ODDZIA YWANIE POWIETRZNEJ FALI UDERZENIOWEJ NA OTOCZENIE** 1. Wprowadzenie. 2. Powstawanie PFU. Michalina Machowicz*

Transkrypt

1 Górnictwo i Geoinynieria Rok 29 Zeszyt Michalina Machowicz* ODDZIAYWANIE POWIERZNEJ FALI UDERZENIOWEJ NA OOCZENIE** 1. Wprowadzenie Jednym z podstawowych zagroe powstajcych podczas prowadzenia robót z zastosowaniem materiaów wybuchowych (MW), oprócz emisji drga parasejsmicznych, rozrzutu odamków skalnych, skaenia rodowiska, pylenia, jest dziaanie powietrznej fali uderzeniowej (PFU). Obowizek wyznaczania stref bezpieczestwa ze wzgldu na dziaanie PFU jest regulowany przez odpowiednie przepisy: Rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 kwietnia 2003 r. w sprawie przechowywania i uywania rodków strzaowych i sprztu strzaowego w zakadach górniczych (Dz.U. Nr 72, poz. 655) oraz Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie rozbiórek obiektów budowlanych wykonywanych metod wybuchow (Dz.U. Nr 120, poz. 1135). Pomimo e detonacja materiau wybuchowego powoduje powstanie powietrznej fali uderzeniowej zarówno przy zastosowaniu materiaów wojskowych, jak i cywilnych, i w obu wypadkach ma ona podobny charakter, to obydwa te rodowiska podchodz do problemu nieco inaczej. Inaczej intensywno PFU i wielko nadcinienia jest okrelana w literaturze i przepisach cywilnych, inaczej w technice wojskowej, a przecie wzory opisujce PFU dotycz tego samego zagadnienia. 2. Powstawanie PFU Na skutek detonacji tworzy si wokó róda wybuchu strefa nagrzanych produktów gazowych o cinieniu znacznie (od kilkudziesiciu do kilkuset razy) przewyszajcym warto cinienia panujcego w rodowisku przed detonacj. * Wydzia Górnictwa i Geoinynierii, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków ** Artyku opracowano w ramach bada statutowych, umowa

2 Gazy te rozprzestrzeniaj si w kierunku od centrum wybuchu, w postaci fal o wysokiej temperaturze, gstoci i cinieniu. Za czoem fali uderzeniowej, nastpuje rozpranie produktów gazowych, niosc za sob agodny spadek ich cinienia (rys. 1). W rezultacie prowadzi to do obnienia ich prdkoci gazów. Spadek ten spowodowany jest przemieszczajcymi si tu za fal uderzeniow fal odcienia (rozrzedzenia) [2]. produkty detonacji czoo fali cinienie atmosferyczne skok cinienia w czole fali strefa rozrzedzenia strefa ciskania Rys. 1. Przebieg cinienia w powybuchowej powietrznej fali uderzeniowej W pewnej odlegoci od róda detonacji prdko gazów postrzaowych spada do zera, a FU rozprzestrzenia si dalej na skutek dziaania si bezwadnoci. Nastpnie cinienie fali uderzeniowej osiga warto cinienia atmosferycznego, a prdko fali prdko dwiku. FU rozchodzi si dalej jako fala akustyczna [3]. Wielkociami opisujcymi ruch powietrznej fali uderzeniowej zarówno wedug literatury cywilnej, jak i wojskowej s: nadcinienie PFU lub impuls nadcinienia. Impuls nadcinienia charakteryzowany jest przez nadcinienie na czole fali Δp + (jako zmian cinienia PFU w czasie) oraz czas trwania fazy dodatniej + (rys. 2). Rys. 2. Zmiana impulsu nadcinienia w czasie 18

