Jan Majak Przelew wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Palestra 30/4(340), 33-45

Transkrypt

1 Jan Majak Przelew wierzytelności zabezpieczonej zastawem Palestra 30/4(340),

2 Nr 4 (340) P rzelew wierzytelności zabezpieczonej zastawem f" 33.może być uznane za czyn w yczerpujący znam iona przestępstw a z art. 267 k.k., jeżeli zam iarem spraw cy było podstępne w prow adzenie w błąd n o tariusza. Z uzasadnienia: Z przepisów p raw a o notariacie w ynika, że państw ow e -biuro notarialne sp i su je a k t no tarialn y, jeżeli strony obow iązane są lub chcą dokonać czynności p ra w nej w form ie aktu notarialnego ze w zględu n a to, iż zachowanie tej form y je st przepisane przez prawo bądź zastrzeżone przez umowę stron albo też odpowiada ich porozum ieniu (art. 43 ustawy), a spisany a k t notaria-lny zawiera m.in. ośw iadczenia stron (art pkt 5). Dotyczy to także i przede w szystkim takich ośw iadczeń stron, k tó ry ch treść ze względu na skutki praw ne, jakie z nim i w iąże -ustawa, d aje podstaw ę do uznania, że m iędzy stronam i doszło do zaw arcia o k reślonej um ow y (art k.c. i.inne przepisy tego kodeksu o rodzajach umów). W idać z tego, że ak t notarialny sporządzony zgodnie z treścią oświadczeń stro n zaw iera stw ierdzenie zarówno faktu, iż takie oświadczenie strony złożyły, ja k i tego, że w konkretnym w ypadku, z uw agi n a treść tych oświadczeń, nastąpił s-ku-tek -prawny w -postaci -umowy określonego przez -prawo rodzaju. Prow adzić to m usi -d-o w niosku, iż złożenie przez strony -przy zaw ieraniu um owy przed n o tariuszem kłam liw ych oświadczeń co do ich rzeczywistej w oli (np. 0 darow iźnie z zatajeniem rzeczyw iście zaw artej um ow y -kupna-sprzedaży) pow oduje, że stw ie r dzenie w akcie notarialnym, iż doszło do um ow y określonego rodzaju je st niezgodne z praw dą. Należy zatem uznać, że ak t notarialny w tym zakresie zaw iera pośw iadczenie niepraw dy w rozum ieniu art. 267 k.k., w yłudzone przez osoby uczestniczące w jego spisaniu i składające kłam liw e oświadczenia. Ocena zaś tego, czy okoliczności tow arzyszące w yłudzeniu takiego poświadczenia, a w szczególności kłam liw ość oświadczeń, m ają cechy «-podstępnego w prow adzenia w -błąd» osoby upow ażnionej do sporządzenia dokum entu (aktu -notarialnego) co stanow i znam ię przestępstw a z a-rt. 267 k.k. należy do sądu orzekającego 00 do istoty i zależy od ustaleń faktycznych w konkretnej spraw ie. Przedstaw ienie stanow iska Sądu Najwyższego n a m arginesie trzech ro zp atry w anych w -tej najw yższej instancji sądowej spraw związanych z działalnością n o tariatu potw ierdza doniosłą rolę państw ow ych biur notarialnych w zapew nieniu bezpieczeństwa-1w obrocie -prawnym w PRL. S.TO. JAN MOJAK PRZELEW WIERZYTELNOŚCI ZABEZPIECZONEJ ZASTAWEM A u to r a n a lizu je w ażną, choć sk o m p lik o w an ą ju ry d y c zn ie in sty tu c ję c e sji w ierz y te ln o śc i u b e zp ie c zo n e j za sta w em na rzeczy ru c h o m e j oraz za sta w e m n a p r a - w ach. I. W praktyce obrotu cyw ilnopraw nego zastaw należy do najczęściej w ystępujących rzeczow ych zabezpieczeń w ierzytelności.1 Cechą charakterystyczną p raw nego uregulow ania tego ograniczonego p raw a rzeczowego jest to, że m oże ono *8 I P o r. J. Skąpski: U m ow a zastaw nicza, N ow e P ra w o " n r 4/67, s P a le s tra n r 4/86

3 34 Jan Wojak Nr 4 (340) przybierać różnorodne form y, dostosow ane do szczególnych funkcji, jak ie w konkretnym w ypadku spełnia. N a pierw szy plan w ysuw a się tu zastaw um ow ny n a rzeczach ruchom ych (art. 306 k.e.), służący zabezpieczeniu k redytu konsum pcyjnego w obrocie pow szechnym * W e w spółczesnych w aru n k ach gospodarczych P olski zastaw służy też do zabezpieczenia k redytu produkcyjnego w obrocie uspołecznionym. W św ietle bow iem art. 308 k.c. i art. 92 p raw a bankow ego z 1982 ro ku8 zastaw może być ustanow iony n a rzecz b anku4 w celu zabezpieczenia udzielonych przez ten bank kredytów z pozostaw ieniem obciążonych zastaw em rz e czy ruchom ych w posiadaniu zastaw cy lub osoby trzeciej. Je st to tzw. zastaw rejestrow y, gdyż um owa o ustanow ienie takiego zastaw u pow inna być w pisana do rejestru zastaw ów "prow adzonych przez b an k (art k.c.). Sw oistą form ę zabezpieczenia wierzytelności stanow i zastaw n a praw ach (art. 327 k.c.). Przedm iotem takiego zastaw u m ogą być w szelkie praw a zbyw alne, a w szczególności w ierzytelności zbyw alne w drodze cesji, w ierzytelności zw iązane z dokum entam i zbyw alnym i przez indos itp. Z astaw n a praw ach odgryw a niew ielką rolę w cyw ilnym obrocie krajow ym, n ato m iast zn ajd u je duże zastaw anie w obrocie z zagranicą.* Nie m ożna rów nież pom inąć m ilczeniem zastaw u n a statkach (art kodeksu morskiego).8 Do zastaw u n a statkach w pisanych do rejestru okrętowego stosuje się odpow iednio przepisy p raw a cywilnego o hipotece (tzw. hipoteka m orska). N atom iast do zastaw u n a statkach nie w pisanych do rejestru okrętow ego stosuje się odpowiednio przepisy praw a cywilnego o zastaw ie n a rzeczach ruchom ych (art k.m.). Szersze om aw ianie tej instytucji w ykracza poza zakres moich rozważań, aczkolwiek w iele dalszych uwag poświęconych cesji w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a rzeczach ruchom ych będzie się odnosiło rów nież do zastaw u n a statkach nie w pisanych do rejestru okrętowego. Z asadnicza część rozw ażań dotyczy przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a rzeczy ruchom ej, gdyż ten rodzaj zastaw u odgryw a w prak ty ce n a j w iększą rolę. Również ustaw odaw ca w ysuw a na pierw szy plan zastaw n a rzeczy ruchom ej, albowiem przepisy działu IV księgi drugiej kodeksu cywilnego regulują w sposób w yczerpujący tylko tę form ę zastaw u (art. art k.c.). Nie analizuję odrębnie problem ów łączących się z przelew em w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em ustaw owym, gdyż przepis art. 326 k.c. nakazuje stosowanie do tego rodzaju zastaw u przepisów o zastaw ie um ow nym na rzeczy, ruchom ej. Przeprow adzane przeze m nie rozw ażania zw iązane z cesją w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em um ow nym n a rzeczy ruchom ej odnoszą się więc w zasadzie w całości również do przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em ustaw o wym. Nie m a też potrzeby szerszego przedstaw iania cesji w ierzytelności zabezpieczonej tzw. zastaw em rejestrow ym, i to z dwóch pow odów: po pierw sze dlatego, a T ak : J. Ignatowicz: p ra w o rzeczow e. W arszaw a 1979, s. 263; S. Grzybowski: P raw o cyw ilne Z ary s p raw a rzeczow ego, W arszaw a 1976, s. 191 i n. ł U staw a-p raw o ban k o w e z dnia r., Dz. U. N r 7, poz. 56. «P rz ep is a rt k.c. stanow i, że zastaw re je stro w y m oże b y ć u stanow io n y Je d y n ie n a rzecz b a n k u p aństw ow ego. Je d n a k ż e z p rz e p isu a rt. 92 p ra w a b an k o w eg o w y n ik a, że a rt. 308 k.c. sto su je się do w szy stk ich b an k ó w d z ia ła ją c y c h n a p o d staw ie p raw a bankow eg o. N ależy w ięc p rzy jąć, że zastaw re je stro w y m oże być u sta n o w io n y zarów no na rzecz b an k ó w p ań stw o w y ch, ja k i n a rzecz ban k ó w państw ow o -sp ó łd zielczy ch, banków spółdzielczych oraz banków d ziałających w form ie spółek ak cy jn y ch (art. 60 p r. bank.).» P o r. Z. K. N ow akow ski (w:) S ystem p ra w a cyw ilnego, t. III, P ra w o w łasności i inne p raw a rzeczow e, O ssolineum 1977, s. 811 i 822. * S zerzej o ty m S. M a t y s i k : P o d rę czn ik p ra w a m o rsk ieg o, W arszaw a 1967, s *8 oraz tenże: P ra w o m o rsk ie Z a ry s sy stem u, t. I, W arszaw a 1971, s. 180 l 181.

