ADAPTACYJNE MOŻLIWOŚCI UKŁADU SERCOWO- -NACZYNIOWEGO W GRUPACH OSÓB Z RÓŻNYM POZIOMEM WYDOLNOŚCI FIZYCZNEJ

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 10 2013 ADAPTACYJNE MOŻLIWOŚCI UKŁADU SERCOWO- -NACZYNIOWEGO W GRUPACH OSÓB Z RÓŻNYM POZIOMEM WYDOLNOŚCI FIZYCZNEJ ADAPTIVE CAPABILITIES OF CARDIOVASCULAR SYSTEM IN A GROUP OF PEOPLE WITH DIFFERENT LEVEL OF PHYSICAL CAPACITY Halyna Tkachenko Natalia Kurhaluk Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskigo 22b, 76-200 Słupsk e-mail: tkachenko@apsl.edu.pl kurhaluk@apsl.edu.pl biology.apsl@gmail.com ABSTRACT The main goal of our study was to assess physical condition of men and women in different age groups (children of different age, young people, older people) living in Pomerania region. We also analyzed the adaptive capabilities of the cardiovascular system in groups of people with different levels of physical capacity. The study included 962 persons in different age groups. Persons were grouped in appropriate age groups: 3-10 years, 11-17 years, 18-25 years and 60-85 years old. The study was conducted in a group of 158 girls and 142 boys aged 3-10 years, 212 girls and 156 boys aged 11-17 years, 125 young women and 29 men aged 18-25 years and 77 senior-women aged 57-81 years and 21 senior-men aged 63-80 years age (students of University of the Third Age in Słupsk). Ruffier test (20 sit-ups in 20 seconds) was used to assess the adaptive capabilities of cardiovascular system under physical exercise. We have divided men and women of different age groups to groups with different levels of physical capacity. The level of adaptive capabilities of cardiovascular system in groups of people with different levels of physical capacity was calculated according to Bajewski formula (Bajewski 1979, 1984) using the following parameters: blood pressure (systolic and diastolic), heart rate, weight, height and age of the respondents. It determines the level of adaptive capacity, and the various levels of the rating scale can be regarded as indicators of the health status of respondents. Our 183

results show that there were men, regardless of age, with very good physical performance compared to a women group. The highest percentage of people with low level of physical capacity observed among girls aged 3-10 years, while among of boys in the group aged 18-25 years old. The higher level of physical capacity was characterized by the higher level of adaptive capacity of individuals. Among the group aged 3-10 years, in both boys and girls, there were more persons with a tension of adaptive mechanisms. The persons with a satisfactory level of adaptive mechanisms in the group of persons with low physical capacity were occurring. There have been observed an equal number of persons with a satisfactory level of adaptation in the group of boys aged 11-17 years, regardless of physical capacity. In the group of girls of the same age the reduced physical capacity caused an increase in the number of persons with tension of adaptive mechanisms. It has been reported a little percentage of people with an unsatisfactory level of adaptation in group with low physical capacity among women aged 18-25 years. In the group of men of the same age, it has been predominated persons with a tension of adaptive mechanisms, regardless of the level of physical capacity. Group aged 60-85 years has been characterized in most unsatisfactory adaptation and tension adaptation mechanisms, regardless of physical condition. Słowa kluczowe: wysiłek fizyczny, próba wysiłkowa Ruffiera, kondycja fizyczna, możliwości adaptacyjne Key words: exercises, Ruffier test, physical capacity, adaptive capabilities WPROWADZENIE Współczesne pojęcie zdrowia nie oznacza tylko braku choroby, ale ogólny dobrostan człowieka, umożliwiający mu spełnianie z wigorem czynności życia codziennego i radzenie sobie ze zmiennymi warunkami środowiskowymi. Według Lalonde a (1981) występują cztery czynniki wpływające na stan zdrowia człowieka. Są to: biologia, środowisko, styl życia oraz opieka zdrowotna. Wśród czynników determinujących stan zdrowia 50% przypisuje się właściwemu stylowi życia, którego kluczowym elementem jest aktywność fizyczna (Kałucka i in. 2002, Samiec i Sudoł- -Jednorowicz 2005, Fizjologiczne podstawy... 2008). Aktywność fizyczna, zdrowie oraz jakość życia są ze sobą ściśle powiązane. Aktywność fizyczna jest nam potrzebna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Ruch stanowi ważny składnik życia i dlatego aktywność fizyczna jest bodźcem naturalnym, fizjologicznym, na który cały organizm odpowiada pozytywnie, a także sposobem na zachowanie zdrowia, długowieczności, dobrego samopoczucia. Stanowi nieoceniony, a zarazem wciąż niedoceniany element zdrowego stylu życia (Fizjologiczne podstawy... 2008). W wyniku regularnej aktywności fizycznej ludzkie ciało przechodzi zmiany, które mogą zapobiegać lub opóźniać występowanie pewnych schorzeń. Wysiłek fizyczny powoduje wiele pozytywnych zmian wewnątrz poszczególnych układów człowieka (Maughan 1999, Fizjologiczne podstawy... 2008). Stanowi podstawę do budowy zdrowego stylu życia wtedy, gdy trening jest dokładny i jego wysiłek wzrasta stop- 184