3 3. Metody stosowane w technice cywilnej Jak ju wspomniano, parametrami PFU zasadniczo wpywajcymi na powstawanie zagroe dla otoczenia s: impuls nadcinienia i nadcinienie fali uderzeniowej. W technice cywilnej ze wzgldów praktycznych brana jest pod uwag szkodliwo oddziaywania PFU w zakresie cinie o niskich wartociach, gdy wanie takie wystpuj przy obiekcie chronionym, w znacznej odlegoci od centrum wybuchu. Z analizy dotyczcej przemysowych strzela wynika, e impuls nadcinienia przy ma- ych odlegociach [3] mona wyznaczy, stosujc wzory, w których zaley on od masy detonowanego adunku i odlegoci od miejsca wybuchu do obiektu chronionego ((1) i (2)). Jednak nie wiadomo, gdzie znajduje si ta granica, poniej której wartoci odlegoci nale- y rozumie jako mae dla adunków na powierzchni terenu 2 3 m I 63g (1) r dla adunku MW w powietrzu 2 3 I 40 m (2) r gdzie: g przyspieszenie ziemskie, m masa adunku MW, r odlego od miejsca wybuchu do obiektu chronionego. Ponadto stosuje si pojcie odlegoci wzgldnej, inaczej odlegoci zredukowanej r, która umoliwia porównanie cinie dla rónych mas adunku materiau wybuchowego w zmiennej odlegoci. r r (3) 1 m 3 gdzie: r odlego od centrum wybuchu, m masa adunku MW. W literaturze proponowane s take wzory wyznaczone dowiadczalnie. Dotycz one rónych warunków realizowanego strzelania i wskazuj, e cinienie jest funkcj tylko 19

4 wzgldnej odlegoci. Uwzgldniany jest tutaj zwizek tylko trzech czynników: cinienia, masy adunku i odlegoci. Wzór ma nastpujc posta ogóln p m p kp k r r (4) dla adunku umieszczonego na powierzchni r p m 2 1,2 (5) dla adunku umieszczonego w calinie skalnej przy strzelaniu (otwory krótkie i dugie) r p m 3 1,2 (6) przy strzelaniu rozszczepkowym adunkami nakadanymi r 2,9 8 p 610 (7) przy strzelaniu rozszczepkowym adunkami w otworach bez przybitki r 2,48 7 p 1, 2 10 (8) przy strzelaniu krótkimi otworami w progach podcianowych r 1,4 4 p 1, 6 10 (9) przy strzelaniu dugimi otworami w kierunku wyrobiska p 3300 r 1,2 (10) przy strzelaniu dugimi otworami poza urabiane pitro r 1,53 p 4700 (11) W zalenociach (3) (11) jako m podstawia si cakowit mas materiau wybuchowego, bez uwzgldnienia jego rodzaju. W ten sposób w danej odlegoci (przy obiekcie chro- 20

5 nionym) po detonacji MW, bez wzgldu na waciwoci, a szczególnie materiau wybuchowego parametry energetyczne, warto nadcinienia powietrznej fali uderzeniowej otrzymujemy tak sam, co czsto nie jest zgodne z rzeczywistoci. W literaturze spotykane s jednak sugestie co do koniecznoci uwzgldniania we wzorach rodzaju detonowanego materiau wybuchowego [4]. Proponowane s zalenoci, w których cinienie zaley od masy adunku MW, okrelone jest stosunkiem odlegoci od miejsca detonacji do promienia adunku r/r o, i przede wszystkim zaley od energii waciwej danego MW. W tym celu literatura [4] podaje wzory pozwalajce obliczy warto nadcinienia dla trotylu, jako MW wzorcowego, dla rónych warunków realizowanego strzelania: dla adunku kulistego otoczonego ze wszystkich stron powietrzem m m m p 10g7 2, 7 0, r r r (12) dla adunku kulistego lecego na powierzchni ziemi m m m p 10g14 4,3 1,1 3 2 r r r (13) dla adunku wyduonego otoczonego ze wszystkich stron powietrzem m m m p 10g14 4, 3 1, lr lr lr (14) dla adunku wyduonego umieszczonego na powierzchni ziemi m m m p 10g28 6, 9 1, lr lr lr (15) Chcc wyznaczy warto nadcinienia dla innych, interesujcych nas materiaów wybuchowych (rónicych si od trotylu waciwociami), kady czon wyraenia w nawiasie w powyszych wzorach, naley pomnoy przez równowanik porównujcy jednostkowe q energie stosowanego materiau wybuchowego i wzorca MW [4]. qn Obecnie stosowane s materiay wybuchowe o rónych charakterystykach. Czsto znacznie róni si one midzy sob: ciepem wybuchu, cinieniem wybuchu i prdkoci detonacji. 21