4 Nr 4 (340) Przelew w ierzytelności zabezpieczonej zastawem 35 że w dzisiejszej Polsce nie w ystępuje zasadniczo obrót w ierzytelnościam i b a n kowymi, a przecież tylko takie w ierzytelności mogą być zabezpieczone zastaw em rejestrow ym, a po drugie z tego powodu, że przy przelew ie w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em rejestrow ym nie pojaw iają się żadne szczególne problem y teoretyczne, gdyż do istoty tego zastaw u należy tó, że rzeczy obciążone pozostają zawsze w posiadaniu zastaw cy lub osoby trzeciej. Do cesji wierzytelności zabezpieczonych tym rodzajem zastaw u należałoby stosować odpowiednio zasady obow iązujące przy przelew ie wierzytelności zabezpieczonej zastaw em um ow nym n a rzeczach ruchom ych oczywiście z wyłączeniem możliwości dom agania się przez cesjonariusza w ydania m u rzeczy zastaw ionej. II. Przechodząc do analizy przelew u wierzytelności zabezpieczonej zastaw em um ow nym na rzeczy ruchom ej, trzeba przede w szystkim zbadać, w jakim zakresie fak t zabezpieczenia w ierzytelności zastaw em w pływ a na dopuszczalność i skutki cesji takiej w ierzytelności. Wobec tego, że przepisy kodeksu cywilnego o zastaw ie pośw ięcają regulacji cesji w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em jedynie dwa przepisy (art. art. 323 i 324 k.c.), należy przyjąć, że jeśli nic innego nie w ynika z tych dwóch przepisów, to do przelew u takiej w ierzytelności zn ajdują zastosow anie ogólne przepisy praw a cywilnego o cesji (art k.c.). Pow staje jednak problem, czy a jeżeli tak, to w jakiej m ierze ogólny model przenoszenia w ierzytelności w drodze przelew u ulega m odyfikacji przy w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em. W św ietle przepisu art k.c. w zw. z art. 323 k.c. zastaw nik (cedent) może w drodze umowy przenieść przysługującą m u w ierzytelność zabezpieczoną zastaw em n a osobę trzecią (cesjonariusza). S kutkiem przelew u tejże w ierzytelności będzie przejście ipso iure na cesjonariusza rów nież praw a zastaw u jako praw a akcesoryjnego7 w stosunku do w ierzytelności (art k.c.). Jednakże strony umowy o przelew m ogą wyłączyć w tejże umowne przeniesienie zastawu. W w ypadku takim zastaw w ygaśnie (art k.c. in fine), cesjonariusz zaś nabędzie w ierzytelność bez zabezpieczenia. Z chw ilą w ygaśnięcia zastaw u cedent pow inien zwrócić przedm iot zastaw u zastaw cy (art. 318 k.c. tu fine). N a mocy wyraźnego postanow ienia ustaw y zastaw, jako praw o o charakterze akcesoryjnym zw iązane ściśle z w ierzytelnością, nie może być przeniesiony bez wierzytelności, k tó rą zabezpiecza (art k.c.). Zasadą jest, że z przelew em wierzytelności zabezpieczonej zastaw em związane je st przejście praw a zastaw u na cesjonariusza. Ze względu na to, że przelew w ierzytelności następuje bez zgody dłużnika (art k.c.), zastawca, który je st dłużnikiem osobistym, nie może sprzeciwić się przejściu zastaw u na nabyw cę wierzytelności, chyba że wcześniej um ownie wyłączono przelew (pactum de non cedendo art. 514 k.c.). W tym ostatnim w ypadku niemożliwość przejścia zastaw u jest konsekw encją nieprzenoszalności sam ej wierzytelności. D yskusyjn a może być kw estia, czy zastaw ca nie będący dłużnikiem osobistym m a możliwość niedopuszczenia do przeniesienia praw a zastaw u ustanowionego na jego rzeczy.8 W ydaje się, że jeżeli chce on zapobiec przenoszalności zastaw u, to już w um owie o ustanow ienie zastaw u pow inien doprow adzić do zastrzeżenia w a 7 Szerzej o a k ceso ry jn o ści p ra w a zastaw u por. m. in.: J. Skąp ski: Z astaw na rzeczach ru ch o m y ch w ed łu g k o d ek su cyw ilnego Z ag ad n ien ia w y b ran e, S tu d ia C yw l- listy c z n e t. V III, K rak ó w 1966, s. 152 i n.; Z. K. Nowakowski: op. cit., s. 815; J. W a silkowski: Z a ry s p ra w a rzeczow ego, W arszaw a 1963, s a P rzy czym przeniesienie zastaw u m oże n astąp ić ty lk o w raz z przeniesieniem w ierzyteln o ści zabezpieczonej ty m zastaw em (art. 323 g 2 k.c.).

