Miejsce i znaczenie małych i duych przedsibiorstw na rynku

Transkrypt

1 Grzegorz Gołbiowski Miejsce i znaczenie małych i duych przedsibiorstw na rynku Wprowadzenie Istniej dwie teorie dotyczce działania małych i rednich przedsibiorstw (MSP) na rynku w obliczu funkcjonowania duych podmiotów gospodarczych. W jednej zakłada si wzajemne współistnienie MSP i duych przedsibiorstw, w drugiej wychodzi si z załoenia, e przedsibiorstwa due stopniowo przejmuj i wypychaj MSP z rynku. Prawdopodobnie podłoem tej ostatniej jest przekonanie, i wraz z postpujcym rozwojem gospodarczym zwiksza si udział duych przedsibiorstw, utosamianych z uprzemysłowieniem i nowoczesnymi technologiami. Zgodnie z tym podejciem liczna grupa przedsibiorstw z sektora MSP (w czasach powstania tej teorii MSP traktowano jako jednostki gospodarcze zwizane z rzemiosłem) działa tylko przejciowo w tych obszarach, które due przedsibiorstwa jeszcze nie objły swoim działaniem. Std, duy udział przedsibiorstw sektora MSP, zgodnie z t teori, traktowany był jako element przejciowy, właciwy gospodarce słabo rozwinitej 1. Powołujc si na dowiadczenia zebrane w rozwinitych gospodarkach wiata, o ich sile decyduj wielkie koncerny, ale małe i rednie przedsibiorstwa, stanowi fundament stabilnego rozwoju oraz kształtowania si klasy redniej w społeczestwie. To przedsibiorstwa z sektora MSP potrafi wchodzi w tzw. nisze rynkowe i błyskawicznie przystosowywa si do zmieniajcych si gustów konsumentów wypełniajc wszelkie luki 2. MSP działaj zazwyczaj na rynkach charakteryzujcych si duym zrónicowaniem w strukturze potrzeb konsumentów i niewymagajcych duej poday produktów i towarów. Odwrotnie ni ma to miejsce w przypadku duych przedsibiorstw działajcych na rynkach, na których oferuje si du liczb takich samych lub podobnych produktów/towarów. S. Seibert wyrónia w zwizku z tym trzy moliwe pola działania MSP: zabójcze, wtpliwe i niewłaciwe 3. Pierwsze s domen działania wyłcznie duych przedsibiorstw ze wzgldu na du skal produkcji i ogromne bariery wejcia na rynek. MSP prowadz działalno w pobocznych 1 A. Bkiewicz Mała firma duy problem? Ewolucja podejcia do małych przedsibiorstw w krajach rozwijajcych si, Ekonomista nr 4 z 2003 r. 2 por. J. Wo Korzyci z dualizmu gospodarki rynkowej małe i rednie przedsibiorstwa a wielkie korporacje, Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoły Bankowej w Poznaniu, nr 12/ S. Seibert Strategische Erfolgsfaktoren in mittleren Unternehmen, Frankfurt a. M za: E. Mroczek Konkurencyjno małych i rednich przedsibiorstw w gospodarce rynkowej Przegld Organizacji 4/1998 1

2 segmentach i czsto zmuszone s do kooperacji z duymi przedsibiorstwami. Na niewtpliwych rynkach nie wystpuj w zasadzie due przedsibiorstwa. Rynki te s albo zbyt małe, albo charakteryzuj si bardzo zrónicowan struktur potrzeb konsumentów. Znakomicie odnajduj si na nich MSP. Trzecim wymienionym rodzajem rynków s rynki wtpliwe, gdzie MSP konkuruj z duymi przedsibiorstwami, wzgldnie uzupełniaj ich działania 4. Status ekonomiczny przedsibiorstw duych i tych z sektora MSP jest odmienny. Małe przedsibiorstwa dostarczaj czci duym odbiorcom, czsto prowadz biznes rodzinny (sklepy, usługi). Ich moliwoci w zakresie nakładów inwestycyjnych, czy wynagrodze pracowników s nieporównywalnie mniejsze. Take potencjalne nakłady na promocj swoj, czy swojego produktu lub usługi s ograniczone. Std, w okresie recesji s one najbardziej naraone na bankructwo. Tym bardziej, e w okresie dekoniunktury due i rednie przedsibiorstwa szukaj moliwoci zbytu równie w małych segmentach rynkowych, które wczeniej nie były przedmiotem ich zainteresowania wypierajc przedsibiorstwa małe. Sytuacja w Polsce Przełomowym dla działalnoci małych i rednich przedsibiorstw w Polsce był rok 1989, kiedy to rozpoczła si transformacja polskiej gospodarki. Wprowadzone wówczas reformy doprowadziły do zmian ustrojowych i urynkowienia gospodarki. Znaczc rol w procesie kształtowania nowego gospodarczego porzdku odegrały małe i rednie przedsibiorstwa. Wykres 1. Liczba aktywnych MSP w Polsce na tle liczby duych przedsibiorstw MSP due ródło: dane GUS 4 por. E. Mroczek Konkurencyjno małych i rednich przedsibiorstw w gospodarce rynkowej Przegld Organizacji 4/1998 2

