsze czynniki determinujce rozwój społeczno gospodarczy poszczególnych obszarów w przyszłoci. Std odgrywaj szczególn rol w polityce regionalnej Unii Europejskiej. Na poziomie lokalnym brak jest jednak moliwoci okrelenia poziomu wykształcenia mieszkaców (w tym przede wszystkim na poziomie wyszym), ich innowacyjnoci, adaptacyjnoci do zmieniajcych si warunków gospodarowania, itd. Wnioskowanie o tzw. klimacie społecznym moe by dokonywane w oparciu o porednie wskaniki obejmujce uczestnictwo w yciu społecznym np. liczba fundacji i stowarzysze na 10 tys. mieszkaców oraz politycznym - frekwencja wyborcza, któr naley jednak interpretowa ostronie. Wymownym przykładem jest woj. opolskie cechujce si najnisz w kraju frekwencj wyborcz oraz jednoczenie wysokim poziomem organizacji ycia społecznego. Dane statystyczne z zakresu instytucji otoczenia biznesu pozwalaj na okrelenie ich lokalizacji oraz liczby. Brak jest natomiast istotnych informacji dotyczcych ich wielkoci i skali oddziaływania. Wynika to z faktu, e dane zbierane s metod przedsibiorstw, tzn. w miejscu siedziby przedsibiorstwa zarzdzajcego, a nie wg miejsca lokalizacji danej instytucji. Przedsibiorczo i konkurencyjno, uwaane s za kluczowe wskaniki sukcesu lub poraki prowadzonej polityki intraregionalnej. Zdecydowana wikszo definicji przedsibiorczoci przedstawia j, jako zespół procesów zwizanych z kreowaniem nowych podmiotów gospodarczych i rozwojem ju istniejcych. Zwraca si przy tym uwag na rol uwarunkowa lokalnych i regionalnych oraz podkrela znaczenie cech osobowych jednostek przedsibiorczych (R. witajski, 1986; P. F. Drucker, 1992; A. Gałzka, A. Mync, 1994; E. Boczak - Kucharczyk, K. Herbst, K. Chmura, 1998). Najczciej jako podstaw do oceny poziomu przedsibiorczoci przyjmuje si wskanik: liczba podmiotów gospodarczych sektora prywatnego przypadajca na 1000 mieszkaców. Wynika to z przyjcia załoenia, i przedsibiorczo wyraa si poprzez powstawanie nowych, prywatnych podmiotów gospodarczych, a jej efektem jest okrelony poziom nasycenia firmami prywatnymi. Zawa to w pewnym stopniu sam definicj

9 S c a l e i n K i l om e te rs 9 zjawiska, umoliwia jednake jego ilociow charakterystyk w oparciu o dostpne dane statystyczne. Podejcie takie jest prezentowane równie w opracowaniach przygotowywanych przez Komisj Europejsk (por. Sechster..., 1999). Rozkład przestrzenny zjawiska potwierdza, e najlepszym poziomem do pełnej analizy uwarunkowa i skali przedsibiorczoci jest poziom gminny. W regionie dolnolskim interesujco przedstawia si rola głównych orodków miejskich (Wrocław, Jelenia Góra, Legnica) oraz wpływ warunków przyrodniczych (Karpacz, Szklarska Porba) i renty połoenia (przejcia graniczne) na aktywno gospodarcz (ryc. 4). NTS 5 NTS 4 wartoci w tys. zł to to to to to to to km Ryc. 4. Poziom rozwoju przedsibiorczoci w regionie dolnolskim (podmioty gospodarcze sektora prywatnego na 1000 mieszkaców ródło: opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Mimo, e termin konkurencyjno odnosi si do przedsibiorstw konkurujcych ze sob na tym samym rynku, funkcjonuje pokrewna koncepcja odzwierciedlania kondycji gospodarczej obszarów, któr równie okrela si mianem konkurencyjnoci. Pomimo tego i np. w kadym regionie działaj firmy bardziej i mniej konkurencyjne, istniej wspólne cechy, odnoszce si do konkurencyjnoci wszystkich firm zlokalizowanych na danym terenie. Cechy te obejmuj infrastruktur ekonomiczn i społeczn, kwalifikacje siły roboczej, ramy instytucjonalne i kulturowe sprzyjajce lub nie innowacyjnoci i efektywnoci instytucji publicznych, zwłaszcza w zakresie zdolnoci do zarzdzania na poziomie regionalnym. W ostatnich latach zaczła wyłania si standardowa definicja regionalnej i ogólnokrajowej konkurencyjnoci mówica o osigniciu trwałego wysokiego i stale rosncego standardu stopy yciowej oraz wysokiego wskanika zatrudnienia (Sechster..., 1999; M. Barnier,