5 36 J a n M o j a k Nr 4 (340) runku rozwiązującego o odpowiedniej treści.9 W takiej sytuacji zastaw nik może co praw da cedować w ierzytelność zabezpieczoną zastaw em, ale skutkiem um ow y przelew u będzie tu jedynie przeniesienie w ierzytelności, gdyż praw o zastaw u n a skutek spełnienia się w aru n k u rozw iązującego w ygaśnie. U staw odaw ca chroni interesy zastaw cy zarów no będącego dłużnikiem osobistym, jak i tego," który nie jest takim dłużnikiem w ten sposób, że mim o przejścia praw a zastaw u n a skutek przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em cesjonariusz może żądać od cedenta w ydania rzeczy obciążonej zastaw em tylko wtedy, gdy zastaw ca w yraża n a to zgodę. C edent bez tej zgody nie może w zasadzie w ydać rzeczy nabywcy w ierzytelności (art. 324 k.c.). Pow inien on czuw ać nad jej zachow aniem stosownie do przepisów o przechow aniu za w ynagrodzeniem (art. 313 k.c.). W św ietle zaś tych przepisów n a zastaw niku ciąży obowiązek osobistego w ykonyw ania pieczy nad przedm iotem zastaw u (por. art k.c. w zw. z art. 318 k.c.). Może on posługiw ać się w tym celu pom ocnikam i, ale odpow iada za ich działania i zaniechania n a zasadach ogólnych (art. 474 k.c.).1«c edent może w yjątkow o w ydać przedm iot za sta w u ' innej osobie, w tym rów nież cesjonariuszow i bez zgody zastaw cy, jeżeli je st zm uszony do tego przez okoliczności (np. w yjazd cedenta zaraz po zaw arciu um ow y przelewu). W w ypadku takim obowiązany jest zaw iadom ić niezwłocznie o tym fakcie zastaw cę (art zd. 2 k.c. w zw. z art. 318 k.c.). M iędzy zastaw cą a cesjonariuszem (tzw. zastępcą) pow staje stosl-.iek praw ny i cesjonariusz staje się odpow iedzialny rów nież wobec w łaściciela rzeczy (art k.c.).11 Jeżeli cedent nie zawiadom i zastaw cy o w ydaniu rzeczy cesjonariuszow i albo w ydaje m u rzecz bez koniecznej potrzeby, to staje się odpow iedzialny za przypadkow ą u tra tę lub uszkodzenie rzeczy. Je st to odpow iedzialność za casus m ixtu s i cedent może się uw olnić od odpowiedzialności jedynie przez w ykazanie, że u tra ta llib uszkodzenie rzeczy n astąpiłyby także przy osobistym w ykonyw aniu przez niego pieczy nad przedm iotem zastaw u (art. 841 w zw. z art. 318 k.c.). W celu ochrony uzasadnionych interesów nabyw cy w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em przepis art. 324 k.c. in fin e silanowi, że w razie b rak u zgody zastaw cy na w ydanie przez cedenta przedm iotu' zastaw u cesjonariuszow i ten ostatni może żądać złożenia zastaw ionej rzeczy do depozytu sądowego. III. Przedm iotem um owy o przelew w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em na rzeczy ruchom ej m ogą być te w szystkie w ierzytelności, które podlegają zabezpieczeniu praw em zastaw u, chyba że przelew określonej w ierzytelności sprzeciwiałby się zakazow i ustaw ow em u, um ow nem u lub w ynikającem u z w łaściw ości zobow iązania (art k.c.). Na gruncie polskiego praw a cywilnego przyjm uje się powszechnie, że praw o zastaw u może być ustanow ione w celu zabezpieczenia n ie tylko w ierzytelności pieniężnych, ale rów nież niepieniężnych.12 Z w raca się jed I N ie ulega w ątp liw o ści, że p raw o zastaw u m oże b y ć u sta n o w io n e pod w a ru n k ie m lub z zastrzeżeniem te rm in u ta k w y raźn ie J. S k ą p s k i: U m ow a zastaw n icza, s W k w estii zaś p o jęcia w a ru n k u por.: A. Wolter: p ra w o cy w iln e Z a ry s części ogólnej, zak tu alizo w an y przez J. Ignatowicza, W arszaw a 1982, s. 294 i n.; S. Grzybowski: P raw o cyw ilne Z ary s części ogólnej, W arszaw a 1974, s. 229 i n. 1» T ak A. O h a n o w i c z, J. Górski: Z o bow iązania Z ary s w ed łu g k o d ek su cyw ilnego Część szczegółow a, W arszaw a P oznań 1965, s II P o r. A. Szpunar (w:) S ystem p raw ą cyw ilnego, t. III, cz. 2, P ra w o zobow iązań Część szczegółowa, O ssolineum 1976, s.' 612. i ł P o r. Z. K. N ow akow ski (w:) S y stem p ra w a cyw ilnego (...), jw., s. 809.

6 Nr 4 (340) Przelew w ierzytelności zabezpieczone] zastaw em 3? n ak uw agę, że zabezpieczenie zastaw em w ierzytelności niepieniężnej m a charakte r pośredni w tym sensie, iż realizacja zastaw u zabezpieczającego w ierzytelność niepieniężną będzie m ożliwa dopiero wówczas, gdy ulegnie ona transform acji w w ierzytelność pieniężną. N ajczęściej będzie tu chodziło o pow stanie roszczenia odszkodowawczego z tytułu niew ykonania lub nienależytego w ykonania zobow iązan ia (art. 471 i nast. k.c.).14 Rodzi się pytanie, czy dopuszczalny jest przelew w ierzytelności niepieniężnej zabezpieczonej zastaw em, co je st szczególnie w ażne dlatego, że tak a w ierzytelność w ynika najczęściej z zobow iązania w zajem nego, np. w ierzytelność zam a w iającego z um ow y o dzieło. Jeżeli dopuści się w takiej sytuacji przelew w ierzytelności, to jego skutkiem byłoby pow stanie trójstronnego stosunku obligacyjnego:16 przyjm ujący zam ów ienie jako jedna strona stosunku oraz zam aw iający (dłużnik) i nabyw ca w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em (wierzyciel).1* N a stępuje tu więc rozszczepienie stosunku zobowiązaniowego, które może prowadzić do w ielu niepotrzebnych kom plikacji. N ie budzi w ątpliw ości dopuszczalność przelew u poszczególnych roszczeń w ynikających z um owy w zajem nej, jeżeli m ają one ch arak ter sam oistny i zm iana w ierzyciela nie dotknie istoty stosunku p raw nego.17 * Gdyby jed n ak zm iana w ierzyciela prow adziła do zm iany istoty zobow iązania, to należałoby uznać, że przelew wierzytelności niepieniężnej zabezpieczonej zastaw em, w ynikającej z zobow iązania wzajem nego, jest dopuszczalny tylko o tyle, o ile w raz z tym przelew em cesjonariusz przejm uje rów nież dług ciążący n a cedencie. W w ypadku takim m iędzy zbyw cą a nabyw cą pow inna być zaw arta um ow a zarówno przelew u w ierzytelności, jak i przejęcia długu; ta druga um owa m usi być zaw arta w form ie pisem nej pod rygorem nieważności (art. 522 k.c.).. Umowy takie prow adzą do zm iany strony w zobowiązaniu w zajem nym, przy czym skuteczność przejęcia długu je st uzależniona od zgody drugiej strony, tj. zastawcy, która to zgoda pow inna być w yrażona w form ie pisem nej ad solem nitatem (art p k t 2 w zw. z art. 522 k.c.). Co się zaś tyczy dopuszczalności przelew u zabezpieczonych zastaw em w ierzytelności pieniężnych, jak rów nież niepieniężnych nie w ynikających z zobowiązań w zajem nych, to trudno jest dopatrzyć się w tej kw estii jakichś szczególnych ograniczeń poza oczywiście ogólnym i zakazam i z art k.c. 13 T ak : J. Xg n a t o w i c z: P ra w o rzeczow e, s. 265; Z. K. Nowakowski: P ra w o rzeczow e Z a ry s w y k ła d u, W arszaw a 1968, s. 210; J. Skąpski: Z astaw n a rzeczach ru c h o m y c h (...), - iw., s. 160; S. Grzybowski: P ra w o cy w iln e Z ary s p raw a rzeczow ego, s P o d o b n ie p rzed u n ifik a c ją p ra w a rzeczow ego F. Zoli: P ra w o cyw ilne P ra w a zastaw nicze, 1967, s P o r. w szczególności: J. Ignatowicz: op. cit., s. 266; Z. K. Nowakowski: P ra w o rzeczow e (...), s ib K w estia w ielostronności sto su n k u obligacyjnego n ie jest w lite ra tu rz e do końca w y ja śn io n a. Za sto su n e k o b lig acy jn y w ie lo stro n n y u z n a ją (za Z. Policzkiewicz) sto sunek zobow iązaniow y o n astęp u jący ch cechach : 1) w y n ik a on z jednego zdarzenia p raw nego 2) w y stę p u ją w nim co n a jm n ie j trz y podm io ty, 3) p rz y n a jm n ie j je d e n z ty c h p o d m iotów je s t w sto su n k u do dw óch ró żn y ch p o dm iotów teg o sto su n k u : w zględem jed n eg o dłużnikiem (m oże być w ierzycielem ), w zględem drugiego w ierzycielem (może być i dłużnikiem ). P o r. w te j k w estii Z. Policzkiewicz: O dpow iedzialność stro n sto su n k u k o n tra k ta c ji w obrocie pow szechnym, W arszaw a 1980, s. 52. / W N a ta k ą m ożliw ość w sk a z u je A. Klein: E le m e n ty zobow iązaniow ego sto su n k u p ra w nego, A cta U n iy ersitatis W ratislav ien sis, No 25, P raw o XIV, W rocław 1980, s. 38 i P o r. A. Ohanowicz, J. Górski: Z obow iązania Z a ry s w y k ła d u w ed łu g k o deksu cyw ilnego Część ogólna, W arszaw a P oznań 1965, s Podobnie A. Liebes- k i n d: P rz elew w ierzy teln o ści i w stą p ien ie w p ra w a zaspokojonego w ierzyciela, E P P P, W arszaw a 1934, s