3 Ich intensywny rozwój trwał mniej wicej do roku 1998 r 5 lub jak wynika to z liczby aktywnych przedsibiorstw do 1999 r. W roku 2000 po raz pierwszy w okresie transformacji odnotowano spadek ogółu liczby aktywnych przedsibiorstw z sektora MSP. Rozwój sektora MSP dokonywał si i nadal si dokonuje głównie za spraw małych przedsibiorstw, których liczba w latach zwikszyła si o 11,9% redniorocznie. Dla porównania, w tym samym okresie rednioroczny wzrost liczby rednich przedsibiorstw wyniósł 5,9%. Najwysz dynamik wzrostu wykazuj mikroprzedsibiorstwa, których powstaje znacznie wicej ni firm małych i rednich razem wzitych. Odznaczaj si one nisk kapitałochłonnoci i funkcjonuj przede wszystkim opierajc si na pracy niskokwalifikowanej 6. W strukturze MSP dominuje udział mikropodmiotów. Tabela 1 Struktura MSP w Polsce w wybranych latach Mikroprzedsibiorstwa 91,8% 96,8% 95,4% Małe 7,1% 2,4% 3,9% rednie 1,1% 0,8% 0,7% ródło: dane PARP Zmiany w prezentowanych latach charakteryzuje zmniejszanie si udziału przedsibiorstw rednich na korzy udziału przedsibiorstw małych i mikro. Udział przedsibiorstw mikro i małych w strukturze MSP signł 99,3%. Jednoczenie naley zwróci uwag na fakt, e udział przedsibiorstw z sektora MSP w łcznej liczbie przedsibiorstw systematycznie, acz nieznacznie ronie, od 99,68% w 1994 r., przez 99,69% w 1995 r. do 99,79% w 1999 r. Wska nik rentownoci obrotu brutto potwierdza tez o pewnym załamaniu trendu wzrostu w rozwoju małych i rednich przedsibiorstw w 1998 r. (patrz tabela 2). Jest to zreszt zbiene z ogóln sytuacj gospodarcz w Polsce. Od 1998 r. rozpoczł si okres dekoniunktury i systematycznego spadku dynamiki PKB w Polsce (4,8% w 1998 r. do 1% w 2001 r.). Jednoczenie załamał si rynek wschodni (Rosja, Ukraina, Białoru), co zdecydowanie 5 K. Krajewski Determinanty rozwoju małych i rednich przedsibiorstw w Polsce (11 luty 2005 r.) 6 por. P. Wieczorek Sektor małych i rednich przedsibiorstw w obliczu integracji Polski z Uni Europejsk Kontrola Pastwowa nr 4/2003 3