niowo. Aktywność fizyczna sprawia, że osiągamy sprawne ciało, lepsze samopoczucie, dobrą przemianę materii, mamy wzmocnioną odporność. Dobre samopoczucie powoduje wzrost wydolności organizmu, nagromadzenie energii, chęć do pracy, odświeżenie umysłu, radość życia (Costill i Wilmore 1999, Maughan 1999, Kałucka i in. 2002). Wielostronny wpływ zwiększenia aktywności ruchowej na stan zdrowia człowieka polega na usprawnianiu czynności niektórych narządów i układów. Aktywność fizyczna nie tylko przyczynia się do zwiększenia wydolności i sprawności fizycznej, ale także do zmniejszenia zagrożenia chorobami układu krążenia i przemiany materii, takimi jak miażdżyca, cukrzyca, otyłość, nadciśnienie czy osteoporoza (Charzewska 2001, Kostka i Koziarska-Rościszewska 2009). Aktywność fizyczna jest jedną z podstawowych potrzeb każdego organizmu, prowadzącą do osiągnięcia prawidłowego rozwoju fizycznego, motorycznego, psychicznego i społecznego. Potrzebujemy jej do osiągnięcia wysokiego poziomu wydolności fizycznej i dla zapobiegania licznym chorobom. Niedostatek ruchu zwiększa ryzyko rozwoju wielu zaburzeń w organizmie. Przyczynę 50% wszystkich zgonów w Polsce stanowią choroby układu krążenia. Czołowe miejsce zajmuje choroba niedokrwienna serca, która charakteryzuje się niedostatecznym zaopatrzeniem mięśnia sercowego w tlen, najczęściej z powodu zwężenia tętnic wieńcowych przez rozwijające się w nich zmiany miażdżycowe. Zapadalność na tę chorobę występuje częściej u osób prowadzących siedzący tryb życia niż u aktywnych zawodowo. Takie wyniki badań pozwalają za zakwalifikowanie małej aktywności ruchowej do grupy tzw. czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca (Maughan 1999, Medycyna sportowa... 2005, Fizjologiczne podstawy... 2008). Każda aktywność fizyczna wiąże się z konkretnymi zmianami w pracy układu krążenia, warunkującymi możliwość adaptacji do jego wykonania. Przystosowanie się układu krążenia do aktywności fizycznej obejmuje zwiększenie pojemności minutowej serca i objętości wyrzutowej, przyspieszenie pracy serca, zwiększenie ciśnienia tętniczego i różnicy tętniczo-żylnej wysycenia tlenem krwi (Costill i Wilmore 1999, Maughan 1999, Spina 1999, Hoffman 2002). Praca serca wzrasta wraz z wykonywaniem ćwiczeń fizycznych. Przy zwiększonej temperaturze w trakcie wysiłku następuje wzrost częstotliwości skurczów serca, co jest jednym z termoregulacyjnych mechanizmów (Kobieta, sport, zdrowie 1998, Costill i Wilmore 1999). Ciśnienie tętnicze w czasie ćwiczeń fizycznych ulega zmianie. Wzrost ciśnienia skurczowego powyżej 200 mmhg następuje proporcjonalnie do zwiększenia intensywności treningu, w mniejszym zaś zakresie zwiększenie ciśnienia rozkurczowego (w prawidłowych warunkach maksymalnie o 12 procent w odniesienie do poziomu w spoczynku). Podczas wysiłku wzrasta również objętość wyrzutowa serca. Na prawidłowe dostosowanie się układu krążenia do aktywności fizycznej mają wpływ regulacyjne mechanizmy, które dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne. Do wewnętrznych zaliczamy układ bodźcotwórczo-przewodzący serca, natomiast do zewnętrznych wszystkie hormonalne i nerwowe wpływy wynikające z przywspółczulnej i współczulnej aktywności tych układów (Traczyk i Trzebski 2001). W poprzednich naszych badaniach wykazano, że studenci i seniorzy o zwiększonej aktywności ruchowej charakteryzują się lepszą wydolnością układu krążenia oraz mają niższe wartości liczbowe wskaźnika Ruffiera (Kurhalyuk i in. 2010a, b, 2012). 185

Zwiększenie wydolności i sprawności fizycznej uzyskane w wyniku treningu podlega szybkiej redukcji po całkowitym zaprzestaniu ćwiczeń. Do najważniejszych zmian w układach organizmu w wyniku hipokinezji należą: zmniejszenie objętości osocza, zwiększone wydalanie z moczem jonów wapnia, potasu, sodu, magnezu i fosforanów, zmniejszenie objętości i masy serca, zmniejszenie liczby erytrocytów we krwi, zmniejszenie masy mięśni szkieletowych, zmniejszenie gęstości tkanki kostnej, ograniczenie zdolności do wysiłków fizycznych i rozwój osteoporozy (Costill i Wilmore 1999, Fizjologiczne podstawy... 2008). Podsumowując wielostronny wpływ aktywności fizycznej, a zarazem skutki bezczynności ruchowej na stan naszego organizmu, postanowiliśmy dokonać oceny kondycji fizycznej kobiet i mężczyzn w różnych przedziałach wiekowych (dzieci różnych grup wiekowych, młodzież, seniorzy) zamieszkujących tereny województwa pomorskiego oraz przeanalizować adaptacyjne możliwości układu sercowo- -naczyniowego w poszczególnych grupach osób z różnym poziomem wydolności fizycznej. MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY I METODY BADAŃ Badaniom zostało poddanych 920 osób w różnych przedziałach wiekowych. Badanych podzieliliśmy w odpowiednie grupy wiekowe: 3-10 lat, 11-17 lat, 18-25 lat oraz 60-85 lat. Badanie przeprowadzono w grupie 158 dziewcząt i 142 chłopców w wieku 3-10 lat, 212 dziewcząt i 156 chłopców w wieku 11-17 lat, 125 młodych kobiet i 29 mężczyzn w wieku 18-25 lat oraz seniorów 77 kobiet w wieku 57-81 lat i 21 mężczyzn w wieku 63-80 lat (słuchaczy Słupskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku). Badaniami zostały objęte następujące placówki: Przedszkole Akademia Uśmiechu nr 9 w Słupsku, Szkoła Podstawowa nr 2 im. Małego Trójmiasta Kaszubskiego w Redzie, Szkoła Podstawowa im. I Armii Krajowej w Koczale, Szkoła Podstawowa w Stołcznie, V Liceum Ogólnokształcące im. Zbigniewa Herberta w Słupsku, Akademia Pomorska w Słupsku oraz Słupski Uniwersytet Trzeciego Wieku. Pomiary ciśnienia tętniczego oraz tętna osób dokonywaliśmy za pomocą ciśnieniomierza automatycznego. Do oceny wydolności układu krążenia i kondycji fizycznej zastosowano wysiłkową próbę Ruffiera (wykonanie 20 przysiadów w ciągu 20 sekund). Badania obejmowały pomiary ciśnienia tętniczego krwi i tętna przed wysiłkiem, natychmiast po wysiłku, po upływie pierwszej minuty po próbie wysiłkowej z następującym wyliczeniem wskaźnika funkcjonalnych zmian organizmu (potencjału adaptacyjnego) (Bajewski 1979, 1984). Wskaźnik Ruffiera, który służy do oceny wydolności układu krążenia organizmu, obliczaliśmy za pomocą wzoru (Jastrzębska 2010): IR = [(P + P 1 + P 2 ) 200]/10, gdzie: IR wskaźnik Ruffiera; P tętno spoczynkowe; P 1 tętno bezpośrednio po próbie; P 2 tętno po 1 minucie wypoczynku. 186