7 38... Ja n M o ) aft Nr 4 (340) Jed n ą z przesłanek skuteczności przelew u w ierzytelności jest to, żeby w ierzytelność podlegająca cesji była dokładnie oznaczona. P ojaw ia się w zw iązku z tym kw estia dopuszczalności cesji w ierzytelności przyszłych lub w arunkow ych, do zabezpieczenia których może być ustanow ione praw o zastaw u (por. art k.c.). W doktrynie18 przyjm uje się powszechnie dopuszczalność przelew u w ierzytelności w arunkow ych i term inow ych. Nie m a też żadnych przeszkód, aby ta k ie w ierzytelności mogły być cedowane rów nież wtedy, gdy są one zabezpieczone praw em zastaw u. Należy jed n ak zastrzec, że cesjonariusz będzie mógł przystąpić do re a lizacji zastaw u dopiero po pow staniu w ierzytelności, tzn. po spełnieniu się w a ru n k u lub nadejścia term inu zaw ieszającego.18 Jeżeli chodzi o w aru n ek lub te r m in rozw iązujący, to cesjonariusz m usi się liczyć z tym, że po spełnieniu się ta kiego w arunku lub nadejściu term inu w ygaśnie zarówno w ierzytelność, jak i zgodnie z zasadą akcesoryjności zabezpieczający ją zastaw. W iększe w ątpliw ości n asu w ają się przy przelew ie zabezpieczonej zastaw em w ierzytelności przyszłej. W ynikają one głównie z faktu, że nieprecyzyjne je st samo pojęcie w ierzytelności przyszłej.28 N ie w dając się w szczegółowe rozw ażania dotyczące pojęcia przyszłej w ierzytelności, przyjm uję za J. Skąpskim,*2021 * że chodzi tu o w ierzytelności, które m ogą w yniknąć z istniejącego już między stronam i stosunku praw nego bądź też ze stosunku praw nego, który może pow stać w przyszłości. W każdym razie przesłanką zabezpieczenia zastaw em w ierzytelności przyszłej je st bliższe oznaczenie tej w ierzytelności, a w szczególności określenie, z ja kiego stosunku praw nego będzie ona w ynikać.42 Skutkiem przelew u wierzytelności przyszłej zabezpieczonej zastaw em będzie w stąpienie przez cesjonariusza w stosunek praw ny w m iejsce cedenta i nabycie zastaw u zabezpieczającego w ierzytelność przyszłą. Nie m ożna w zw iązku z tym zgodzić się z tw ierdzeniem E. Łętowskiej, że przelew wierzytelności przyszłej jest czynnością obw arow aną w arunkiem zaw ieszającym, iż w ierzytelność pow stanie.2* P rzede w szystkim n ie w ydaje się zasadne dom niem yw anie w aru n k u zaw ieszającego, skoro nie został on zastrzeżony w um owie stron. Ponadto niesłuszne jest tw ierdzenie, że przelew nastąpi z chw ilą pow stania w ierzytelności, gdyż już z chw ilą zaw arcia um ow y przelew u cesjonariusz nabyw a zabezpieczające w ierzytelność przyszłą praw o zastaw u i staje się podm iotem stosunku praw nego, z k tó rego ta w ierzytelność w ynika (por. art. 323 k.c.). Nie zm ienia to oczywiście faktu, że cesjonariusz będzie m ógł zrealizow ać praw o zastaw u dopiero w tedy, gdy w ierzytelność pow stanie, ale w ynika to z istoty zastaw u jako praw a akcesoryjnego, a nie z w arunkow ego ch arak teru przelew u. Również przedaw nienie w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em nie stanowi w obrocie powszechnym przeszkody do zaw arcia um owy o jej przeniesienie na inną osobę w drodze przelew u.24 Jednakże skutki cesji takiej w ierzytelności różnią się nieco od skutków przelew u w ierzytelności o pełnej skuteczności. Z mocy bow iem przepisu art. 314 k.c. cesjonariusz wierzytelności o pełnej zaskarżalności może dochodzić z przedm iotu zastaw u nie tylko sam ej w ierzytelności, ale tak ie P o r. E. Ł ętow ska (w :) S ystem p raw a cyw ilnego, t. III, cz. 1. P ra w o zobow iązań Część ogólna, O ssolineum 1981, s. 903 i cyt. ta m lite ra tu ra. 1» T a k słusznie J. S k ą p s k i: Z astaw n a rzeczach ru c h o m y c h jw., s P o r. E. Łętowska, op. cit., s » P o r. J. S k ą p s k i: Z astaw n a rzeczach ru ch o m y ch (...), jw., s K Ibidem.» E. Łętowska: op. Cit., s N a te m a t sk u tk ó w p ra w n y c h p rzed aw n ien ia w ierzy teln o ści zabezpieczonej zastaw em sz ero k o pisze J. S k ą p s k i: Z astaw n a rzeczach ru c h o m y c h (...), jw., s. 166 i n.