4 wpłynło na sytuacj małych przedsibiorstw osigajcych dochody z tzw. handlu przygranicznego. Tabela 2 Wska nik rentownoci obrotu netto dla przedsibiorstw z sektora MSP w Polsce ,7% 1,1% 1,5% 1,6% 1,4% ródło: dane PARP Lata to okres spadku aktywnoci przedsibiorstw w Polsce. W najwikszym stopniu dotknło to przedsibiorstwa małe. Obserwujc struktur pasywów podmiotów gospodarczych zauwaalny jest w tym okresie spadek udziału kapitału własnego w strukturze pasywów ogółem w małych przedsibiorstwach. Wiedzc, e moliwoci pozyskania kapitału obcego s bardzo ograniczone wiadczy to o pogarszajcej si kondycji tych podmiotów. Tabela 3 Udział kapitału własnego w strukturze ródeł finansowania przedsibiorstw małych i rednich w Polsce w latach Wyszczególnienie Małe 46,6% 41,5% 40,9% 39,4% 42,3% rednie 52,5% 48,0% 48,4% 49,5% 50,6% ródło: opracowanie własne na podstawie Bilansowe wyniki podmiotów gospodarczych z lat , GUS, Warszawa Inaczej rzecz si ma w przypadku przedsibiorstw rednich, które od roku 2000 systematycznie poprawiaj swoj sytuacj. Tym niemniej rokiem przełomowym był rok 2002, kiedy to wyra nie wzrósł udział kapitału własnego w pasywach małych firm. Było to zbiene ze zwikszeniem wypracowanego przez małe przedsibiorstwa PKB. W 2002 r. sektor MSP wypracował 48,6% PKB. Małe podmioty wypracowały 40,5% PKB wobec 39,3% w 2001 r 8. Zmniejszenie si bezporednich inwestycji zagranicznych w Polsce z 7,15 mld USD w 2001 r. w porównaniu do 10,6 mld USD w roku 2000 miało dodatkowo wpływ na zmniejszenie si popytu na rónego rodzaju dobra i usługi wytwarzane przez przedsibiorstwa z sektora MSP. 7 dla przedsibiorstw zatrudniajcych powyej 9 osób, tj. objtych obowizkiem sprawozdawczym w zakresie F szerzej G. Gołbiowski, M. Smoliska Analiza struktury ródeł finansowania MSP w Polsce, Zeszyt Naukowy nr 17/2004 Wyszej Szkoły Ekonomiczno-Informatycznej w Warszawie 4

5 Std uzasadniona jest teza, e wraz z pogarszaniem si sytuacji gospodarczej kraju, w pierwszej kolejnoci obserwowa mona trudnoci w działaniu mikro i małych podmiotów. Udział zatrudnionych w MSP do ogółu pracujcych w latach systematycznie wzrastał (46,1% w 1994 r.; 62,2% w 2001 r.), stabilizujc si ostatnio gdzie na poziomie około 63% 9. Jest to poziom zbliony do poziomu obserwowanego w wysoko rozwinitych krajach wiata. Tabela 4 Zatrudnienia w MSP w stosunku do ogółu zatrudnionych w wybranych krajach Pastwo Udział Belgia 69,25% Finlandia 59,15% Francja 62,67% Hiszpania 74,95% Japonia 74,13% Kanada 58,58% Niemcy 70,36% Portugalia 81,55% USA 52,54% Włochy 73% ródło: opracowanie na podstawie T. Beck, A. Demirguc-Kunt, R. Levine Small and Medium Enterprises, Growth and Poverty: Cross-Country Evidence Working Paper No. 3178, World Bank 2003 Najniszy odsetek osób zatrudnionych w sektorze MSP wystpuje w Azerbejdanie 5,34%, na Ukrainie 5,38% oraz w Albanii 9,49% 10. Pomimo wzrostu udziału zatrudnionych w MSP w Polsce, w grupie zatrudnionych w tym sektorze zachodziły interesujce zmiany. Zmiany te były zwizane z powstrzymaniem intensywnego wzrostu przedsibiorstw z sektora MSP odnotowywanego mniej wicej od 1999 r. W 2001 r. zauwaalne było masowe przechodzenie firm z grupy rednich do małych przez fakt zmniejszenia zatrudnienia. Std midzy kocem lat 1999 i 2000 liczba pracujcych w przedsibiorstwach rednich spadła o około osób, podczas gdy midzy kocem lat 2000 i 2001, a o ponad osób 11. W konsekwencji w 2002 r. zaobserwowa mona wzrost liczby pracujcych w małych przedsibiorstwach o 3,1% w stosunku do roku 9 S. Jankiewicz Wspieranie rozwoju małych i rednich przedsibiorstw jako priorytet polityki gospodarczej Wydawnictwo AE w Poznaniu, Pozna 2004, s T. Beck, A. Demirguc-Kunt, R. Levine Small and Medium Enterprises, Growth and Poverty: Cross-Country Evidence Working Paper No. 3178, World Bank 2003, Tabela 1 11 w liczbie zatrudnionych w MSP uwzgldnione s osoby pracujce w przedsibiorstwach sektora publicznego i prywatnego (tworz go nastpujce sekcje: górnictwo i kopalnictwo, przetwórstwo przemysłowe, wytwarzanie i zaopatrywanie w energi elektryczn, gaz i wod, budownictwo, handel i naprawy, hotele i restauracje, transport, gospodarka magazynowa i łczno, porednictwo finansowe, obsługa nieruchomoci i firm; nauka oraz pozostała działalno usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna. 5