Interpretacja wyników poziomu wydolności fizycznej: 0 pkt bardzo dobra; 0,1-5 pkt dobra; 5,1-10 pkt średnia; 10,2-15 pkt słaba (Jastrzębska 2010). Po uzyskaniu odpowiednich wyników danego parametru dokonaliśmy podziału kobiet i mężczyzn w różnych przedziałach wiekowych z różnym poziomem wydolności fizycznej. W badaniach uwzględniono również poziom potencjału adaptacyjnego, obliczonego według wzoru Bajewskiego (Bajewski 1979, 1984), do którego wykorzystano następujące wskaźniki: ciśnienie tętnicze (skurczowe i rozkurczowe), tętno, masę ciała, wzrost i wiek badanych osób. Określa on poziom, na jakim znajdują się możliwości adaptacyjne organizmu, a poszczególne szczeble jego skali oceny mogą być traktowane jako wskaźniki stanu zdrowia badanego respondenta. Skala oceny poziomu adaptacji przedstawia się następująco: poziom zadowalający świadczy o odpowiednich bądź też wysokich zdolnościach funkcjonalnych organizmu; natężenie adaptacyjnych mechanizmów określa stan, w którym zdolności funkcjonalne organizmu są zabezpieczone kosztem rezerwy funkcjonalnej; niezadowalający poziom adaptacji oznacza obniżenie funkcjonalnych zdolności organizmu; wstrząs adaptacji określa gwałtowne obniżenie funkcjonalnych zdolności organizmu. Obliczono także udział procentowy młodzieży i osób dorosłych z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości organizmu według następującej skali: zadowalający poziom adaptacji progowe znaczenia potencjału adaptacyjnego nie przekraczają 2,1 pkt; natężenie mechanizmów adaptacji 2,11-3,20 pkt; niezadowalający poziom adaptacji 3,21-4,30 pkt; wstrząs adaptacji >4,31 pkt. Po uzyskaniu odpowiednich wyników danego parametru dokonaliśmy podziału kobiet i mężczyzn w różnych przedziałach wiekowych na grupy z różnym poziomem potencjału adaptacyjnego. Poziom adaptacyjnych możliwości organizmu dzieci obliczaliśmy według następującej skali: zadowalający poziom adaptacji progowe znaczenia potencjału adaptacyjnego nie przekraczają 1,89 pkt; natężenie mechanizmów adaptacji 1,90-2,14 pkt; niezadowalający poziom adaptacji 2,15-2,41 pkt; wstrząs adaptacji >2,42 pkt (Bajewski 1979, 1984). Otrzymane wyniki badań poddaliśmy analizie statystycznej (Zar 1999) przy pomocy programu STATISTICA 8.0 (StatSoft, Polska). Test Kołmogorowa-Smirnowa z poprawką Lilleforsa oraz test Shapiro-Wilka użyto w celu sprawdzenia normalności rozkładu danych. Wszystkie uzyskane dane znajdowały się poza rozkładem normalnym. Do określenia istotności różnic pomiędzy wskaźnikiem Ruffiera w grupie dziewcząt i chłopców różnego wieku wykorzystano rangowy test statystyczny Kruskala-Wallisa (p<0,05). WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE Pojęcie wydolność fizyczna oznacza zdolność człowieka do ciężkich lub długotrwałych wysiłków fizycznych bez szybko narastającego zmęczenia i bez niefizjologicznych zmian w organizmie oraz równoczesną zdolność organizmu do szybkiej restytucji po ich zakończeniu (Birch i in. 2009). Zależy ona od wielu czynników: wieku, płci, zaopatrzenia tlenowego tkanek, poziomu zasobów energetycznych, sprawności tlenowych procesów metabolicznych itd. Badanie wydolności fizycznej 187

to jeden z elementów oceny stanu zdrowia (Hoffman 2002, Klukowski 2010). W naszych badaniach mierzono wydolność fizyczną za pomocą testu wysiłkowego, jakim jest próba Ruffiera. Wyniki naszych badań dotyczące wskaźnika Ruffiera w grupie kobiet i mężczyzn w różnych przedziałach wiekowych zostały przedstawione na rycinie 1. Ryc. 1. Wskaźnik Ruffiera w grupach kobiet i mężczyzn w różnych przedziałach wiekowych (n=962) * istotna różnica pomiędzy grupą dziewcząt w wieku 3-10 lat w stosunku do grupy kobiet w wieku 18-25 lat oraz grupy kobiet w wieku 60-85 lat # istotna różnica pomiędzy grupą dziewcząt w wieku 11-17 lat w stosunku do grupy kobiet w wieku 18-25 lat oraz grupy kobiet w wieku 60-85 lat ** istotna różnica pomiędzy grupą mężczyzn w wieku 18-25 lat w stosunku do grup chłopców w wieku 3-10 i 11-17 lat oraz mężczyzn w wieku 60-85 lat & istotna różnica pomiędzy grupą dziewcząt w wieku 11-17 lat w stosunku do grupy chłopców w wieku 11-17 lat istotna różnica pomiędzy grupą kobiet w wieku 18-25 lat w stosunku do grupy mężczyzn w wieku 18-25 lat Fig. 1. Ruffier ratio in groups of men and women in different age groups (n=962) * significant difference between the groups of girls aged 3-10 years compared to the group of women aged 18-25 years and women aged 60-85 years # significant difference between the groups of girls aged 11-17 years compared to the group of women aged 18-25 years and women aged 60-85 years old ** significant difference between the group of men aged 18-25 years compared to groups of boys aged 3-10 years, 11-17 years and men aged 60-85 years & significant difference between the group of girls aged 11-17 years compared to the group of boy aged 11-17 years significant difference between the group of women aged 18-25 years compared to a group of men aged 18-25 years 188

Za pomocą nieparametrycznego testu Kruskala-Wallisa wykazano statystycznie istotne różnice między wskaźnikiem wydolności fizycznej w grupach kobiet w różnych przedziałach wiekowych. Wskaźnik Ruffiera u dziewcząt w wieku 3-10 lat zanotowano na poziomie (11,73±0,26) pkt w stosunku do grupy kobiet w wieku 18-25 lat (9,58±0,34) pkt i kobiet w wieku 60-85 lat (9,40±1,21) pkt. Wyniki naszych badań świadczą również o zmniejszeniu wskaźnika wydolności fizycznej w grupach kobiet w wieku 18-25 lat (o 1,78%, p<0,05) i w wieku 60-85 lat (o 1,96%, p<0,05) w porównaniu z grupą 11-17-latek. Różnica pomiędzy wskaźnikiem wydolności fizycznej w grupach chłopców w przedziale wiekowym 3-10 lat a 18-25 lat wzrosła o 13,58% (p<0,05), a pomiędzy chłopcami w wieku 11-17 lat a mężczyznami w wieku 18-25 lat o 14,28% (p<0,05). Natomiast w grupie mężczyzn w wieku 60- -85 lat poziom wydolności fizycznej zmniejszył się o 12,58% (p<0,05) w porównaniu z grupą 18-25-latków. W przypadku przedziału wiekowego 11-17 lat pomiędzy dziewczętami i chłopcami wykazano istotną statystycznie różnicę wartości wskaźnika Ruffiera. W grupie dziewcząt zanotowano o 1,39% (p<0,05) większy poziom wydolności fizycznej w porównaniu z grupą chłopców w tym samym wieku. W grupie wiekowej 18-25 lat pomiędzy kobietami i mężczyznami wykazano istotną różnicę wartości wskaźnika Ruffiera. W grupie mężczyzn zanotowano poziom wydolności fizycznej o 14,66% (p<0,05) większy w porównaniu z grupą kobiet. Podsumowując, można stwierdzić, iż zarówno w grupach kobiet, jak i mężczyzn wraz z wiekiem wydolność fizyczna zmienia się. Wzrasta ona do około 20 roku życia, przez kilka lat utrzymuje się na stałym poziomie, po czym stopniowo się zmniejsza (Costill i Wilmore 1999, Fizjologiczne podstawy... 2011). Niezbędnym środkiem do podtrzymywania wydolności fizycznej jest wysiłek fizyczny, który warunkuje normalne funkcjonowanie organizmu człowieka, a aktywność ruchowa stanowi ważny czynnik zapobiegający chorobom układu krążenia. Pierwsze badania epidemiologiczne ukazujące zależność między aktywnością fizyczną a chorobami układu sercowo-naczyniowego wykonano w latach 50. i 60. XX wieku w Anglii u londyńskich konduktorów autobusowych i w USA wśród robotników portowych. Jerry Morris wykazał mniej przypadków choroby wieńcowej serca i mniejszy wskaźnik zgonów u konduktorów autobusowych, którzy mieli większą sprawność i aktywność fizyczną, w porównaniu z kierowcami autobusów i urzędnikami państwowymi (Birch i in. 2009). W kolejnych latach wiele badań o podobnej tematyce zostało przeprowadzonych przez innych uczonych, które również wykazały istotnie te same wnioski. Aktywność fizyczna może zmniejszyć ryzyko wystąpienia takich chorób, jak udar mózgu, rak jelita grubego i piersi, cukrzyca typu I i II, osteoporoza i in. (Costill i Wilmore 1999, Maughan 1999, Spina 1999, Hoffman 2002). Wydolność fizyczna to przystosowanie organizmu do wysiłków o charakterze wytrzymałościowym, w których dominują przemiany energetyczne aerobowe. Definiuje się ją jako zdolność do wykonywania długich i ciężkich wysiłków z udziałem dużych grup mięśniowych, bez zakłóceń homeostazy organizmu i z zachowaną zdolnością do szybkiego wypoczynku (Jegier i Kozdroń 1997, Kozłowski i Nazar 1999, Jaskólski 2002). Zależy ona od wielu czynników, m.in. od budowy ciała i właściwości psychicznych człowieka, stanu zdrowia i odżywienia, sprawności mechanizmów fizjologicznych zapewniających dostawę tlenu do komórek, sprawności pro- 189