8 Nr 4 (340) Przelew w ierzytelności zabezpieczonej zastaniem 39 że w granicach określonych w art k.p.c. roszczeń zw iązanych z w ierzytelnością zabezpieczoną zastaw em, a w szczególności roszczeń o zalegle odsetki nieprzedaw nione, o odszkodow anie z powodu niew ykonania lub nienależytego w y konania zobow iązania, o zw rot nakładów n a rzecz oraz o przyznane koszty postępow ania. Jednakże w św ietle przepisu art. 317 k.c. nabyw ca zabezpieczonej zastaw em w ierzytelności przedaw nionej może zaspokoić z rzeczy obciążonej tylko tę wierzytelność. Nie wolno m u natom iast zaspokoić z przedm iotu zastaw u roszczeń o odsetki i o inne św iadczenia uboczne, zw iązane z zabezpieczoną zastaw em przedaw nioną w ierzytelnością (art. 317 k.c. in fine). IV. Z przelew em w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a rzeczy ruchom ej w iąże się kolejna grupa problem ów już bardziej szczegółowych, które jednak w ym agają tu poruszenia, tym bardziej że w doktrynie są one albo w ogóle nie dostrzegane, albo też tra k tu je się je bardzo ogólnikowo. U m ow a o ustanow ienie praw a zastaw u n a rzeczy ruchom e w ym aga w zasadzie d la sw ej w ażności w ydania rzeczy zastaw nikow i (art k.c.).*8 Tenże zastaw nik może z jednej strony poczynić pew ne zakłady na rzecz, a z drugiej może doprowadzić do pogorszenia rzeczy, za co ponosi odpowiedzialność wobec zastawcy. W każdym razie w zw iązku z posiadaniem zastaw ionej rzeczy przez zastaw nika m ogą pow stać m iędzy zastaw cą a zastaw nikiem różnorodne roszczenia. Pow staje więc kw estia, co się dzieje z takim i roszczeniam i, gdy zastaw nik po ich pow staniu ceduje w ierzytelność n a inną osobę i w ydaje jej rzecz albo też składa rzecz do depozytu sądowego. Poszukując odpowiedzi n a to pytanie, należy zgodzić się z J. Skąpskim,28 że owe roszczenia między zastaw nikiem a zastaw cą mim o iż w ynikają z p raw a zastaw u m ają ch arak ter w zględnie samodzielny, co pow oduje chociażby ten skutek, że istnieją one naw et po w ygaśnięciu samego zastaw u.25*27 W zw iązku z tym w ydaje się, że mim o przelew u wierzytelności zabezpieczonej zastaw em w szystkie roszczenia w ynikające z p raw a zastaw u powstałe przed tym przelew em istnieją nadal m iędzy cedentem a zastawcą. Czyli mimo dokonanego przelew u cedent będzie w dalszym ciągu odpow iedzialny wobec w łaściciela rzeczy obciążonej zastaw em za pogorszenie rzeczy, które nastąpiło w okresie, gdy on ją posiadał. Podobnie w łaściciel rzeczy będzie zobowiązany zwrócić cedentow i w artość nakładów, które' poczynił on n a rzecz przed w ydaniem jej cesjonariuszow i lub złożeniem jej do depozytu sądowego. Oczywiście nic nie stoi n a przeszkodzie tem u, aby z przelew em w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em połączony został przelew roszczenia o zw rot nakładów n a rzecz albo aby zw iązane z tym było przejęcie długu obciążającego cedenta w zw iązku z pogorszeniem rzeczy, ale w ym aga to dodatkowej umowy, a w razie przejęcia długu rów nież zgody w łaściciela rzeczy w yrażonej w odpow iedniej form ie (art p k t 2 k.c.). W pew nej m ierze podobne zagadnienia pow stają przy cesji w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a rzeczy ruchom ej przynoszącej pożytki (tzw. zastaw 25 w d o k try n ie p o d k reśla się, że u sta n o w ien ie zastaw u um ow nego na rzeczy ru ch o m ej m a c h a ra k te r czynności p ra w n e j re a ln e j p o r. J. Ignatowicz: P ra w o rzeczow e, s J e d y n ie w d w óch w y p a d k a c h do u sta n o w ie n ia tak ieg o zastaw u w y sta rcza sam a um ow a m ięd zy zastaw cą a zastaw n ik iem : a) je ż e li rzecz z ja k ic h k o lw ie k przy czy n z n a jd u je się w dzierżeniu w ierzyciela (zastaw nika); b) przy u stanow ieniu bankow ego zastaw u rejestro w ego. 2«J. Skąpski: Z astaw n a rzeczach ru ch o m y ch (...), jw., s R oszczenia te m a ją w szelkie cech y tzw. zobow iązań re a ln y c h. W k w e stii p o jęcia ty c h zobow iązań por.: Z. Radwański: N ajem m iesz k ań w św ie tle p u b liczn ej gospod a rk i lo k alam i, W arszaw a 1961, s. 201 i n.; A. Kubas: R ozszerzona sk u teczność w ierzy telności, S tu d ia C yw ilistyczne, t. X III X IV, s. 222 i 223.

9 40 Jan U o jak Nr 4 (340) antychretyczny). Zgodnie bow iem z przepisem art. 319 k.c. przy tego rodzaju rzeczach zastaw nik pow inien w braku odm iennej um ow y pobierać pożytki i zaliczać je n a poczet zabezpieczonej w ierzytelności i zw iązanych z n ią roszczeń, a po wygaśnięciu zastaw u obowiązany jest złożyć zastaw cy rachunek.2 z przepisu tego nie w ynika, w jak i sposób i z ja k ą chw ilą m a nastąp ić to zaliczenie pożytków n a poczet zabezpieczonej zastaw em w ierzytelności. P o jaw iają się tu dw ie możliwości: albo zaliczanie następuje sukcesyw nie w raz z pobieraniem pożytków przez potrącanie zabezpieczonej zastaw em w ierzytelności zastaw n ik a z w ierzytelnością zastawcy o zw rot pobranych pożytków, albo też zaliczenie nastąpi dopiero przy realizacji praw a zastaw u przez kom pensatę w ierzytelności zabezpieczonej z w ierzytelnością zastaw cy o zw rot rów now artości w szystkich pobranych pożytków. W ydaje się, że na gruncie polskiego praw a cywilnego należy opowiedzieć się za drugą z powyższych możliwości. P rzem aw ia za tym kilka argum entów. P rzede w szystkim rozw iązanie tak ie jest zgodne z fu n d am en taln ą zasadą obow iązującą przy zastaw ie, że zastaw nik może uzyskać zaspokojenie sw ojej w ierzytelności według przepisów o sądowym postępow aniu egzekucyjnym (art. 312 k.c.). Od tej zasady mogą być w yjątki, ale m uszą one być statuow ane przez ustaw ę expressis verbis,2> a przepis art. 319 k.e. takiej w yraźnej norm y nie przew iduje. Ponadto w św ietle przepisu art. 498 k.c. potrącenie jest niem ożliw e do chwili wymagalności w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em, a przecież zastaw nik może pobierać pożytki już wcześniej, tj. od chw ili w ydania m u rzeczy. Sukcesywne potrącanie może być niem ożliw e rów nież dlatego, że zastaw em n a rzeczy r u chom ej m ożna zabezpieczyć w ierzytelność niepieniężni!, przesłanką zaś potrącenia jest m. in. to, żeby przedm iotem w ierzytelności były pieniądze lub rzeczy tej sam ej jakości, oznaczone tylko co do g atu n k u (art k.c.).38 W racając jednak do zasadniczej kw estii należy rozważyć, ja k przedstaw iają się skutki przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a rzeczy ruchom ej przynoszącej pożytki w sytuacji, gdy przed cesją zastaw nik pobierał już pożytki. Podstaw ow e skutki będą tu ta j takie same, jak przy przelew ie wierzytelności zabezpieczonej zastaw em zwykłym (tj. nieantychretycznym ) n a rzeczy ruchom ej. N astąpi więc przeniesienie wierzytelności i zabezpieczającego ją praw a zastaw u n a cesjonariusza (por. art. art. 323 i 324 k.c.). Pozostaje jednak do rozstrzygnięcia problem, co się stanie w tak iej sytuacji z pobranym i już przez cedenta pożytkami. W każdym razie nie ulega w ątpliw ości, że cesjonariusz nie m a roszczenia o w ydanie m u pobranych przez cedenta pożytków, chyba że z przelew em połączone było przejęcie ciążącego n a cedencie wobec zastaw cy długu o zw rot pobranych pożytków, co mogłoby nastąpić jedynie za zgodą zastaw cy (art k.c.). Jeżeli takie przejęcie długu nie nastąpiło, to należy przyjąć, że n a cedencie mimo zbycia w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em ciąży obowiązek Co do p o jęcia zastaw u an ty c h re ty c z n e g o por. J. I g n a t o w i c z: P ra w o rzeczow e, s Zgodzić się je d n a k trz e b a z S. G rzybow skim, k tó ry tw ierd zi, że p rz e p is ten (tj. a rt. 319 k.c. p o d k r. m o je J.M.) n ie je s t re m in iscen c ją d a w n ie j dozw olonego tzw. zasta w u an ty ch rety czn eg o, poleg ająceg o n a zabezpieczeniu w ierzy teln o ści przez ustanow ien ie u ży tk o w an ia rzeczy p rzy n o szącej p o żytk i; je s t on je d y n ie p ro stą k o n se k w e n c ją w ładania p rzez zastaw n ik a obciążoną rzeczą. P o r. tegoż autora: P ra w o cy w iln e Z arys p raw a rzeczow ego, s P or. J, r g n a t o w 1 c z: op. cit., s. 268 i 269. bo P o r. w k w estii p rzesłan e k p o trą c e n ia W. Bryl (w:) K odeks cyw ilny K o m entarz, t. 2, W arszaw a 1972, s. 1205; K. C andor (w :) S y stem p ra w a cyw ilnego, t. H I, cz. 1, P ra w o zobow iązań Część ogólna, s. 856 t n. o raz lite ra tu ra p o d ręczn ik o w a z z a k resu p raw a zobow iązań.