6 W tabeli 1 przedstawiono zakresy zmiennoci produkowanych i stosowanych MW. ABELA 1 Zakres zmiennoci wybranych parametrów dla dostpnych MW Parametr Jednostka Zakres zmiennoci produkowanych MW Prdko detonacji, D m/s Gsto pozorna, o kg/dm 3 0,62 1,56 Objto gazowych produktów wybuchu, V g dm 3 /kg Ciepo wybuchu, Q w kj/kg Cinienie wybuchu, P w MPa ródo: [1] Duy zakres zmiennoci parametrów stosowanych materiaów wybuchowych daje podstawy, by przypuszcza, e zagroenia spowodowane detonacj MW o jednakowej masie, lecz o rónych waciwociach, w rzeczywistoci nie mog by takie same. 4. Metody stosowane w technice wojskowej W literaturze zajmujcej si problematyk wojskowych MW dla oceny wartoci nadcinienia w zakresie oddziaywania wybuchu stosowane s czsto nomogramy lub wzory przyblione, bdce aproksymacj danych dowiadczalnych lub wyników numerycznego modelowania. Wzory te s uzalenione od wartoci tzw. odlegoci bezwymiarowej λ. W przypadku dalekiej strefy wybuchu, w celu okrelenia nadcinienia PFU i impulsu nadcinienia, stosuje si wzory zgodnie z prawem Sachsa, wedug którego bezwymiarowe nadcinienie i impuls fali podmuchowej, definiowane jako: p ps p I s I E o c o po (16) s funkcjami jedynie bezwymiarowej odlegoci zwanej take zmienn Sachsa definiowanej jako wielko zalena od energii wybuchu: r p o E 1 3,

7 gdzie: r odlego od centrum wybuchu, E energia wybuchu MW, p o cinienie pocztkowe w orodku, c o prdko dwiku. Prawo Sachsa obowizuje jedynie w dalekiej strefie wybuchu, tj. w obszarze, w którym charakterystyki FU przestaj zalee od ksztatu adunku i sposobu jego inicjowania. Nie obowizuje w strefie bliskiej (w odlegociach porównywalnych z rozmiarem adunku λ = 0,1), czyli tam, gdzie warto nadcinienia jest ogromna, na ruch FU maj wpyw ksztat adunku i pooenie punktu inicjowania, a jej ruch jest sprzony z ruchem granicy produktów detonacji, który dopiero po wyhamowaniu umoliwia fali poruszanie si w sposób niezaleny. W opracowaniach wojskowych [2] spotyka si take wzory empiryczne, sporzdzone na podstawie pomiarów nadcinienia w PFU, okrelajce warto nadcinienia dla konkretnych MW. Najczciej stosowane s wzory aproksymujce Sadowskiego (17) i Stonera (18), które r take zale od bezwymiarowej odlegoci λ dla 1,10 ; gdzie : 1 m 3 dla trotylu p 0,754 s 2, 457 6,5 (17) dla pentolitu p 0,863 s 2, 951 7,823 (18) Znajc ciepo wybuchu omawianych materiaów wybuchowych, zmienn 1,10 mona atwo wyrazi w innej postaci, np. przeliczy j na zmienn Sachsa, korzystajc z zale- Q noci p dla trotylu o 1 3 (gdzie Q ciepo wybuchu MW): p s 0, 229 0, 227 0,82 (19) dla pentolitu p s 0, 240 0, 229 0,169 (20) 23

