Słupskie Prace Biologiczne

Transkrypt

1 Słupskie Prace Biologiczne Nr 12 ss ISSN Przyjęto: Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku Zaakceptowano: FUNKCJONOWANIE UKŁADU SERCOWO- -NACZYNIOWEGO W GRUPACH OSÓB Z RÓŻNYM POZIOMEM WYDOLNOŚCI FIZYCZNEJ FUNCTIONING OF CARDIOVASCULAR SYSTEM IN A GROUPS OF INDIVIDUALS WITH DIFFERENT LEVEL OF PHYSICAL FITNESS Halyna Tkachenko Natalia Kurhaluk Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk tkachenko@apsl.edu.pl ABSTRACT The main goal of our study was to assess the physical condition of men and women in different age groups (children of different age, young people, older people) living in Pomerania region. We also analyzed the functional level of the cardiovascular system in groups of people with different levels of physical capacity. Ruffier test (20 sit-ups in 20 seconds) was used to assess the adaptive capabilities of the cardiovascular system under physical exercise. We have divided men and women of different age to groups with different levels of physical capacity. The level of cardiovascular system function in groups of people with different levels of physical capacity was calculated according to the Robinson ratio using the systolic blood pressure and heart rate. Our results show that the highest percentage of people with low level of physical capacity was observed among girls aged 3-10 years, while among of boys in the group aged years old. The higher level of physical capacity was characterized by increased level of cardiovascular system function. Among girls of same age with low physical capacity an increase in the number of persons with unsatisfying level of cardiovascular system function was noted. Among men of same age, it has been predominated persons with a high level of cardiovascular system function, regardless of the level of physical capacity. Group of elders aged years has been characterized in most unsatisfying level of cardiovascular system function, regard- 251

2 less of physical condition. Such results can cause by progressive age-induced changes in function of cardio-vascular system. Słowa kluczowe: wysiłek fizyczny, próba wysiłkowa Ruffiera, kondycja fizyczna, funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego Key words: exercises, Ruffier test, physical capacity, cardio-vascular system function WPROWADZENIE Zdrowie należy do wartości, którą w życiu cenimy najbardziej. Pojęcie nie oznacza tylko braku choroby, ale również umiejętność jej unikania poprzez zapobieganie (Teoria i metodyka ). To ogólny dobrostan umożliwiający człowiekowi aktywne wykonywanie czynności życia codziennego i radzenie sobie ze zmieniającymi się warunkami otaczającego środowiska. Do czynników determinujących stan zdrowia zaliczamy w głównej mierze styl życia, którego głównym elementem jest aktywność fizyczna (Kałucka i in. 2002, Samiec i Sudoł-Jednorowicz 2005, Fizjologiczne podstawy wysiłku ). Pomiędzy zdrowiem a aktywnością fizyczną oraz jakością życia występuje ścisły związek. Aktywność fizyczna stanowi niezbędny element życia i dlatego ruch jest bodźcem naturalnym, na który cały organizm odpowiada pozytywnie. To także sposób na prozdrowotny styl życia, długowieczność i dobre samopoczucie. Wysiłek fizyczny powoduje wiele korzystnych zmian wewnątrz poszczególnych układów człowieka (Maughan 1999, Fizjologiczne podstawy wysiłku ), w wyniku regularnej aktywności fizycznej w ludzkim ciele zachodzą bowiem procesy