10 N r 4 (340) Przelew w ierzytelności zabezpieczonej zastawem 41 złożenia rachunku z pobranych pożytków (por. art. 319 k.c. in fin e) oraz zwrotu tychże pożytków zastawcy. Roszczenie zastaw cy wobec cedenta o zw rot pożytków rzeczy je st roszczeniem w indykacyjnym (art k.c.), gdyż mimo faktycznego pob ieran ia ich przez cedenta praw o w łasności w stosunku do nich nabyw ał zastaw ca, tj. w łaściciel rzeczy będącej przedm iotem zastaw u.31 V. W literatu rze dotyczącej przelew u w ierzytelności przyjm uje się,32 że sytu acja praw na dłużnika m im o dokonania cesji nie może ulec zm ianie, a tym bardziej pogorszeniu. Zasada ta znajduje pełne zastosowanie również do przelewu w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em. W w ypadku w ięc gdy zastaw ca jest jednocześnie dłużnikiem osobistym, może on w św ietle przepisu art k.c. podnieść przeciwko cesjonariuszow i, obok swoich zarzutów osobistych, również w szelkie zarzuty, jakie m iał przeciwko cedentowi w chwili powzięcia wiadomości o przelew ie. P ow staje jednak kw estia, czy powyższa zasada może się odnosić d o ' zastawcy także w tedy, gdy nie jest on dłużnikiem osobistym. Nie jest to problem tylko teoretyczny, jeśli się zważy, że jak już w spom niałem wyżej praw o zastawu może być od początku ustanow ione na rzeczy nie należącej do dłużnika osobistego, a ponadto przecież z istoty p raw a zastaw u w ynika, że rzecz obciążona tym p ra w em może być zbyw ana (art. 311 k.c.). A więc sytuacja, w której zastaw cą b ę dzie osoba inna aniżeli dłużnik osobisty, w praktyce obrotu może się zdarzyć. Z udzieleniem odpowiedzi n a postaw ione wyżej pytanie nie byłoby kłopotów, gdyby m ożna było przyjąć, że zastaw ca nie będący dłużnikiem osobistym zastaw n ik a je st jed n ak jego dłużnikiem rzeczowym. Aby m ożna go było uznać za dłużnika rzeczowego, m usiałby go obciążać jakiś obowiązek św iadczenia. N a gruncie polskiego praw a cywilnego, jak to przekonująco uzasadnił J. Skąpski,33 nie ma jednak podstaw do przyjęcia, że n a zastaw cy nie będącym dłużnikiem osobistym ciąży jakikolw iek obowiązek św iadczenia wobec zastaw nika; m usi on jedynie znosić to, że zgodnie z praw em zastaw u zastaw nik zaspokoi się w drodze sądowego postępow ania egzekucyjnego z rzeczy stanow iącej jego własność. Jeżeli zastaw ca nie będący dłużnikiem osobistym chciałby zapłacić zastaw nikow i n a leżną m u kwotę, aby w ten sposób zapobiec egzekucji z przedm iotu zastawu, to w olno m u to uczynić, ale w ystąpi on tu jako osoba trzecia, k tó ra może zrealizow ać w ym agalną w ierzytelność pieniężną n aw et bez w iedzy dłużnika; zastaw nik, tj. w ierzyciel, nie może odmówić przyjęcia zaofiarow anego w takich okolicznościach św iadczenia (art k.c.). Z dotychczasow ych w yw odów w ynikałoby więc, że zastaw ca nie będący dłużnikiem osobistym nie może przeciw staw ić zastaw nikow i zarzutów, gdyż nie jest jego dłużnikiem, co w konsekw encji może prow adzić do naruszenia jego uzasadnionych interesów. Aby tem u zapobiec, ustaw odaw ca statuuje w przepisie art. 315 k.c. norm ę, zgodnie z którą zastaw ca (każdoczesny w łaściciel rzeczy) nie będący dłużnikiem osobistym może podnosić zarzuty, które mu przysługują osobiście przeciwko zastaw nikow i, ja k rów nież i te, które przysługują dłużnikowi osobistem u, oraz te, których tenże dłużnik zrzekł się po ustanow ieniu zastaw u. W św ietle przepisu art. 513 k.c. w zw. z art. 315 k.c. należy więc przyjąć, że *8 si P o g lą d ta k i w y ra ż a J. G w iazdom orski cyt. za J. S k ą p s k i m : Z astaw na rzeczach ruchom ych (...), jw., s. 116 (przypis 95). 82 P o r.: E. Łętowska, op. cit., s. 913; R. L ongcham ps de Berier: U zasadnienie p ro je k tu k o d e k su zobow iązań, W arszaw a 1936, s P o r. J. Skąpski: Z astaw n a rzeczach ru ch o m y ch (...), jw., s. 155 i n. oraz cyt. ta m lite ra tu ra.