cesów wewnątrzkomórkowych wykorzystujących tlen do produkcji energii, rezerw energetycznych, koordynacji ruchowej (Jegier i Kozdroń 1997, Kozłowski i Nazar 1999, Jaskólski 2002). Wydolność fizyczna kształtowana jest również przez cechy uwarunkowane genetycznie, które w 80% decydują o poziomie wydolności fizycznej. Osobnik o dużej wydolności charakteryzuje się zdolnością do wykonywania wysiłków fizycznych bardziej efektywnie, mniejszym kosztem fizjologicznym w porównaniu z osobą o niskiej wydolności. Zmiany w poziomie funkcji biologicznych ustroju pod wpływem rytmów biologicznych sprawiają, że wydolność fizyczna ulega zmianom w ciągu doby. Największa występuje między godziną 6:00 a 10:00-11:00 oraz między 16:00 a 20:00, natomiast najmniejsza między 22:00 a 6:00 (Fizjologiczne podstawy... 2008). Wydolność fizyczną warunkują również wiek, płeć oraz aktywność fizyczna. Wydolność fizyczna u kobiet pod względem poszczególnych różnic morfologicznych i fizjologicznych jest o 20-30% mniejsza niż u mężczyzn (Costill i Wilmore 1999, Maughan 1999, Spina 1999, Fizjologiczne podstawy... 2008). Wyniki naszych badań potwierdzają tezę, że wydolność fizyczna zwiększa swój poziom do około 20 roku życia, przez kilka lat utrzymuje się na równym poziomie, po czym stopniowo maleje. Około 65 roku życia wynosi już tylko 60-70% wydolności fizycznej osiągniętej w wieku 20-30 lat (Jegier i Kozdroń 1997, Kozłowski i Nazar 1999, Jaskólski 2002). Przyczynę spadku poziomu wydolności fizycznej w miarę starzenia się stanowi zmniejszenie poziomu aktywności ruchowej człowieka, a także ułatwiające życie wytwory cywilizacji technicznej. Tempo zmniejszania się wydolności w procesie starzenia się u kobiet jest większe w porównaniu z mężczyznami. Człowiek w warunkach normalnych do wykonania czynności zawodowych wykorzystuje tylko część wydolności fizycznej. Jeśli człowiek jest zmuszony do wykonania cięższego wysiłku niż zwykłego, to sięga do rezerw wydolności, które nazywa się rezerwami zależnymi od woli. Uruchomienie ich następuje pod wpływem bodźców psychologicznych, podwyższających motywację do zwiększenia wydajności pracy. Rozwój jej możliwy jest przez systematyczne ćwiczenia fizyczne (Costill i Wilmore 1999, Maughan 1999, Spina 1999, Hoffman 2002, Fizjologiczne podstawy... 2008). Wyższy poziom wydolności fizycznej jest zawsze równoznaczny z mniejszym kosztem fizjologicznym wykonywanej pracy. U osób prowadzących siedzący tryb życia przyrost wydolności po ćwiczeniach fizycznych może wynieść 30% w stosunku do wartości początkowych. Osoby o przeciętnej aktywności fizycznej, wykonujące ćwiczenia fizyczne, mogą liczyć na wzrost VO 2max nie więcej niż o 20%. Największy wzrost wydolności fizycznej przy ćwiczeniach fizycznych może występować w okresie młodzieńczym (Kubica 1999, Maughan 1999, Spina 1999, Hoffman 2002). Ćwiczenia fizyczne stosowane w rekreacji mogą powodować zwiększenie przystosowania organizmu do wysiłków typu wytrzymałościowego. Kobiety są najbliższe możliwościom mężczyzn w adaptacji do wysiłków tego typu, różnice jednak maleją w miarę wydłużania ćwiczeń fizycznych. U dzieci stopniowo zwiększa się zdolność do wysiłków wytrzymałościowych, ale przyrosty VO 2max są stosunkowo niewielkie. Zwiększa się również tolerancja wysiłków anaerobowych. U ludzi starszych, na skutek odczuwanej duszności, dochodzi do pogorszenia tolerancji więk- 190