fizjologiczne, które mogą zapobiegać lub opóźniać występowanie pewnych dolegliwości i schorzeń. Systematyczny trening fizyczny, zwany treningiem zdrowotnym, to świadomie sterowany proces, polegający na celowym wykorzystywaniu ściśle określonych ćwiczeń fizycznych, dla uzyskiwania efektów psychicznych i fizycznych, które przeciwdziałają obniżaniu się zdolności adaptacyjnych organizmu (Teoria i metodyka ). Starannie przeprowadzany trening i stopniowo wzrastający wysiłek są podstawą zdrowego stylu życia. Aktywność fizyczna sprawia, że tryskamy wigorem oraz mamy sprawne ciało, lepsze samopoczucie, dobrą przemianę materii i wzmocnioną odporność. Dobre samopoczucie powoduje wzrost wydolności organizmu, nagromadzenie energii, chęć do pracy, odświeżenie umysłu, radość życia itd. (Costill i Wilmore 2008, Maughan 1999, Kałucka i in. 2002). W Polsce i w innych krajach uprzemysłowionych schorzenia układu sercowo- -naczyniowego są najczęstszą przyczyną zgonów, poza chorobami nowotworowymi. Na chorobę niedokrwienną serca, która charakteryzuje się niedostatecznym zaopatrzeniem mięśnia sercowego w tlen, przeważnie z powodu zwężenia tętnic wieńcowych poprzez powstawanie blaszek miażdżycowych, cierpi najwięcej osób mających problemy z układem sercowo-naczyniowym. Zapadalność na nią występuje zdecydowanie częściej u osób prowadzących siedzący tryb życia niż u aktywnych fizycznie, co dało podstawę do zaliczenia niskiej aktywności ruchowej do grupy tzw. czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca (Maughan 1999, Medycyna Sportowa 2005, Fizjologiczne podstawy wysiłku ). Schorzenia układu sercowo-naczyniowego, takie jak nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa, zawał mięśnia sercowego, miażdżyca zaliczane są do chorób cywi- 252

3 lizacyjnych (chorób XXI w.). Są one odpowiedzialne za pogorszenie jakości życia oraz skrócenie jego długości. Główną rolę w profilaktyce chorób cywilizacyjnym odgrywa ruch aktywność fizyczna (Fisher i in. 2015). Ruch stanowi najważniejszy po odżywianiu czynnik, który ma wpływ na nasze zdrowie. Jest obecny w naszym życiu od chwili urodzenia i warunkuje prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny organizmu. Ruch oraz towarzyszący mu wysiłek fizyczny nie tylko zapobiegają wielu chorobom, ale są konieczne do leczenia większości z nich (Teoria i metodyka ). Uznawany jest za niekwestionowany czynnik terapeutyczny w przypadku leczenia chorób układu krążenia, ryzyko wystąpienia schorzeń tego układu u osób mało aktywnych fizycznie jest bowiem dwukrotnie wyższe niż u osób prowadzących aktywny tryb życia (Kuński i Jegier 1999). Aktywność ruchowa stanowi determinantę zdrowego stylu życia, który z kolei aż w pięćdziesięciu procentach wpływa na dobry stan naszego zdrowia. Dzieje się tak, ponieważ ruch jest największym biologicznym stymulatorem naszego organizmu (Bielski 1996). W badaniach przeprowadzonych przez nasz zespół w roku 2012 wykazano, że studenci i seniorzy o zwiększonej aktywności ruchowej charakteryzowali się wyższą wydolnością układu krążenia oraz osiągali niższe wartości liczbowe wskaźnika Ruffiera w porównaniu z osobami unikającymi ruchu (Kurhalyuk i in. 2010, Kurhaluk i in. 2012). Stopień aktywności ruchowej związany jest ze stylem życia i ściśle zależy od indywidualnych preferencji człowieka. Wybór sposobu życia zależy od stanu zdrowia, wzorców zachowań kształtowanych od najmłodszych lat, czynników środowiskowych związanych z aktywnością