11 42 J a n M o ja k Nr 4 (340) w razie przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em zastaw ca nie będący dłużnikiem osobistym może podnosić w obec cesjonariusza następujące rodzaje zarzutów : zarzuty w łasne przysługujące m u wobec cesjonariusza; zarzuty przysługujące dłużnikow i wobec cesjonariusza; zarzu ty w łasne w obec ced en ta; zarzuty przysługujące dłużnikow i osobistem u wobec cedenta, które istniały w chw ili powzięcia przez tegoż dłużnika w iadom ości o przelewie. Zastaw cy nie będącem u dłużnikiem przysługuje możliwość podniesienia zarzutów dłużnika osobistego n a w et wtedy, gdy tenże dłużnik wcześniej zrzekł się tych zarzutów (art. 315 k.c. in fine). Spośród zarzutów, na które może się pow ołać zastaw ca nie będący dłużnikiem osobistym wobec cesjonariusza, w ysuw a się n a czoło zarzut potrącenia, gdyż jego podniesienie może prow adzić do um orzenia w ierzytelności zabezpieczonej praw em zastaw u i do w ygaśnięcia zastaw u jako p raw a akcesoryjnego.34 W związku z tym, że ustaw odaw ca w przepisach o cesji statu u je w yjątek od zasady com pensatio ex persona tertii fieri n eą u it i dopuszcza w pew nych g ran i cach możliwość potrącenia przez dłużnika z przelanej w ierzytelności w ierzytelność przysługującą m u względem cedenta (art k.c.) należy rozważyć, w jaki sposób w yjątkow ą norm ę w ynikającą z tego przepisu m ożna odnieść do zastaw cy nie będącego dłużnikiem osobistym. W św ietle przepisu art. 315 k.c. nie można mieć wątpliw ości, że taki zastaw ca może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, która m u przysługuje w zględem cedenta, chociażby stała się w ym agalna dopiero po otrzym aniu przez dłużnika zaw iadom ienia o przelewie, z ograniczeniem w ynikającym z przepisu art k.c. in fine. Z przepisu art. 315 k.c. w ynika jednak, że zastaw ca nie będący dłużnikiem osobistym może podnieść również zarzuty przysługujące dłużnikow i osobistemu. P ojaw ia się więc kw estia, czy ów zastaw ca może w w arunkach określonych w przepisie art k.c. potrącić z przelanej w ierzytelności w ierzytelność, k tó ra przysługuje dłużnikow i osobistem u w zględem cedenta. W ydaje się, że n a gruncie kodeksu cywilnego należy tak ą możliwość dopuścić, chociaż teza ta k a może prima facie budzić w ątpliw ość i dlatego w ym aga szerszego uzasadnienia. Podstaw ow ą przesłanką potrącenia jest identyczność podm iotów potrącanych w ierzytelności,35 natom iast w om aw ianym w y p ad k u potrącenia w ierzytelności dłużn ik a osobistego z przelaną w ierzytelnością dokonyw ałby zastaw ca n ie będący dłużnikiem osobistym, a więc osoba trzecia. A by było to możliwe, m usi istnieć p rzepis, który statuuje w yjątek od zasady identyczności podm iotów przy potrąceniu. M oim zdaniem przepisem takim jest art. 315 k.c., k tó ry stanow i w yraźnie, że zastaw ca nie będący dłużnikiem osobistym m oże podnosić zarzuty przysługujące dłużnikow i osobistemu. Z przepisu tego w ynika więc, że zastaw ca może podnosić w szelkie zarzuty przysługujące dłużnikowi osobistem u,35 a więc rów nież zarzut potrącenia. Gdyby ustaw odaw ca chciał tu ta j wyłączyć zarzut potrącenia, to m usiałby uczynić to expressis verbis w przepisie art. 315 k.c. Jednakże przepis ten tego rodzaju w yłączenia nie zaw iera, co jest zresztą zrozum iałe, gdy się zważy, że ratio legis art. 315 k.c. sprow adza się do zapew nienia m ożliw ie szerokiej ochrony in 34 Co do sk u tk ó w p o trą c e n ia por. L. Stępniak: P o trą c e n ie w sy stem ie polskiego p raw a cyw ilnego, W arszaw a 1975, s. 161 i n. M S zeroko na te m a t tożsam ości osób sto su n k u p o trą c e n ia pisze G. Gan-'or (w:) S ystem p raw a cyw ilnego (...), jw., t. III, cz. 1, s. 857 i n. o# N atom iast J. S kąpski tw ierd zi, bez żadnego je d n a k u zasadnienia, że chodzi tu jedynie o zarzu ty odnoszące się do zabezpieczonej w ierzytelności. P o r. w te j k w estii J. S k ą p ski: Z astaw n a rzeczach ru c h o m y c h (...), jw., s, 158.

12 N r 4 (340) Przelew w ierzytelności zabezpieczone) zastaw em 43 teresów zastaw cy nie będącego dłużnikiem osobistym.*7 Nie narusza to w żaden nieuzasadniony sposób upraw nień w ierzyciela zastaw nego, tj. cesjonariusza, w y n i kających z praw a zastaw u, gdyż we'dług przepisów art k.c. pow inien on się liczyć z m ożliw ością p o trącen ia nabytej przez niego w ierzytelności z n ad a jącą się do potrącenia w zajem ną w ierzytelnością dłużnika osobistego. Skoro zaś zastaw ca nie będący dłużnikiem osobistym nie może zm usić dłużnika osobistego do skorzystania z potrącenia, to przepis art. 315 k.c. zezw ala m u n a dokonanie tegoż potrącenia. W św ietle przeprow adzonych w yżej rozw ażań nasu w a się w niosek, że m ożliwość dokonania przez zastaw cę nie będącego dłużnikiem osobistym potrącenia z przelanej w ierzytelności w ierzytelności dłużnika osobistego wobec cedenta (art k.c. oraz art. 498 w zw. z art. 315 k.c.) je st rzadkim w polskim p ra w ie cyw ilnym w ypadkiem, gdy potrącenie m ożliw e je st przy obustronnym przełam aniu zasady com pensatio ex persona tertii fieri neqv.it. VI. O drębna g rupa zagadnień pojaw ia się przy przelew ie w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a praw ach. Ja k już wcześniej wspom niano, zostaw na praw ach w w arunkach gospodarczych współczesnej Polski w ystępuje stosunkowo rzadko. N iem niej jed n ak kodeks cyw ilny pośw ięca uregulow aniu zastaw u na p ra w ach szereg przepisów (art. art ); rów nież orzecznictw u Sądu N ajw yższego znane są w ypadki zabezpieczenia w ierzytelności tym rodzajem zastawu.*8 W zw iązku z tym w ydaje się zasadne chociażby zasygnalizow anie' problem ów, jak ie p o jaw iają się przy cesji w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a p ra w ach, tym bardziej że w e w spółczesnej doktrynie polskiego praw a cywilnego nikt się tą instytucją p raw n ą nie zajm ow ał. Przedm iotem zastaw u na praw ach m ogą być, zgodnie z przepisem art. 327 k.c., w szystkie p raw a zbyw alne z w y jątk iem tych, które m ogą być obciążone hipoteką.*89 W praktyce jednak ustanow ienie tej form y zastaw u w dzisiejszej Polsce ogranicza się do w ierzytelności zbyw alnych w drodze um ow y przelew u, do w ierzytelności z dokum entu n a okaziciela oraz już rzadziej do wierzytelności z w eksla.49 Rozważania dotyczące cesji w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a praw ach m ożna więc zawęzić do analizy w ypadków przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a tego rodzaju w ierzytelnościach. Omówienie cesji w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a praw ie m usi być poprzedzone krótkim przedstaw ieniem zasad u stanaw iania zastaw u na praw ach, gdyż te zasady rzu tu ją w istotny sposób n a m echanizm zbyw ania w ierzytelności zabezpieczonych zastaw em n a praw ach w drodze przelew u. W edług przepisu art k.c. do ustanow ienia zastaw u n a praw ie stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu tego praw a. Zgodnie z tym, ustanaw iając zastaw na praw ie, należy zaw rzeć um ow ę we w łaściw ej form ie stosownie do przepisów regulujących przenoszalność danego praw a, przy czym treścią tej um o w y jest ustanow ienie zastaw u n a danym praw ie, tj. obciążenie tego praw a, a nie jego przeniesienie.41 W razie ustanow ienia zastaw u n a w ierzytelności zbyw alnej w drodze umow y *7 Ibidem, s Chodzi tu o zastaw na w ierzy teln o ściach w y n ik ający ch z książeczek oszczędnościow ych PKO por. orzecz. SN z d n ia 18.IX.1972 r OSNCP 1973, poz T ak J. Ignatowicz: P ra w o rzeczow e, s m P o r. Z. K. N o w akow ski (w:) S y stem p ra w a cyw ilnego, t. III, s. 822 i n.; S. Grzybowski: P ra w o cy w iln e Z a ry s p ra w a rzeczow ego, s. 193 i n. 41 P o r. Z. K. Nowakowski: op. cit. (p rzy p. 40), s. 822 o raż S. Grzybowski: op. c it. (p rzy p. 40), s. 194.