8 Inne wzory empiryczne (Henrycha) w odniesieniu do konkretnych materiaów wybuchowych maj posta: dla pentolitu p 0,662 s 4,05 3,288 (22) Do wyznaczenia wartoci nadcinienia w powietrznej fali uderzeniowej stosuje si take tzw. równowanik trotylowy (heksogenowy). Metod t mona zastosowa dla materiaów wybuchowych o rónych charakterystykach. Czsto w opracowaniach wojskowych, w miejsce masy m jest przyjmowana masa materiau wybuchowego przemnoona przez równowanik trotylowy lub heksogenowy. Najprociej definiowany równowanik uwzgldnia warto ciepa wybuchu (lub energii wybuchu) stosowanego materiau wybuchowego w odniesieniu do ciepa wybuchu (energii wybuchu) MW wzorcowego (trotyl lub heksogen) (23). Innym sposobem jest porównanie, jaka masa danego materiau wybuchowego jest równowana danej masie wzorca, czyli okrelenie takiej masy trotylu (heksogenu), dla której skutki wybuchu s identyczne jak dla wybuchu badanego materiau wybuchowego. Inaczej mówic, mnoc mas danego MW przez równowanik, mona okreli mas trotylu wytwarzajc fal podmuchow o takiej samej charakterystyce jak dla MW badanego m E m E (23) gdzie: α równowanik (trotylowy lub heksogenowy) danego MW, m masa danego MW, m masa materiau wybuchowego wzorcowego, E energia wybuchu danego MW, E energia wybuchu wzorcowego MW. Znajc warto zmierzonego nadcinienia w PFU (24) lub warto impulsu fali (25), mona wyznaczy ekwiwalent trotylowy (heksogenowy): f f P P (24) P I I (25) I gdzie: α P równowanik trotylowy obliczony na podstawie pomiarów nadcinienia, α I równowanik trotylowy obliczony na podstawie pomiarów impulsu nadcinienia, 24

9 P nadcinienie pomierzone dla badanego MW, P nadcinienie pomierzone dla materiau wybuchowego wzorcowego (np. trotylu), I impuls fali dla badanego MW, I impuls fali dla materiau wybuchowego wzorcowego (np. trotylu). Wartoci P i P s liczone z zalenoci (26) i (27): ,754 mp 2, 457 mp 6,5m P P (26) 2 3 r r r P ,754 m 2, 457 m 6,5m (27) r r r W bliskiej strefie wybuchu nie stosuje si ani prawa Sachsa, ani równowanika trotylowego. Dla bliskiej strefy [2] proponowany jest wzór (28) okrelajcy nadcinienie na czo- 0,05;0,3 0,3;1 le fali uderzeniowej dla i P S ,07 5,54 0,3572 0,00625 dla 0,05;0, ,19 0, ,1324 dla 0, 3;1 (28) Przy bezwymiarowych odlegociach λ, znacznie wikszych od 3 ( > 10), wedug literatury [2] dla oceny wielkoci nadcinienia proponowane s wzory asymptotyczne (29) (31). Ich zastosowanie moe by niekiedy obarczone duym bdem. Im dalej od miejsca detonacji, tym popeniany bd jest wikszy, bowiem w tak znacznych odlegociach na przebieg PFU maj wpyw czynniki atmosferyczne, a zwaszcza wiatr. Jednak wartoci nadcinienia w tak duych odlegociach s raczej niewielkie i ewentualny bd nie wpywa na wzrost zagroenia dla otoczenia: PS 1 A1 (29) PS A (30) 2 ln PS A (31) 1 (dla trotylu wzór ten ma posta P S 1,065 ), gdzie A wspóczynnik ustalany przy uwzgldnieniu wartoci nadcinienia liczonego wedug wzorów (19) lub (20) dla wartoci = 3. 25

10 W podobny sposób szacowana jest druga z wielkoci charakteryzujcych PFU impuls nadcinienia. Dla adunku trotylu detonowanego w powietrzu mona warto impulsu FU obliczy, stosujc wzory Sadowskiego (32) i Henrycha (33), take uwzgldniajce wielko λ: I m I m dla 0,5 I Pa s 150 dla 0, dla 0,75; dla 0,4;0, (32) (33) 5. Sposoby wyznaczania strefy dziaania PFU przy wykonywaniu robót strzaowych i robót wyburzeniowych wedug obowizujcych przepisów Zgodnie z przepisami obowizujcymi w zakadach górniczych [6], na wielko strefy szkodliwego oddziaywania powietrznej fali uderzeniowej ma wpyw cakowita masa MW oraz przyjmowany wspóczynnik bezpieczestwa 3 rp kp m (34) gdzie: r p promie strefy zagroenia, [m]; k p wspóczynnik obliczeniowy (wspóczynnik bezpieczestwa obiektu) zaleny od stopnia szkodliwoci i wskanika dziaania adunku n, m czna wielko adunku materiaów wybuchowych odpalana w serii, [kg]. Warto wspóczynnika k p zaley od wielkoci wskanika dziaania adunku n, który charakteryzuje gboko umieszczenia adunku w skale. W miar przybliania adunku do powierzchni odsonicia, wzrasta warto wskanika dziaania oraz warto wspóczynnika k p (rys. 3). Od chwili uchwalenia Prawa geologicznego i górniczego dwukrotnie zmieniy si przepisy wykonawcze [7, 9]. Zalecany w nich wzór okrelajcy wielko promienia strefy zagroenia ze wzgldu na dziaanie powietrznej fali uderzeniowej by funkcj trzech wielkoci: masy MW, wspóczynnika k p oraz zasigu dziaania PFU. Poza tym wzór ten take nie uwzgldnia wpywu waciwoci stosowanego MW ani tym bardziej jego parametrów energetycznych. 26