grupy rówieśniczej oraz od możliwości dostępu do atrakcyjnych form aktywności ruchowej w szkole, środowisku pracy czy też w czasie wolnym. Nacisk na zmianę wzorca aktywności życiowej powinien być skierowany przede wszystkim do najmłodszego pokolenia, ale również pozostałych grup wiekowych, w tym osób starszych ze względu na wpływ umiarkowanego, regularnego wysiłku na profilaktykę chorób, m.in. układu sercowo-naczyniowego (Adamus i Kałka 2007). Problemy zdrowotne, wynikające z niskiej aktywności fizycznej, stanowiły podstawę do wytyczenia celu naszej pracy, mianowicie do oceny kondycji fizycznej oraz zbadania funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego (układu krążenia) u kobiet i mężczyzn w różnym wieku. Podsumowując wielokierunkowy wpływ aktywności fizycznej, a zarazem skutki bierności ruchowej na stan fizyczny naszego organizmu, postanowiliśmy dokonać oceny kondycji fizycznej kobiet i mężczyzn w różnych przedziałach wiekowych (dzieci różnych grup wiekowych, młodzież, seniorzy) zamieszkujących tereny Pomorza oraz przeanalizować poziom funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w poszczególnych grupach osób z różnym poziomem wydolności fizycznej. MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY I METODY BADAŃ W badaniach uczestniczyło łącznie 1000 osób w różnym wieku: 158 dziewcząt i 142 chłopców w wieku 3-10 lat, 212 dziewcząt i 156 chłopców w wieku lat, 125 kobiet i 79 mężczyzn w wieku lat, 77 seniorek w wieku lat i 51 seniorów w wieku lat. 253

4 Badaniami zostały objęte następujące placówki: Przedszkole Akademia Uśmiechu nr 9 w Słupsku, Szkoła Podstawowa nr 2 im. Małego Trójmiasta Kaszubskiego w Redzie, Szkoła Podstawowa im. I Armii Krajowej w Koczale, Szkoła Podstawowa w Stołcznie, V Liceum Ogólnokształcące im. Zbigniewa Herberta w Słupsku, Akademia Pomorska w Słupsku oraz Słupski i Koszaliński Uniwersytet Trzeciego Wieku. Pomiary ciśnienia tętniczego oraz tętna wykonano ciśnieniomierzem automatycznym. Wydolność układu krążenia i kondycji fizycznej oceniono na podstawie wysiłkowej próby Ruffiera (wykonanie 20 przysiadów w ciągu 20 sekund). Badania obejmowały pomiary ciśnienia tętniczego krwi i tętna przed wysiłkiem, natychmiast po wysiłku oraz po upływie pierwszej minuty próby wysiłkowej. Wskaźnik Ruffiera, który służy do oceny wydolności układu krążenia organizmu, obliczaliśmy ze wzoru (Jastrzębska 2010): IR = ((P + P1 + P2) 200)/10, gdzie IR wskaźnik Ruffiera; P tętno spoczynkowe; P1 tętno bezpośrednio po próbie; P2 tętno po minucie wypoczynku. W celu interpretacji wyników poziomu wydolności fizycznej zastosowaliśmy następującą skalę: 0 pkt bardzo dobra; 0,1-5 pkt dobra; 5,1-10 pkt średnia; 10,2-15 pkt słaba. Opierając się na wartościach wskaźnika Ruffiera, podzielono kobiety i mężczyzn w różnym wieku na grupy z różnym poziomem wydolności fizycznej. Poziom funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego oceniono, używając wskaźnika Robinsona, obliczonego na podstawie ciśnienia skurczowego i tętna badanych osób. Wskaźnik Robinsona wskazuje, na jakim poziomie znajdują się funkcjonalne możliwości układu sercowo-naczyniowego (Robinson 1967). Poziom funkcjonowania tego układu ocenia się według następującej skali: norma, powyżej normy, wysoki poziom, poniżej normy, niski poziom. Obliczono także udział procentowy przypadków z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. Wartości wskaźnika w granicach jednostek wskazują na funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego w granicach normy, wartość poniżej 70 jednostek świadczy o wysokim poziomie funkcjonowania układu, jednostek o poziomie funkcjonowania powyżej normy, jednostek o funkcjonowaniu poniżej normy, natomiast powyżej 111 jednostek świadczy o niskim poziomie funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego (Robinson 1967, Apanasenko i Popova 2000). Na podstawie uzyskanych wyników obliczono procentowy udział badanych osób z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach kobiet i mężczyzn w różnych przedziałach wiekowych i z różnym poziomem kondycji fizycznej. Otrzymane wyniki badań poddano analizie statystycznej (Zar 1999) programem STATISTICA 10.0 (StatSoft, Polska). Do określenia istotności różnic pomiędzy parametrami hemodynamiki w różnowiekowych grupach wykorzystano rangowy test statystyczny Kruskala-Wallisa (p < 0,05). WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE Wydolność i sprawność fizyczną uznaje się za pozytywne wskaźniki zdrowia na każdym etapie rozwoju człowieka. Sprawność i wydolność ogólna są m.in. odzwierciedleniem kondycji codziennej, obrazującej wszechstronne możliwości przystosowania się do zmiennych warunków życia (Zdrowie i sprawność ). Definiując wydolność fizyczną, mówimy o zdolności podjęcia wysiłku fizycznego bez szybkie- 254

5 go zmęczenia organizmu wraz z jednoczesnym powrotem parametrów wysiłkowych do wartości sprzed podjęcia aktywności fizycznej (Straburzyńska-Lupa i Straburzyński 2008). Na wydolność fizyczną oddziałuje wiele czynników, takich jak: wiek, płeć, zaopatrzenie tlenowe tkanek, poziom zasobów energetycznych, sprawność tlenowych procesów metabolicznych (Hoffman 2002, Klukowski 2010). Wyniki badań wydolności fizycznej z zastosowaniem testu wysiłkowego Ruffiera w grupach kobiet i mężczyzn w różnych przedziałach wiekowych przedstawiono na ryc. 1. Ryc. 1. Wartości wskaźnika Ruffiera w grupach kobiet i mężczyzn w różnych przedziałach wiekowych * istotna różnica pomiędzy grupą dziewcząt w wieku 3-10 lat a grupami kobiet w wieku lat oraz lat # istotna różnica pomiędzy grupą dziewcząt w wieku lat a grupami kobiet w wieku lat oraz lat ** istotna różnica pomiędzy grupą mężczyzn w wieku lat a grupami chłopców w wieku 3-10 lat i lat oraz mężczyzn w wieku lat & istotna różnica pomiędzy grupą dziewcząt w wieku lat a grupą chłopców w wieku lat istotna różnica pomiędzy grupą kobiet w wieku lat a grupą mężczyzn w wieku lat Fig. 1. The values of Ruffier index in groups of men and women of different age groups * Significant difference between the groups of girls aged 3-10 years compared to the group of women aged years and women aged years # Significant difference between the groups of girls aged years compared to the group of women aged years and women aged years old ** Significant difference between the group of men aged years compared to groups of boys aged 3-10 years, years and men aged years & Significant difference between the group of girls aged years compared to the group of boy aged years significant difference between the group of women aged years compared to a group of men aged years Wykazano statystycznie istotne różnice pomiędzy wskaźnikiem wydolności fizycznej w grupach kobiet w różnych przedziałach wiekowych. U dziewcząt w wieku 3-10 lat wartość wskaźnika Ruffiera wynosiła 11,73 ± 0,26 pkt, u kobiet w wieku 255