13 Jan Majak 44 Nr 4 (340) przelew u stosuje się odpowiednio przepisy art. 509 i nast. k.c. W odniesieniu do wierzytelności z dokum entu n a okaziciela znajduje zastosow anie przepis art. 517 k.c., zgodnie z którym niezbędne jest w ów czas zaw arcie odpow iedniej um o w y oraz w ydanie dokum entu. U stanow ienie zastaw u n a w ierzytelności z w ek sla imiennego odbyw a się n a podstaw ie przepisów regulujących zw ykły p rzelew w ierzytelności (art. 11 p raw a w ekslowego z 1936 r.),42 n ato m iast do u sta now ienia zastaw u n a wierzytelności z w eksla n a zlecenie niezbędny jest indos i w ydanie weksla (art. 13 pr. wekslowego). U m ow a o ustanow ienie zastaw u na praw ach pow inna być w każdym w ypadku zaw arta n a piśm ie z d atą pew ną (art. 329 i art. 81 k.c.). Jeżeli ustanow ienie zastaw u n a w ierzytelności nie n a stępuje przez w ydanie dokum entu lub przez indos, to do ustanow ienia zastaw u potrzebne jest pisem ne zaw iadom ienie dłużnika zastaw ionej w ierzytelności przez zastaw cę (art k.c.). Przepisy kodeksu cywilnego o zastaw ie n a praw ach nie w spom inają o p rzelew ie w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a praw ie. W zw iązku z tym n a leży do tego przelew u stosować w drodze analogii przepisy o przelew ie w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a rzeczy ruchom ej (por. art. 328 k.c.). Z tych zaś przepisów w ynika, że skutkiem przelew u w ierzytelności zabezpieczonej na praw ie jest przejście na cesjonariusza obok sam ej w ierzytelności rów nież zastaw u (art k.c. w zw. z art. 328 k.c.). Cedent i cesjonariusz m ogą jednak w um owie przelew u wierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a praw ie włączyć przeniesienie zastaw u i w takiej sytuacji praw o zastaw u w ygasa (art in fin e w zw. z art. 328 k.c.). Umowa 'przelew u wierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a rzeczy ruchom ej może być zaw arta w zasadzie w dowolnej form ie; form a pisem na ad probationem w ym agana jest jedynie w tedy, gdy przelew ana w ierzytelność jest stw ierdzona pism em (art. 511 k.c.) oraz gdy przelew ana w ierzytelność m a w artość przewyższającą 10 tys. złotych (art k.c.). Zasady te odnoszą się rów nież do przelewu wierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a praw ie. Rodzi się jednak pytanie, czy w w ypadku cesji w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em na p raw ie nie pow inny obowiązywać dalej idące w ym agania w odniesieniu do form y tej czynności praw nej. W spom niałem już w cześniej, że skutkiem przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em na praw ie jest nabycie przez cesjonariusza tej w ierzytelności w raz z zabezpieczającym ją praw em zastaw u. To nabycie byłoby jednak d la cesjonariusza iluzoryczne, gdyby nie był on w stanie zrealizow ać przeniesionego na jego rzecz praw a zastaw u. Taka zaś sytuacja pow stałaby w tedy, gdy m im o dokonania przelew u wierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a wierzytelności w ynikającej z dokum entu n a okaziciela dokum ent ten nie zostałby w ydany. Podobny stan rzeczy w ystąpi, gdy po zaw arciu um ow y przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n^ wierzytelności w ynikającej z w eksla n a zlecenie nie zostanie dokonany indos na cesjonariusza i nie zostanie m u w ydany weksel. We wskazanych wyżej w ypadkach cesjonariusz n ie będzie mógł w ykazać w ew entualnym procesie zw iązanym z realizacją p raw a zastaw u sw ojej legitym acji czynnej, co doprowadzi do oddalenia jego pow ództw a.4243 N asuw a się więc wniosek, że skuteczność przelw u wierzytelności zabezpieczonej zastaw em na praw ie pow inna być uzależniona od spełnienia pewnych dalszych przesłanek w ym aganych p rzy ustanow ieniu zastaw u n a danym praw ie. W ydaje 42 Dz. U. z 1936 r. N r 37, poz » P o r. W. Siedlecki: P o stęp o w a n ie cy w iln e w z ary sie. W arszaw a 1972, s. 159.

14 Nr 4 (340) Przelew w lerzytelnoicl zabezpieczonej zastawem 45 się, że do przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em na praw ie należy stosować per analogiam przepis art. 329 k.c., co um ożliwiłoby przyjęcie zasady, że do cesji w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a praw ie stosuje się odpowiednie przepisy o przeniesieniu tego praw a. Ponadto pow inny być spełnione dalsze przesłanki przew idziane w art. 329 k.c., to jest form a pisem na z datą pew ną, a w w ypadku gdy do przelew u w ierzytelności zabezpieczonej zastawem n a w ierzytelności nie byłoby konieczne w ydanie dokum entu lub indos do przelewu takiej wierzytelności potrzebne byłoby pisem ne zaw iadom ienie dłużnika obciążonej zastaw em w ierzytelności przez cedenta. Przyjęcie zaprezentow anej w yżej koncepcji prow adzi do wniosku, że przelew wierzytelności zabezpieczonej zastaw em na wierzytelności w ynikającej z weksla n a zlecenie może nastąpić przy spełnieniu następujących przesłanek: um ow a przelewu pow inna być zaw arta n a piśm ie z d atą pew ną (art k.c.); cedent powinien indosować w eksel n a cesjonariusza i wydać m u w eksel (art. 13 pr. wekslowego w zw. z art k.c.). W odniesieniu zaś do cesji w ierzytelności zabezpieczonej zastaw em n a w ierzytelności zbyw anej w drodze zwykłego przelew u niezbędne jest zaw arcie um o wy między cedentem a cesjonariuszem w form ie pisem nej z d atą pew ną oraz pisem ne zaw iadom ienie przez cedenta dłużnika obciążonej zastaw em w ierzytelności ^ dokonanym przelew ie (art k.c.). To pisem ne zaw iadom ienie dłużnika obciążonej w ierzytelności o fakcie przelew u m a istotne znaczenie z punktu w idzenia w zajem nych stosunków m iędzy tym dłużnikiem a cesjonariuszem (zastaw nikiem ) i zastaw cą. Zgodnie bow iem z przepisem art k.c., jeżeli wym agalność w ierzytelności obciążonej zastaw em zależy od wypowiedzenia przez dłużnika, to w ypow iedzenie takie pow inno nastąpić rów nież względem zastaw nika (tj. cesjonariusza). W edług przepisu art. 332 k.c. w razie spełnienia św iadczenia zastaw na w ierzytelności przechodzi n a przedm iot św iadczenia. Przepis art. 333 k.c. stanow i dalej, że do odbioru św iadczenia upraw nieni są zastaw ca wierzytelności i zastaw nik, tj. cesjonariusz, łącznie. Każdy z nich może żądać spełnienia św iadczenia do rą k ich obu łącznie albo też złożenia przedm iotu św iadczenia do depozytu sądowego. Z przepisów tych w ynika więc, że w interesie zarów no cesjonariusza (będącego przecież zastaw nikiem ) jak i dłużnika obciążonego zastaw em leży, aby tenże dłużnik był zaw iadom iony o nabyciu przez cesjonariusza wierzytelności zabezpieczonej zastaw em w raz z zabezpieczającym ją praw em zastaw u.