szych wysiłków fizycznych. Tak więc wiek jest jednym z najważniejszych czynników określających zdolności funkcjonalne organizmu człowieka. Jednakże intensywne ćwiczenia osób starszych, prowadzone na poziomie 60-80% VO 2max, mogą zwiększać wydolność fizyczną (Jegier i Kozdroń 1997, Kubica 1999, Kozłowski i Nazar 1999, Jaskólski 2002). Wszystko to zależne jest od zwiększania zdolności oksydacyjnych mięśni, zawartości glikogenu czy lepszego ukrwienia włókien (Maughan 1999, Spina 1999, Hoffman 2002). Ocena wydolności fizycznej ma podstawowe znaczenie w diagnostyce efektów treningu, poziomu adaptacji wysiłkowej, a także pozwala wnioskować o stanie zdrowia. Ocenę wydolności fizycznej można przeprowadzić poprzez oznaczenie poziomu maksymalnego poboru tlenu (VO 2max ) (Jegier i Kozdroń 1997, Kubica 1999, Kozłowski i Nazar 1999, Jaskólski 2002) oraz poprzez wykonanie różnych testów wysiłkowych, np. próby wysiłkowej Ruffiera (Jastrzębska 2010). Następnym naszym zadaniem było przedstawienie procentowego ujęcia osób różnego wieku i płci w zależności od poziomu wydolności fizycznej. Wyniki badań dotyczące procentowego ujęcia dziewcząt i chłopców w przedziale wiekowym 3-10 lat podzielonych na grupy według wskaźnika Ruffiera zostały przedstawione na rycinie 2. Na ich podstawie można stwierdzić, iż w przedziale wiekowym 3-10 lat występuje niewielka grupa chłopców (1%) z bardzo dobrą wydolnością w porównaniu z grupą dziewcząt. Również w przypadku chłopców zanotowano grupę z dobrą wydolnością fizyczną (9,15%) w porównaniu z grupą dziewcząt (1,89%). Większa liczba osób ze średnią wydolnością fizyczną dotyczyła grupy chłopców (37,61%), a nie dziewcząt (29,11%). Zarówno u chłopców (53,52%), jak i dziewcząt (68,98%) dominowała liczba osób ze słabą wydolnością fizyczną (ryc. 2). Ryc. 2. Procentowe ujęcie dziewcząt (A) i chłopców (B) z różnym poziomem wydolności fizycznej w przedziale wiekowym 3-10 lat (n=300) podzielonych na grupy wg wskaźnika Ruffiera Fig. 2. Percentage of girls (A) and boys (B) with different levels of physical capacity in the 3-10 years age group (n=300) divided into groups according to Ruffier ratio W przedziale wiekowym 11-17 lat (ryc. 3) również występuje niewielka grupa chłopców z bardzo dobrą wydolnością (1,28%) w porównaniu z grupą dziewcząt, u których nie stwierdzono osób z bardzo dobrą wydolnością fizyczną (0%). Zanotowano przypadki z dobrą wydolnością fizyczną zarówno w grupie chłopców (11,53%), jak i u dziewcząt (6,0%). Średnią wydolność fizyczną również zaobser- 191

wowano w grupie chłopców (35,89%) i dziewcząt (28,77%). Największy procent osób ze słabą wydolnością fizyczną występuje w grupie dziewcząt (64,62%) (u chłopców 51,28%). Ryc. 3. Procentowe ujęcie dziewcząt (A) i chłopców (B) z różnym poziomem wydolności fizycznej w przedziale wiekowym 11-17 lat (n=368) podzielonych na grupy wg wskaźnika Ruffiera Fig. 3. Percentage of girls (A) and boys (B) with different levels of physical capacity in the 11-17 years age group (n=368) divided into groups according to Ruffier ratio W przedziale wiekowym 18-25 lat (ryc. 4) występuje większa niż w poprzednich przedziałach wiekowych grupa mężczyzn z bardzo dobrą wydolnością (6,89%) w porównaniu z grupą kobiet, u których nie stwierdzono przypadków z bardzo dobrą wydolnością fizyczną. Osoby o dobrej wydolności fizycznej zaobserwowano zarówno w grupie kobiet (8,80%), jak i u mężczyzn (6,89%). Liczniejszą grupę osób ze średnim poziomem wydolności fizycznej zanotowano wśród kobiet (52%) (u mężczyzn 10,34%). Natomiast słaba wydolność fizyczna dotyczyła większej liczby mężczyzn (75,86%) (u kobiet 39,20%). Ryc. 4. Procentowe ujęcie kobiet (A) i mężczyzn (B) z różnym poziomem wydolności fizycznej w przedziale wiekowym 18-25 lat (n=154) podzielonych na grupy wg wskaźnika Ruffiera Fig. 4. Percentage of women (A) and men (B) with different levels of physical capacity in the 18-25 years age group (n=154) divided into groups according to Ruffier ratio 192

W przypadku osób w wieku 60-85 lat można zaobserwować przypadki bardzo dobrej wydolności fizycznej w grupach mężczyzn i kobiet (po 14,28%) (ryc. 5). Zanotowano przypadki osób z dobrą wydolnością fizyczną w grupie kobiet 36,36% i mężczyzn 19,04%. Większa liczba osób ze średnim poziomem wydolności fizycznej występuje wśród mężczyzn (33,33%) niż u kobiet (11,68%). Słabą wydolnością fizyczną charakteryzowała się zarówno grupa mężczyzn (33,33%), jak i kobiet (37,66%). Ryc. 5. Procentowe ujęcie kobiet (A) i mężczyzn (B) z różnym poziomem wydolności fizycznej w przedziale wiekowym 60-85 lat (n=98) podzielonych na grupy wg wskaźnika Ruffiera Fig. 5. Percentage of women (A) and men (B) with different levels of physical capacity in the 60-85 years age group (n=98) divided into groups according to Ruffier ratio Podsumowując, można wywnioskować, iż grupa mężczyzn odznaczała się większym odsetkiem osób z bardzo dobrą wydolnością fizyczną w porównaniu z grupą kobiet. Największa liczba osób ze słabą wydolnością fizyczną dotyczyła grupy mężczyzn w przedziale wiekowym 18-25 lat. Liczba osób z dobrą wydolnością fizyczną u mężczyzn i kobiet wzrastała wraz z wiekiem. W młodym wieku w porównaniu z okresem starości mechanizmy adaptacji są sprawniejsze fizjologicznie oraz charakteryzują się większą plastycznością. Przekroczenie granic funkcjonowania, granic adaptacyjnych sprawności organizmu przez niekorzystne warunki życia codziennego, stresy, nieprawidłowe odżywianie, przyspiesza tempo starzenia biologicznego (Kozłowski 1986). Adaptacja jest procesem ciągłego dostosowywania się organizmu do warunków, w których działa. Podczas każdego wysiłku dochodzi do aktywacji różnych ośrodków nerwowych, wielu narządów i układów organizmu. Im intensywniejszy wysiłek, tym większe powstają zmiany, które w istotny sposób determinują jego czas trwania. Ciągłe wykonywanie wysiłków powoduje zarówno adaptację ogólnoustrojową, jak i adaptację na poziomie pojedynczej komórki. Adaptacja ogólnoustrojowa dotyczy układu krążenia, oddychania, układu nerwowego, wydzielania hormonów i reakcji biochemicznych towarzyszących pracy fizycznej (Hoffman 2002). Pozytywną stroną adaptacji jest to, iż ta sama praca może być wykonywana z mniejszym zaangażowaniem organizmu i mniejszymi jego zaburzeniami, również z mniejszym kosztem fizjologicznym (Kozłowski 1986, Kurhalyuk i in. 2010a, b, 2012). 193