6 18-25 lat 9,58 ± 0,34 pkt, a u kobiet w wieku lat 9,40 ± 1,21 pkt. W grupach kobiet w wieku lat i lat omawiany wskaźnik był niższy w porównaniu z grupą dziewcząt w wieku lat (odpowiednio o 1,78%, p < 0,05 i o 1,96%, p < 0,05). Natomiast w grupie mężczyzn w wieku lat poziom wydolności fizycznej był niższy o 12,58% (p < 0,05) w porównaniu z grupą latków. Wykazano istotną statystycznie różnicę wartości wskaźnika Ruffiera pomiędzy dziewczętami i chłopcami w wieku lat u dziewcząt poziom wydolności fizycznej był o 1,39% (p < 0,05) wyższy w porównaniu z chłopcami. Istotną statystycznie różnicę wartości wskaźnika Ruffiera stwierdzono także pomiędzy kobietami i mężczyznami w wieku lat u mężczyzn poziom wydolności fizycznej był o 14,66% (p < 0,05) wyższy w porównaniu z kobietami. Podsumowując, można stwierdzić, iż zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn wraz z wiekiem następują zmiany poziomu wydolności fizycznej. Wzrasta ona do około 20. roku życia, przez kilka lat utrzymuje się na stałym poziomie, po czym stopniowo zmniejsza się (Costill i Wilmore 2008, Fizjologiczne podstawy rekreacji 2008). Znaczna wydolność fizyczna charakteryzuje się u człowieka zdolnością wykonywania wysiłku fizycznego bardziej efektywnie i mniejszym kosztem fizjologicznym w porównaniu z osobą o wydolności niskiej. Człowiek w warunkach optymalnych do wykonania czynności zawodowych wykorzystuje tylko część swojej wydolności fizycznej. Jeśli zostaje zmuszony do wykonania cięższego wysiłku niż zwykle, to sięga do rezerw wydolności, które nazywane są rezerwami zależnymi od woli. Uruchomienie ich następuje pod wpływem bodźców psychologicznych, podwyższających motywację do zwiększenia wydajności pracy, a ich rozwój jest możliwy przez systematyczne ćwiczenia fizyczne (Straburzyńska-Lupa i Straburzyński 2008). Wyższy poziom wydolności fizycznej jest zawsze równoznaczny z mniejszym kosztem fizjologicznym, ponoszonym w przypadku wykonywanej pracy. U osób prowadzących siedzący tryb życia przyrost wydolności po ćwiczeniach fizycznych może wynieść 30% w stosunku do wartości początkowych. Ćwiczenia fizyczne stosowane w rekreacji mogą powodować polepszenie przystosowania organizmu do wysiłków typu wytrzymałościowego. Kobiety są najbliższe możliwościom mężczyzn w adaptacji do wysiłków typu wytrzymałościowego, różnice jednak maleją w miarę wydłużania czasu ćwiczeń fizycznych (Jaskólski 2002, Jegier i Kozdroń 1997, Kozłowski i Nazar 1999). Kolejnym etapem naszych badań było ustalenie procentowego udziału osób z różnym poziomem wydolności fizycznej u kobiet i mężczyzn w różnym wieku. Wyniki badań dotyczące procentowego udziału dziewcząt i chłopców w przedziale wiekowym 3-10 lat, podzielonych na grupy według wskaźnika Ruffiera, zostały przedstawione na ryc. 2. W tym przedziale wiekowym występował tylko jeden procent chłopców z bardzo dobrą wydolnością w porównaniu z grupą dziewcząt oraz więcej chłopców z dobrą wydolnością fizyczną (9%) w porównaniu z dziewczętami (2%). Więcej przypadków ze średnią wydolnością fizyczną stwierdzono wśród chłopców (37%) niż dziewcząt (29%). Ponadto u obu płci przeważały osoby ze słabą wydolnością fizyczną (odpowiednio: 53% i 69%) (ryc. 2). W grupie wiekowej lat (ryc. 3) również występowała niewielka liczba chłopców z bardzo dobrą wydolnością fizyczną (1%), natomiast wśród dziewcząt bardzo dobrej wydolności nie stwierdzono. U obu płci odnotowano przypadki z wydolnością 256