6 poprzedniego. Ten sam rok przyniósł zalki zmian, tj. w przedsibiorstwach duych i rednich nastpił wprawdzie jeszcze spadek zatrudnionych, ale ta dynamika zdecydowanie si zmniejszyła 12. Jako ciekawostk warto poda fakt, e wzrost liczby pracujcych na koniec 2001 r. obserwowany był tylko w trzech sekcjach: Administracji publicznej (o 10,4%), Obsłudze nieruchomoci i firm; nauce (o 3,6% w tym w firmach małych wzrost o 7,3%, a w rednich spadek o 3,7%) oraz Porednictwie finansowym (o 1,1% w tym w firmach małych wzrost o 13,3% a w rednich wzrost o 10,6%) 13. Podsumowanie Udział rodzaju przedsibiorstw (małych i rednich) w strukturze MSP ewoluuje w zalenoci od sytuacji rynkowej. Przy pogarszajcej si sytuacji gospodarczej kraju, cz mikro i małych przedsibiorstw upada, ale w tym samym czasie na skutek restrukturyzacji w rednich firmach, cz z nich przechodzi do grupy małych. Std liczba małych przedsibiorstw jest wzgldnie stabilna lub nawet ostatnio w Polsce wykazujce relatywny wzrost udziału mikro i małych podmiotów w strukturze MSP w ogóle. Wynika to najprawdopodobniej z obserwowanej w Polsce sytuacji nakładania si dwóch efektów. Po pierwsze zmian struktury podmiotów działajcych na rynku na skutek procesów transformacji gospodarki, a po drugie z restrukturyzacji dokonujcej si w rednich i duych przedsibiorstwach, czego przyczyn była obserwowana w latach recesja gospodarcza. Efektem tych działa, tak jak powiedziano wczeniej, jest wzrost liczby mikro i małych podmiotów i osignicie pułapu obserwowanego w rozwinitych gospodarkach wiata. W konsekwencji najwiksze zmiany ilociowe mona odnotowa wród przedsibiorstw rednich i duych. Tym niemniej w tej grupie, z jednej strony, istniej wiksze rezerwy kapitałowe, ale z drugiej strony s to przedsibiorstwa mniej elastyczne i majce wiksze trudnoci w dostosowaniu si do zmieniajcej si rzeczywistoci gospodarczej. Z tego punktu widzenia efekty ich działania nie s zazwyczaj natychmiast kojarzone ze zmieniajcymi si warunkami gospodarowania. Tak jak ju wspomniałem, wynika to z mniejszej elastycznoci, której znowu przyczyn jest m.in. odkładanie w czasie efektów nakładów inwestycyjnych i znacznie pó niejszych ni w przedsibiorstwach małych efektów realizacji działa dostosowawczych. Do paradoksalnie ale włanie z tego powodu due podmioty mog by filarem, który podtrzymuje wielk konstrukcj gospodarcz i byle podmuch nie 12 Raport o stanie sektora małych i rednich przedsibiorstw w Polsce w latach , PARP 2004, s Raport o stanie sektora małych i rednich przedsibiorstw w Polsce w latach , PARP 2003, s