Wyniki badań określające procentowe ujęcie dziewcząt w przedziale wiekowym 3-10 lat z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości w grupach ze średnią oraz słabą wydolnością fizyczną, podzielonych wg wskaźnika Ruffiera, zostały przedstawione na rycinie 6. Wyniki dotyczące poziomu potencjału adaptacyjnego u dziewcząt w tym przedziale wiekowym obrazują, że w grupach dzieci z dobrą wydolnością fizyczną zanotowano więcej osób z zadowalającym poziomem potencjału adaptacyjnego. Nie zanotowano dziewcząt z bardzo dobrą wydolnością fizyczną. Natomiast u wszystkich dziewcząt z dobrą wydolnością fizyczną (1,89%) poziom potencjału adaptacyjnego jest zadowalający (100%). U dziewcząt ze średnią wydolnością fizyczną (29,11%) zaobserwowano 76% osób z zadowalającym poziomem oraz 24% osób z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych. W grupie dziewcząt ze słabą wydolnością fizyczną (68,98%) zwiększa się liczba osób z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych (32%), natomiast zmniejsza się z zadowalającym poziomem adaptacji układu sercowo-naczyniowego (68%) (ryc. 6). Wyniki badań określające zależność potencjału adaptacyjnego od poziomu wydolności fizycznej u chłopców w przedziale wiekowym 3-10 lat zostały przedsta- Ryc. 6. Procentowe ujęcie dziewczynek w przedziale wiekowym 3-10 lat (n=158) z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości w grupach ze średnią wydolnością (A) oraz słabą wydolnością (B) podzielonych wg wskaźnika Ruffiera Fig. 6. Percentage of girls aged 3-10 years (n=158) with different levels of adaptation capabilities divided by Ruffier ratio into groups with a middle (A) and low exercise capacity (B) 194

wione na rycinie 7. Potwierdzają one tendencję zależności adaptacyjnych możliwości organizmu od wydolności fizycznej. W grupie chłopców z bardzo dobrą wydolnością fizyczną (0,7%) wszystkie osoby charakteryzowały się zadowalającym poziomem potencjału adaptacyjnego (100%). W grupie chłopców z dobrą wydolnością fizyczną zanotowano większą liczbę osób z zadowalającym poziomem adaptacji (85%) i natężeniem mechanizmów adaptacyjnych (15%). Natomiast skrajnym przypadkiem jest średnia wydolność fizyczna, gdzie stwierdzono u 88% osób zadowalający poziom adaptacji i u 12% natężenie mechanizmów adaptacyjnych. W grupie osób ze słabą wydolnością fizyczną zanotowano mniejszą liczbę chłopców z zadowalającym poziomem potencjału adaptacyjnego (67%). Zwiększa się natomiast liczba osób z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych (33%) w porównaniu z grupą chłopców z dobrą i średnią wydolnością fizyczną (ryc. 7). Wyniki badań określające poziom potencjału adaptacyjnego u dziewcząt w wieku 11-17 lat z różnym poziomem wydolności fizycznej zostały przedstawione na rycinie 8. W grupie z bardzo dobrą wydolnością fizyczną zanotowano 100% przypadków osób z zadowalającym poziomem adaptacji. Natomiast dziewczęta z dobrą wydolnością fizyczną (6,60%) charakteryzują się w 71% zadowalającym poziomem adaptacji i 29% natężeniem mechanizmów adaptacyjnych. W grupie dziewcząt ze średnią wydolnością fizyczną (28,77%) u 61% osób zaobserwowano zadowalający poziom adaptacji, a u 39% natężenie mechanizmów adaptacyjnych. W przypadku słabej wydolności fizycznej (64,62%) pojawia się grupa osób z niezadowalającym poziomem adaptacji (3%). Natężenie mechanizmów adaptacyjnych zanotowano u 55% dziewcząt, natomiast zadowalający poziom tylko u 42% (ryc. 8). Wyniki badań przedstawiające procentowe ujęcie chłopców w wieku 11-17 lat z różnym poziomem potencjału adaptacyjnego w grupach z dobrą, średnią i słabą wydolnością fizyczną zostały przedstawione na rycinie 9. Wśród chłopców z bardzo dobrą wydolnością fizyczną (1,28%) zaobserwowano 100% osób z zadowalającym poziomem adaptacji. Chłopcy z dobrą wydolnością fizyczną (11,53%) charakteryzują się zarówno zadowalającym poziomem adaptacji (50%), jak i natężeniem mechanizmów adaptacyjnych (50%). Również zadowalający poziom adaptacji (64%) i natężenie mechanizmów adaptacyjnych (36%) dotyczyły grupy chłopców ze średnią wydolnością fizyczną (35,89%). W grupie chłopców ze słabą wydolnością fizyczną (51,28%) zanotowano 1% osób z niezadowalającym poziomem adaptacji i 65% osób z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych (ryc. 9). Wyniki badań przedstawiające procentowe ujęcie kobiet w wieku 18-25 lat z różnym poziomem potencjału adaptacyjnego, podzielonych na grupy według wydolności fizycznej, zostały przedstawione na rycinie 10. Grupa kobiet z dobrą wydolnością fizyczną (8,8%) charakteryzowała się zadowalającym poziomem adaptacji (45%) oraz natężeniem mechanizmów adaptacyjnych (55%). Zadowalający poziom adaptacji (49%) oraz natężenie mechanizmów adaptacyjnych (51%) zanotowano w grupie kobiet ze średnią wydolnością fizyczną. Natomiast w przypadku grupy ze słabą wydolnością fizyczną zaobserwowano 8% osób z niezadowalającym poziomem adaptacji 25% z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych i 67% z zadowalającym poziomem adaptacji (ryc. 10). Poziom potencjału adaptacyjnego u mężczyzn w przedziale wiekowym 18-25 lat w większości charakteryzuje się natężeniem mechanizmów adaptacyjnych (92% 195

Ryc. 7. Procentowe ujęcie chłopców w przedziale wiekowym 3-10 lat (n=142) z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości w grupach z dobrą wydolnością (A), ze średnią wydolnością (B) oraz słabą wydolnością fizyczną (C) podzielonych wg wskaźnika Ruffiera Fig. 7. Percentage of boys aged 3-10 years (n=142) with different levels of adaptation capabilities divided by Ruffier ratio into groups with a good (A), middle (B) and low exercise capacity (C) 196

Ryc. 8. Procentowe ujęcie dziewcząt w przedziale wiekowym 11-17 lat (n=212) z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości w grupach z dobrą wydolnością (A), ze średnią wydolnością (B) oraz słabą wydolnością fizyczną (C) podzielonych wg wskaźnika Ruffiera Fig. 8. Percentage of girls aged 11-17 years (n=212) with different levels of adaptation capabilities divided by Ruffier ratio into groups with a good (A), middle (B) and low exercise capacity (C) 197

Ryc. 9. Procentowe ujęcie chłopców w przedziale wiekowym 11-17 lat (n=156) z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości układu sercowo-naczyniowego w grupach z dobrą wydolnością (A), ze średnią wydolnością (B) oraz słabą wydolnością fizyczną (C) podzielonych wg wskaźnika Ruffiera Fig. 9. Percentage of boys aged 11-17 years (n = 156) with different levels of adaptation capabilities divided by Ruffier ratio into groups with a good (A), middle (B) and low exercise capacity (C) 198