11 Rys. 3. Wpyw gbokoci umieszczenia adunku na wielko wspóczynnika k p (m = const) W roku 2003, po ostatniej zmianie przepisów [6], sposób wyznaczania wielkoci promienia strefy zagroenia ze wzgldu na dziaanie PFU zmieni si, ale w dalszym cigu obowizuje w podobnej formie (34). Rónica polega na tym, i pierwiastek kwadratowy z masy adunku m zastpiono pierwiastkiem szeciennym, co znacznie wpyno na warto liczbow obliczanej strefy. Wobec powyszego, najczstsz metod eliminacji zagroe byo i jest ograniczanie masy adunku MW odpalanego w serii strzela, a przecie w rzeczywistoci zagroenia spowodowane detonacj masy jednego rodzaju materiau wybuchowego nie s takie same, jak te wywoane detonacj takiej samej masy, ale materiau wybuchowego o innych waciwociach. Mona zauway, e obowizujce w technice cywilnej przepisy dotyczce wykonywania robót strzaowych z uyciem MW, wyranie pomijaj parametry stosowanego materiau wybuchowego. Natomiast przepisy dotyczce przechowywania materiaów wybuchowych, w tym take MW dla uytku cywilnego, przy wyznaczaniu wielkoci nadcinienia PFU, uwzgldniaj waciwoci skadowanego MW. Przepisy dotyczce pomieszcze magazynowych i obiektów do przechowywania materiaów wybuchowych [10] nakadaj obowizek uwzgldnienia moliwoci powstania PFU w wyniku ewentualnej detonacji skadowanych materiaów wybuchowych i opisuj wielko PFU poprzez nadcinienie w niej panujce. Cinienie fali uderzeniowej jest tutaj okrelone jako funkcja odlegoci czoa fali od miejsca wybuchu materiau wybuchowego i mona je wyznaczy wedug wzoru gdzie: Pf 0,33 ( r G ) 1,89 = 980 (35) P f cinienie fali uderzeniowej, [kpa]; r odlego od miejsca wybuchu do miejsca chronionego, [m]; G równowanik masy heksogenu, [kg]. 27

12 rudno znale wzór, który odzwierciedlaby rzeczywisty zasig dziaania PFU. Na jej ruch wpywa zbyt wiele czynników, których czsto nie sposób uj w formie zalenoci, a zastosowanie istniejcych wzorów i teoretyczne okrelanie (prognozowanie) wielkoci promienia strefy dziaania nie zawsze pokrywa si z otrzymywanymi póniej efektami przeprowadzonego strzelania. 6. Pomiary poligonowe intensywnoci PFU Dla potwierdzenia przypuszcze przeprowadzono pomiary poligonowe intensywnoci PFU dla takich samych mas materiaów wybuchowych o rónych waciwociach. Najefektywniej wpyw waciwoci MW na intensywno PFU mona zbada blisko róda wybuchu, czyli tam, gdzie wartoci cinie s wysokie, a wpyw czynników zewntrznych jest ograniczony do minimum lub cakowicie wyeliminowany. Pomiar nadcinienia PFU, w staej odlegoci od centrum wybuchu, przeprowadzono dla nastpujcych adunków MW: heksogenu (RDX), trotylu biegaczowanego, amonitu 54H, metanitu specjalnego 2H. Zarejestrowana intensywno PFU dla badanych adunków MW jest róna (rys. 4). Rys. 4. Wartoci cinie PFU dla rónych MW w odlegoci 2 m od miejsca detonacji W tabeli 2 przedstawiono maksymalne wartoci nadcinienia PFU oraz wartoci impulsu nadcinienia PFU dla badanych MW. 28