7 A Ryc. 2. Procentowy udział dziewcząt (A) i chłopców (B) w przedziale wiekowym 3-10 lat z różnym poziomem wydolności fizycznej, podzielonych na grupy według wskaźnika Ruffiera Fig. 2. Percentage of girls (A) and boys (B) with different levels of physical capacity in the 3-10 years age group divided into groups according to Ruffier index fizyczną dobrą (chłopcy 12%, dziewczęta 6%) oraz średnią (chłopcy 36%, dziewczęta 29%). Ponadto zarówno u dziewcząt, jak i u chłopców zdecydowanie przeważały przypadki z wydolnością fizyczną słabą, z wyraźną przewagą liczbową na rzecz dziewcząt (u dziewcząt 65%, u chłopców 51%) (ryc. 3). B A Ryc. 3. Procentowy udział dziewcząt (A) i chłopców (B) w przedziale wiekowym lat z różnym poziomem wydolności fizycznej, podzielonych na grupy według wskaźnika Ruffiera Fig. 3. Percentage of girls (A) and boys (B) with different levels of physical capacity in the years age group divided into groups according to Ruffier index Wśród respondentów lat występowała większa niż wśród młodszych mężczyzn grupa z wydolnością bardzo dobrą (7%), natomiast u kobiet takich przypadków nie stwierdzono (ryc. 4). Dobrą wydolnością fizyczną charakteryzowała się zarówno część kobiet (9%), jak i mężczyzn (7%). Kobiety z poziomem wydolności fizycznej średnim zdecydowanie przeważały procentowo (52%) nad mężczyznami z takim samym poziomem (10%). Słaba wydolność fizyczna w wysokim stopniu dotyczyła mężczyzn (76%), natomiast wśród kobiet jej udział procentowy był wyraźnie niższy (39%) (ryc. 4). B 257

8 A Ryc. 4. Procentowy udział kobiet (A) i mężczyzn (B) w przedziale wiekowym lat z różnym poziomem wydolności fizycznej, podzielonych na grupy według wskaźnika Ruffiera Fig. 4. Percentage of women (A) and men (B) with different levels of physical capacity in the years age group divided into groups according to Ruffier index U kobiet i mężczyzn w wieku lat odnotowano identyczny udział procentowy przypadków wydolności fizycznej bardzo dobrej (po 14% u każdej płci), wyższy wydolności dobrej u kobiet (36%) niż u mężczyzn (19%) oraz wyższy wydolności fizycznej na poziomie średnim u mężczyzn (34%) niż u kobiet (12%). Słabą wydolnością fizyczną charakteryzowało się 33% mężczyzn i 38% kobiet (ryc. 5). B A Ryc. 5. Procentowy udział kobiet (A) i mężczyzn (B) w przedziale wiekowym lat z różnym poziomem wydolności fizycznej, podzielonych na grupy według wskaźnika Ruffiera Fig. 5. Percentage of women (A) and men (B) with different levels of physical capacity in the years age group divided into groups according to Ruffier index W podsumowaniu należy podkreślić, że grupa mężczyzn odznaczała się wyższym odsetkiem osób z bardzo dobrą wydolnością fizyczną w porównaniu z grupą kobiet (u dziewcząt w wieku przedszkolnym, szkolnym i u studentek nie odnotowaliśmy osób z bardzo dobrą wydolnością fizyczną). Najwięcej osób ze słabą wydolnością fizyczną odnotowano wśród mężczyzn w przedziale wiekowym lat. Liczba kobiet i mężczyzn z dobrą wydolnością fizyczną wzrastała wraz z wiekiem. Sprawność fizyczna jest wartością pożądaną przez człowieka, ponieważ odpowiada w dużej mierze za wzbogacenie form wypoczynku, zwiększa szanse uczest- B 258