10 ). Skala koncentracji tych sfer ycia społeczno -gospodarczego, które przyjmuje si obecnie za najwaniejsze wyznaczniki szeroko rozumianego postpu powoduje, e okrelanie np. konkurencyjnoci regionów oznacza de facto okrelanie poziomu konkurencyjnoci ich orodków centralnych. Dotyczy to w szczególnoci województw z najwaniejszymi aglomeracjami kraju, w tym przede wszystkim Warszaw, Poznaniem, Krakowem, Wrocławiem, Łodzi, Gdaskiem. W zwizku z tym dyskusyjne wydaje si zagadnienie, na ile aglomeracje te mona przyrównywa z innymi jednostkami obserwacji w obrbie regionu i czy porównanie takie daje wystarczajce przesłanki do okrelenia ich poziomu konkurencyjnoci. Otwartym problemem pozostaje nadal dylemat, czy mona mówi o konkurencyjnoci w skali lokalnej. Chodzi przy tym przede wszystkim o realne moliwoci empirycznego okrelenia poziomu konkurencyjnoci lokalnej podobnie, jak w przypadku pojcia regionalnej i ogólnokrajowej konkurencyjnoci oraz przyjcie odpowiedniej jednostki obserwacji (gmina powiat). Przedstawione grupy zagadnie zwizanych z identyfikacj skali zrónicowa wewntrzregionalnych nie wyczerpuj rzecz jasna całej problematyki. Naleałoby sobie równie odpowiedzie na pytanie, czy w ogóle moliwe jest wypracowanie uniwersalnego wzorca tematów (wskaników) do bada tych zrónicowa. W praktyce badawczej konieczne bowiem moe si okaza uwzgldnienie indywidualnych, specyficznych dla poszczególnych regionów zjawisk i procesów. Literatura: Bank Danych Regionalnych, GUS, Warszawa Barnier M., 2001, Jedno, solidarno, rónorodno Europy, jej narodów i jej terytorium. Drugi raport w sprawie gospodarczej i społecznej spójnoci, Komisja Europejska, Bruksela Boczak Kucharczyk E., Herbst K., Chmura K., 1998, Jak władze lokalne mog wspiera przedsibiorczo, Fundacja Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych, Polska Fundacja Promocji Małych i rednich Przedsibiorstw, Warszawa Chojnicki Z., 1996, Geografia społeczno-ekonomiczna wobec transformacji systemowej w Polsce, Przegld Geograficzny, t. 68, z. 1-2 Drucker P. F., 1992, Innowacja i przedsibiorczo, Praktyka i zasady, PWE, Warszawa Gałzka A., Mync A., 1994, Nowe miejsce sektora prywatnego w polskiej gospodarce ze szczególnym uwzgldnieniem województwa warszawskiego, (w:) Przedsibiorczo i prywatyzacja, Biuletyn KPZK, PAN, z. 168

11 11 Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 13 lipca 2000 r. w sprawie wprowadzenia Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS), Dz. U. z 2000 r., Nr 58, poz. 685 Sechster Periodischer Bericht über die Regionen: Zusammenfassung der Hauptergebnisse, Kommission der Europäischen Gemeinschaften, 1999 witajski R., 1986, Przedsibiorczo jednostek handlowych a równowaenie rynku, (w:) Funkcjonowanie przedsibiorstw handlowych w rónych warunkach rynkowych, Zeszyty Naukowe, Akademia Ekonomiczna Pozna, Seria I, z. 178 Ustawa o statystyce publicznej (Dz. U. z 1995 r. Nr 88, poz. 439 z póniejszymi zmianami)