7 jest w stanie go przewróci. Dlatego te w teorii przyjło si mówi, e o sile gospodarki decyduj wielkie koncerny, w których dłuej czeka si na efekty inwestycyjne i restrukturyzacyjne, ale jednoczenie s to przedsibiorstwa, które podejmuj te wiksze ryzyko. Dla przykładu, w Polsce w pierwszym półroczu 2004 r., czyli w okresie oczekiwania poprawy koniunktury (przyspieszenia gospodarczego) nakłady inwestycyjne duych przedsibiorstw wzrosły o 9%, za w całej gospodarce zwikszyły si tylko o 3,4%. Z tego wynika, e przedsibiorstwa z sektora MSP oceniły ryzyko inwestycyjne, które znajduje si, jak dla nich, jeszcze na zbyt wysokim poziomie 14. Std miejsce i rola MSP w łagodzeniu symptomów pogorszenia si koniunktury, z jednej strony oraz wprowadzania gospodarki na właciwe obroty z drugiej, jest inna. S one bardziej naraone na ryzyko upadłoci, lecz jednoczenie dziki duo wikszej elastycznoci działania mog znacznie szybciej odbudowa utracone pozycje. Ponadto, MSP inwestuj przede wszystkim w popraw konkurencyjnoci. To oznacza, e nie akumulacja kapitału rzeczowego (inwestycje w potencjał wytwórczy) ma dla nich pierwszorzdne znaczenie, a wzrost efektywnoci wykorzystania tych czynników (zarówno rzeczowych jak i kapitału ludzkiego). Miejsce i znaczenie małych i rednich przedsibiorstw nie jest funkcj ich potencjału inwestycyjnego. Potencjał ten w przedsibiorstwach z sektora MSP jest znacznie mniejszy ni w sektorze duych przedsibiorstw równie w rozwinitych krajach wiata. Jak si okazuje, znaczenie MSP zwizane jest przede wszystkim z ich rol w kształtowaniu optymalnej dla wzrostu gospodarczego dystrybucji dochodów. To włanie MSP s podstaw do kształtowania si, tzw. klasy redniej. Ta za, generuje popyt na wyszej jakoci produkty i usługi co prowadzi do wzrostu gospodarczego 15. Pomimo osignicia porównywalnych wska ników z pastwami rozwinitymi w zakresie rónych obszarów działania MSP, proces dalszej restrukturyzacji nie powinien zosta zaniechany. Obserwowany na wiecie trend łczenia zasobów i funkcji, w Polsce powinien si zintensyfikowa. W sektorze MSP mielimy u nas na ogół do czynienia z sytuacj raczej odwrotn, tj. dzieleniem i wydzielaniem z przedsibiorstw mniejszych czci z uwagi na lepsz kontrole kosztów (w tym podatkowych) 16. Wraz ze zmianami podatkowymi i wydaje si nieuchronnemu podaniu w kierunku opodatkowania liniowego, ten ostatni argument, szczególnie w aspekcie podatkowym, nie powinien by ju brany pod uwag. Std niejako 14 L. Pietrewicz Motor czy hamulec wzrostu Rzeczpospolita z wrzenia 2004 r. 15 szerzej L. Pietrewicz, op. cit. 16 Por. G. Gołbiowski Próba analizy systemu opodatkowania MSP w Polsce Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansów SGH, Zeszyt Naukowy nr 42 z 2004 r. 7

8 naturalnym powinien by wzrost efektywnoci i konkurencyjnoci działania przez poszukiwanie moliwoci prowadzenia wspólnych prac badawczo-rozwojowych, tworzenia wspólnych kanałów dystrybucji, czy te prawno-organizacyjnego łczenia si przedsibiorstw. Innym cigle aktualnym czynnikiem zmian powinno by zaangaowanie si wiata zewntrznego, rozumianego czasem paradoksalnie, szczególnie w kontekcie takiego podmiotu jak pastwo, jako zwikszenie wolnoci gospodarczej i stabilizacj, tj. wprowadzenie np. jednego jasnego i niepodlegajcego cigłym zmianom systemu podatkowego. Z drugiej strony istniej cigle wiksze oczekiwania w stosunku do instytucji bankowych, których rola i zaangaowanie powinny by wiksze. Stosunkowo rzadko przedsibiorstwa wprowadzajce zmiany znajduj si w tak dobrej sytuacji finansowej, by poradzi sobie bez zewntrznego wsparcia. Restrukturyzacja oznacza zazwyczaj konieczno korzystania z kredytów bankowych lub wsparcia innych instytucji finansowych. Wymaga to zmiany postaw obu stron 17. Problem ten jest szczególnie dotkliwy w przedsibiorstwach z sektora MSP. Nawizujc do zaprezentowanych we wprowadzeniu teorii, naley stwierdzi, e na rynku współistniej przedsibiorstwa o rónej wielkoci i rónej skali działania. Nie jest moliwe doprowadzenie do wyeliminowania jakiej z grup przedsibiorstw małych, rednich czy duych. Std naley stwierdzi, e kady rodzaj przedsibiorstwa znajdzie na rynku swoje miejsce. W wietle tego stwierdzenia, a take patrzc na problem współistnienia przedsibiorstw na rynku z punktu widzenia efektywnoci ich działania, interesujce wydaj si wyniki bada dotyczce tzw. efektu małych bd duych spółek. W pewnym uproszczeniu chodzi o osiganie ponadprzecitnych zysków przez inwestorów giełdowych konstruujcych swój portfel akcji według kryterium wielkoci podmiotu, co zwizane jest z lepszymi wynikami finansowymi osiganymi przez małe bd due spółki. Wyniki bada S. Urbaskiego sugeruj wystpowanie efektu małych spółek w Polsce w okresie objtym badaniem, tj Badania te wykazały, e spółki pozwalajce na uzyskanie ponadprzecitnych zysków charakteryzowały si niskimi wartociami wska ników P/E oraz P/BV. Jednoczenie badania rozkładów wartoci kapitalizacji, MV (market value) walorów, na pocztku okresów inwestycyjnych wykazały, e fundamentalnie najlepsze wybrane spółki wchodzce w skład portfeli testowych okazały si by spółkami o istotnie niskiej kapitalizacji sporód spółek 17 szerzej J. Pasieczny Restrukturyzacja polskich przedsibiorstw uwarunkowania i kierunki zmian Przegld Organizacji nr 5/2001 r. 18 S. Urbaski Symulacje inwestycji giełdowych w papiery wartociowe; ocena walorów generujcych ponadprzecitne stopy zwrotu na GPW w Warszawie w: Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 1042 z 2004 r. 8