13 ABELA 2 Wartoci nadcinienia i impulsu nadcinienia PFU dla MW o rónych waciwociach Rodzaj MW Gsto MW [g/cm 3 ] Zmierzona prdko detonacji [m/s] Max warto nadcinienia PFU [kpa] Warto impulsu nadcinienia PFU [Pa s] w odlegoci od centrum wybuchu 2 m 3 m 2 m 3 m Metanit specjalny 2H 1, ,97 23,30 20,93 13,40 Amonit 54H 0, ,38 34,31 33,08 19,70 Dynamit 20G5H 1, ,22 29,81 27,55 17,81 N biegaczowany 1, ,72 30,52 28,52 17,98 RDX (proszek) 1, ,85 42,24 41,80 24,85 7. Podsumowanie Przy wyznaczaniu podstawowych wielkoci opisujcych ruch PFU gównymi czynnikami branymi pod uwag, s: masa detonowanego materiau wybuchowego, gboko umieszczenia adunku MW w skale, waciwoci detonowanego materiau wybuchowego. Wzory stosowane w technice wojskowej uwzgldniaj mas MW oraz jego waciwoci. Analizowany adunek materiau wybuchowego nie jest umieszczany w górotworze, gdy najczciej detonacja odbywa si nad powierzchni terenu. W przypadku wzorów proponowanych dla strzela przemysowych nadcinienie PFU jest funkcj masy MW oraz wspóczynnika uwzgldniajcego gboko umieszczenia adunku w górotworze. Cakowicie pomijany jest wpyw waciwoci stosowanego MW. W wyniku przeprowadzonych pomiarów poligonowych uzyskano rón intensywno PFU dla tych samych mas rónych rodzajów MW. Otrzymane rezultaty dowodz, e wpyw waciwoci detonowanego MW na przebieg PFU jest znaczny i nie powinien by pomijany we wzorach opisujcych warto nadcinienia PFU lub wielko jego zasigu. LIERAURA [1] Batko P.: Wpyw waciwoci strzelniczych materiau wybuchowego na efekt sejsmiczny strzelania, Monografia 105, Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków 2002 [2] Cudzio S., Maranda A., Nowaczewski J., rbiski R., rzciski W.: Wojskowe Materiay Wybuchowe. Wydawnictwo Politechniki Czstochowskiej, Czstochowa

14 [3] Onderka Z. (red.): Badanie korelacji pomidzy stopniem przereagowania nieidealnych MW (NMW) a efektywnoci ich oddziaywania na górotwór. Praca niepubl. AGH Wydz. Górniczy, KGO, Kraków 1994 [4] Onderka Z.: Wpyw robót strzelniczych na otoczenie kopal odkrywkowych. echnika Strzelnicza, cz. 2, UWND AGH, Kraków 2003 [5] Papliski A.: Narzdzia modelowe do analizy parametrów energetycznych przemysowych materiaów wybuchowych. Szkoa Eksploatacji Podziemnej 2003, Wydawnictwo IGSMiE PAN [6] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 kwietnia 2003 r. w sprawie przechowywania i uywania rodków strzaowych i sprztu strzaowego w zakadach górniczych (Dz.U. Nr 72, poz. 655) [7] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 17 czerwca 2002 r. w sprawie nabywania, przechowywania i uywania rodków strzaowych w zakadach górniczych (Dz.U. Nr 92, poz. 818) [8] Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie rozbiórek obiektów budowlanych wykonywanych metod wybuchow (Dz.U. Nr 120, poz. 1135) [9] Rozporzdzenie Ministra Przemysu i Handlu z dnia 19 padziernika 1994 r. w sprawie rodków strzaowych i sprztu w zakadach górniczych (Dz.U. Nr 135, poz. 702) [10] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 padziernika 2002 r. w sprawie pomieszcze magazynowych i obiektów do przechowywania materiaów wybuchowych, broni, amunicji oraz wyrobów o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz.U. Nr 190, poz. 1589) 30