Ryc. 10. Procentowe ujęcie kobiet w przedziale wiekowym 18-25 lat (n=125) z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości układu sercowo-naczyniowego w grupach z dobrą wydolnością (A), ze średnią wydolnością (B) oraz słabą wydolnością fizyczną (C) podzielonych wg wskaźnika Ruffiera Fig. 10. Percentage of women aged 18-25 years (n=125) with different levels of adaptation capabilities divided by Ruffier ratio into groups with a good (A), middle (B) and low exercise capacity (C) 199

osób z bardzo dobrą, 90% z dobrą, 80% ze średnią oraz 50% ze słabą wydolnością fizyczną). Zadowalający poziom adaptacji układu sercowo-naczyniowego występuje u mężczyzn z bardzo dobrą wydolnością fizyczną (8%), z dobrą wydolnością fizyczną (10%), ze średnią wydolnością fizyczną (20%) oraz słabą wydolnością fizyczną (50%) (ryc. 11). Następne wyniki badań, określające procentowe ujęcie kobiet w przedziale wiekowym 18-25 lat z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości układu sercowo- -naczyniowego w grupach z bardzo dobrą wydolnością, z dobrą wydolnością oraz średnią wydolnością fizyczną, zostały przedstawione na rycinie 12. W grupie kobiet starszych nie zanotowano osób ze słabą wydolnością fizyczną. Zaobserwowano natomiast w tej grupie występowanie osób z niezadowalającym poziomem adaptacyjnych możliwości organizmu: 49% z bardzo dobrą, 58% z dobrą oraz 34% ze średnią wydolnością fizyczną. Występuje również duża liczba kobiet z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych w grupach z bardzo dobrą wydolnością fizyczną (51%), z dobrą wydolnością fizyczną (42%) oraz ze średnią wydolnością fizyczną (66%). Mężczyźni w przedziale wiekowym 60-85 lat charakteryzowali się występowaniem osób z bardzo dobrą wydolnością fizyczną (14,28%), wśród których zaobserwowano 72% z niezadowalającym poziomem adaptacji i 28% z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych (ryc. 13). Podobny rozkład otrzymano w grupie mężczyzn z dobrą wydolnością fizyczną. Zanotowano w niej 75% osób z niezadowalającym poziomem adaptacyjnych możliwości układu sercowo-naczyniowego i 25% z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych. Nie odnotowano w grupie mężczyzn starszych osób ze średnią i słabą wydolnością fizyczną. Każdy wzmożony wysiłek fizyczny wywołuje zintegrowaną odpowiedź wszystkich narządów na wzrost zapotrzebowania metabolicznego, głównie w mięśniach szkieletowych. Z tego powodu najważniejszym celem funkcji układu krążenia jest dostarczenie większej ilości tlenu do mięśni, aby pokryć wzmożone zapotrzebowanie na ATP (Traczyk i Trzebski 2001). Reakcję układu krążenia na wysiłki fizyczne bezpośrednio kształtują trzy mechanizmy (Fizjologiczne podstawy... 2008): 1) zmiany aktywności autonomicznego unerwienia serca i naczyń krwionośnych oraz działanie hormonów, takich jak krążące we krwi aminy katecholowe, angiotensyna II, kortyzol i wazopresyna; 2) oddziaływanie mechaniczne na naczynia żylne tzw. pompy mięśniowej i pompy oddechowej powodujące zwiększenie dopływu krwi do serca; 3) działanie czynników miejscowych na naczynia krwionośne w różnych narządach (Fizjologiczne podstawy... 2008). O adaptacji do ćwiczeń fizycznych decydują takie czynniki, jak wiek ćwiczącej osoby, rodzaj wykonywanych wysiłków fizycznych oraz stan ogólny organizmu. Pod wpływem wysiłku fizycznego wzrasta przepływ krwi przez mięśnie szkieletowe, mięsień sercowy, płuca i skórę, a maleje przez narządy wewnętrzne, m.in. wątrobę i nerki. Wzrost przepływu krwi przez skórę w czasie wysiłku ma ważne znaczenie w termoregulacji, ponieważ ułatwia usuwanie ciepła z organizmu. Największy wzrost przepływu krwi w czasie wysiłku występuje w pracujących mięśniach szkieletowych. Przepływ krwi przez te mięśnie w spoczynku osiąga poziom 30-50 ml/min, a podczas wysiłków fizycznych może osiągnąć 1000 ml/min (Spina 1999, Jaskólski i Jaskólska 2006, Fizjologiczne podstawy... 2008). 200

Ryc. 11. Procentowe ujęcie mężczyzn w przedziale wiekowym 18-25 lat (n=29) z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości układu sercowo-naczyniowego w grupach z bardzo dobrą wydolnością (A), z dobrą wydolnością (B), ze średnią wydolnością (C) oraz słabą wydolnością fizyczną (D) podzielonych wg wskaźnika Ruffiera Fig. 11. Percentage of men aged 18-25 years (n=29) with different levels of adaptation capabilities divided by Ruffier ratio into groups with a very good (A), good (B), middle (C) and low exercise capacity (D) 201

Ryc. 12. Procentowe ujęcie kobiet w przedziale wiekowym 60-85 lat (n=77) z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości układu sercowo-naczyniowego w grupach z bardzo dobrą wydolnością (A), z dobrą wydolnością (B) oraz średnią wydolnością fizyczną (C) podzielonych wg wskaźnika Ruffiera Fig. 12. Percentage of women aged 60-85 years (n=77) with different levels of adaptation capabilities divided by Ruffier ratio into groups with a very good (A), good (B) and middle exercise capacity (C) 202

Ryc. 13. Procentowe ujęcie mężczyzn w przedziale wiekowym 60-85 lat (n=21) z różnym poziomem adaptacyjnych możliwości układu sercowo-naczyniowego w grupach z bardzo dobrą wydolnością (A) i dobrą wydolnością fizyczną (B) podzielonych wg wskaźnika Ruffiera Fig. 13. Percentage of men aged 60-85 years (n = 21) with different levels of adaptation capabilities divided by Ruffier ratio into groups with a very good (A) and good exercise capacity (B) Pod wpływem ćwiczeń fizycznych w układzie krążenia następuje zmniejszenie obciążenia serca i układu naczyniowego, a także wzrasta poziom wydolności fizycznej. Zmiany powysiłkowe w sercu i naczyniach mają duże znaczenie w zapobieganiu chorób układu krążenia (Łobożewicz 1991, Spina 1999). Najłatwiejszym do zmierzenia i zarejestrowania wskaźnikiem reakcji układu krążenia na wysiłek jest wzrost częstości skurczów serca (heart rate, HR). Jest to inaczej częstość akcji serca. W czasie spoczynku wynosi ona około 70 uderzeń na minutę, jednakże może się wahać w granicach od 30 do 100 uderzeń na minutę w zależności od wytrenowania organizmu i innych czynników (Traczyk i Trzebski 2001). Zwiększenie HR następuje natychmiast po rozpoczęciu pracy i po upływie kilku minut stabilizuje się na poziomie odpowiadającym intensywności pracy. Częstość skurczów serca wzrasta wprost proporcjonalnie do pobierania tlenu. Tempo wzrostu skurczów serca na minutę jest większe u dzieci niż u osób dorosłych. Wielkość HR zmienia się z wiekiem. U dzieci i młodzieży do lat 20 częstość skurczów 203