9 portfela rynkowego. Badania S. Urbaskiego nie neguj wprawdzie wystpowania w Polsce efektu duych spółek 19, ale poddaj go w wtpliwo. 19 Tak wynika z bada przeprowadzonych na rynku amerykaskim, brytyjskim i polskim w latach dziewidziesitych. Szerzej: J. Czekaj, M. Wo, J. arnowski Efektywno giełdowego rynku akcji w Polsce PWN Warszawa

10 Bibliografia 1. A. Bkiewicz Mała firma duy problem? Ewolucja podejcia do małych przedsibiorstw w krajach rozwijajcych si, Ekonomista nr 4 z 2003 r. 2. T. Beck, A. Demirguc-Kunt, R. Levine Small and Medium Enterprises, Growth and Poverty: Cross-Country Evidence Working Paper No. 3178, World Bank J. Czekaj, M. Wo, J. arnowski Efektywno giełdowego rynku akcji w Polsce PWN Warszawa G. Gołbiowski Próba analizy systemu opodatkowania MSP w Polsce Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansów SGH, Zeszyt Naukowy nr 42 z 2004 r. 5. G. Gołbiowski, M. Smoliska Analiza struktury ródeł finansowania MSP w Polsce, Zeszyt Naukowy nr 17/2004 Wyszej Szkoły Ekonomiczno-Informatycznej w Warszawie 6. S. Jankiewicz Wspieranie rozwoju małych i rednich przedsibiorstw jako priorytet polityki gospodarczej Wydawnictwo AE w Poznaniu, Pozna K. Krajewski Determinanty rozwoju małych i rednich przedsibiorstw w Polsce (11 luty 2005 r.) 8. E. Mroczek Konkurencyjno małych i rednich przedsibiorstw w gospodarce rynkowej Przegld Organizacji 4/ J. Pasieczny Restrukturyzacja polskich przedsibiorstw uwarunkowania i kierunki zmian Przegld Organizacji nr 5/2001 r. 10. L. Pietrewicz Motor czy hamulec wzrostu Rzeczpospolita z wrzenia 2004 r. 11. Raport o stanie sektora małych i rednich przedsibiorstw w Polsce w latach , PARP Raport o stanie sektora małych i rednich przedsibiorstw w Polsce w latach , PARP S. Seibert Strategische Erfolgsfaktoren in mittleren Unternehmen, Frankfurt a. M S. Urbaski Symulacje inwestycji giełdowych w papiery wartociowe; ocena walorów generujcych ponadprzecitne stopy zwrotu na GPW w Warszawie w: Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 1042 z 2004 r. 15. P. Wieczorek Sektor małych i rednich przedsibiorstw w obliczu integracji Polski z Uni Europejsk Kontrola Pastwowa nr 4/ J. Wo Korzyci z dualizmu gospodarki rynkowej małe i rednie przedsibiorstwa a wielkie korporacje, Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoły Bankowej w Poznaniu, nr 12/