serca przewyższa 200 skurczów/min. Jednak po przekroczeniu 20 roku życia zmniejsza się mniej więcej o 10 skurczów/min w ciągu 10 lat. Zwiększa się wówczas również gęstość naczyń krwionośnych w pracujących mięśniach, nawet o 30-50%. Częstość akcji serca nie jest zależna od płci (Jaskólski i Jaskólska 2006, Fizjologiczne podstawy... 2008). W zależności od rodzaju ćwiczeń zwiększa się średnica dużych naczyń tętniczych górnych lub dolnych kończyn, jednakże średnica aorty piersiowej i brzusznej nie zmienia się. Pod wpływem wysiłku fizycznego zmniejsza się natomiast całkowity opór obwodowy (Spina 1999). PODSUMOWANIE 1. W grupie mężczyzn, niezależnie od wieku, występują osoby z bardzo dobrą wydolnością fizyczną w porównaniu z grupą kobiet. Największy procent osób ze słabą wydolnością w grupie dziewcząt obserwujemy w wieku 3-10 lat, natomiast w grupie chłopców w wieku 18-25 lat. 2. W przedziale wiekowym 3-10 lat zarówno u chłopców, jak i u dziewczynek występuje przewaga osób z zadowalającym poziomem adaptacji. W grupie osób ze słabą wydolnością fizyczną wzrasta liczba osób z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych. 3. W grupie chłopców w wieku 11-17 lat zaobserwowano równą liczbę osób z zadowalającym poziomem adaptacji niezależnie od wydolności fizycznej. W grupie dziewcząt w tym wieku obniżenie kondycji fizycznej powoduje wzrost liczby osób z natężeniem mechanizmów adaptacji. 4. U kobiet w wieku 18-25 lat zanotowano niewielki odsetek osób z niezadowalającym poziomem adaptacji w grupie ze słabą wydolnością fizyczną. W grupie mężczyzn w tym wieku nadal występuje przewaga osób z natężeniem mechanizmów adaptacyjnych niezależnie od poziomu wydolności fizycznej. 5. Przedział wiekowy 60-85 lat charakteryzuje się w większości niezadowalającym poziomem adaptacji i natężeniem mechanizmów adaptacyjnych niezależnie od kondycji fizycznej. 6. Badania ukazały, że lepszy poziom wydolności fizycznej wyznacza wyższy poziom potencjału adaptacyjnego badanych osób. LITERATURA Bajewski R.M. 1979. Prognozowanie stanów na granice normy i patologii. Medycyna, Moskwa. Bajewski R.M. 1984. Matematyczna analiza rytmu sercowego w warunkach stresu. Nauka, Moskwa. Birch K., MacLaren D., George K. 2009. Fizjologia sportu. Krótkie wykłady. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Costill D.L., Wilmore J.H. 1999. Physiology of sport and exercise. Human Kinetics, Champaign, Illinois. Fizjologiczne podstawy rekreacji ruchowej z elementami fizjologii ogólnej człowieka. 2008. A. Eberhardt (red.). ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa. 204

Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. 2008. J. Górski (red.) wyd. II. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Hoffman J. 2002. Physiological aspects of sport training and performance. Human Kinetic Publishing, USA. Jaskólski A. 2002. Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego z zarysem fizjologii człowieka. Wydawnictwo AWF Wrocław, Wrocław. Jaskólski A., Jaskólska A. 2006. Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego z zarysem fizjologii człowieka, wyd. III. Wydawnictwo AWF Wrocław, Wrocław. Jastrzębska A. 2010. Testy fizjologiczne w ocenie wydolności fizycznej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Jegier A., Kozdroń E. 1997. Metody oceny sprawności i wydolności fizycznej człowieka. Wydawnictwo TKKF, Warszawa. Kałucka S., Ruszkowska J., Drygas W. 2002. Aktywność fizyczna, wciąż niedoceniony element profilaktyki zdrowotnej. Polska Medycyna Rodzinna. Klukowski K.S. 2010. Medycyna aktywności fizycznej z elementami psychologii i pedagogiki, t. 1. Wydawnictwo Dydaktyczne AWF, Warszawa. Kobieta, sport, zdrowie. 1998. A.K. Gajewski (red.). Wydawnictwo Polskie Stowarzyszenie Sportu Kobiet, Warszawa. Kostka T., Koziarska-Rościszewska M. 2009. Choroby wieku podeszłego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Kozłowski S. 1986. Granice przystosowania. Wiedza Powszechna, Warszawa. Kozłowski S., Nazar K. 1999. Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Kubica R. 1999. Podstawy fizjologii pracy i wydolności fizycznej. Wydawnictwo AWF Kraków, Kraków. Kurhaluk N., Tkachenko H., Kapusta E. 2012. Wiekowe i płciowe zależności kondycji fizycznej osób zamieszkujących tereny Pomorza Środkowego. XLI Międzynarodowe Seminarium Kół Naukowych Koła Naukowe szkołą twórczego działania. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn, 15-16 maja 2012 r., T. 1: 101-103. Kurhalyuk N., Tkachenko H., Pałczyńska K., Szornak M. 2010a. Ocena kondycji fizycznej mężczyzn i kobiet w różnym przedziale wiekowym. Zeszyty metodyczno-naukowe. 29. J. Cholewa, I. Pokora (red.). Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Katowice: 171-181. Kurhalyuk N., Tkachenko H., Pałczyńska K., Szornak M., Kamiński P. 2010b. Ocena adaptacyjnych możliwości funkcjonowania układu krążenia u osób w różnym przedziale wiekowym. W: Ekofizjologiczne uwarunkowania zdrowia człowieka, N. Kurhalyuk, P. Kamiński (red.). I Konferencja Naukowa, Słupsk, 14 października 2010 r.: 60-74. Lalond M. 1981. A new perspective on the health of Canadians. A working document. Minister of Supply and Services, Ottawa, Canada. Łobożewicz T. 1991. Stan i uwarunkowania aktywności ruchowej ludzi w starszym wieku w Polsce, Wydawnictwo AWF Warszawa, Warszawa. Maughan R.J. 1999. Basic and applied sciences for sports medicine. Butterworth Heinemann, Oxford, Auckland, Boston. Medycyna sportowa. 2005. A. Jegier, K. Nazar, A. Dziak (red.). Polskie Towarzystwo Medycyny Sportowej, Warszawa. Problemy starzenia. 2001. J. Charzewska (red.). Wydawnictwo AWF Warszawa, Warszawa. Samiec W., Sudoł-Jednorowicz A. 2005. Poziom aktywności fizycznej społeczeństwa polskiego. Potrzeba zmian. Wojewódzkie Centrum Zdrowia Publicznego w Łodzi. Spina R.J. 1999. Cardiovascular adaptations to endurance exercise training in older men and women. Exercise and Sport Science Reviews, 27: 317-332. 205

Traczyk W., Trzebski A. 2001. Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Zar J.H. 1999. Biostatistical analysis. 4 th ed., Prentice Hall, New Jersey. 206