9 nictwa w wielu czynnościach, ułatwia międzyosobnicze kontakty, a u dzieci i młodzieży zwykle warunkuje wysokie miejsce w hierarchii w grupie rówieśniczej. Postęp cywilizacyjny jednak zwalnia ludzi z wielu czynności i wysiłków ruchowych. Wyróżnia się zdrowotne sprawności: ruchową (ang. health-related physical fitness) oraz wyczynową (ang. performance-related physical fitness) (Testowanie sprawności fizycznej ). Inna definicja sprawności ruchowej mówi o stopniu wykorzystania w działaniach ruchowych osobniczych dyspozycji. Według tego ostatniego podejścia sprawniejsza fizycznie jest osoba, która może osiągnąć wyższy procent swojego potencjału motorycznego. Jeszcze inne spojrzenie na sprawność fizyczną wskazuje na zaradność człowieka w rozmaitych sytuacjach ruchowych bez uwzględniania indywidualnych warunków motorycznych. Ta ostatnia definicja rozpatruje aktywność ruchową jako wyznacznik zdrowia, który jest wyrazem przystosowania do zmiennych warunków życia (Zdrowie i sprawność ). Każdy rodzaj aktywności fizycznej wiąże się z konkretnymi zmianami w pracy układu krążenia, warunkującymi możliwość przystosowania do ich wykonania. Adaptacja układu krążenia do aktywności fizycznej obejmuje zwiększenie pojemności minutowej i objętości wyrzutowej, przyspieszenie pracy serca, zwiększenie ciśnienia tętniczego i różnicy tętniczo-żylnej wysycenia tlenem krwi (Costill i Willmore 2008, Maughan 1999, Spina 1999, Hoffman 2002). Praca serca nasila się wraz z wykonywaniem ćwiczeń fizycznych. Przy zwiększonej temperaturze otoczenia w trakcie wysiłku następuje wzrost częstotliwości skurczów serca, co jest jednym z mechanizmów termoregulacyjnych organizmu (Kobieta, sport, zdrowie 1998, Costill i Willmore 2008). Wzrost ciśnienia skurczowego powyżej 200 mmhg podczas ćwiczeń fizycznych jest proporcjonalny do zwiększenia intensywności treningu. W mniejszym zakresie następuje zwiększenie ciśnienia rozkurczowego (w prawidłowych warunkach maksymalnie o 12% w odniesieniu do poziomu w spoczynku). Podczas wysiłku wzrasta również objętość wyrzutowa serca (Traczyk i Trzebski 2001). Kolejnym etapem naszych badań była analiza funkcjonowania układu sercowo- -naczyniowego wskaźnikiem Robinsona w grupach kobiet i mężczyzn w różnym wieku i z różną wydolnością fizyczną. Poziom funkcjonowania układu sercowo- -naczyniowego według wskaźnika Robinsona u dziewcząt w wieku 3-10 lat i z różną wydolnością fizyczną przedstawiono na ryc. 6. A 259

10 B C Ryc. 6. Procentowy udział dziewcząt w przedziale wiekowym 3-10 lat, z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z dobrą wydolnością (A), średnią wydolnością (B) oraz słabą wydolnością (C), podzielonych według wskaźnika Ruffiera Fig. 6. Percentage of girls aged 3-10 years with different levels of the functioning of the cardiovascular system in groups with good fitness (A), the middle fitness (B), and low fitness (C) divided by Ruffier index U badanych dziewcząt w wieku 3-10 lat wraz ze spadkiem poziomu wydolności fizycznej zmniejszał się odsetek respondentek ze stopniem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego wysokim (67%, 12%, 2%) oraz na poziomie powyżej normy (33%, 28%, 11%). Układ sercowo-naczyniowy funkcjonował w normie u 15% dziewcząt ze średnią i u 18% ze słabą wydolnością fizyczną. U dziewcząt ze słabą wydolnością fizyczną odnotowano wyższy udział procentowy przypadków z poziomem funkcjonowania układu krążenia niskim i niższym od normy (odpowiednio 26% i 43%) w porównaniu z dziewczętami o średnim poziomie wydolności (odpowiednio 6% i 39%). Na potrzeby analizy w niniejszej pracy badane osoby podzielono na dwie grupy na podstawie skali wskaźnika Robinsona o prawidłowym i nieprawidłowym funkcjonowaniu układu sercowo-naczyniowego. Do pierwszej grupy zaliczono badanych, u których układ ten funkcjonował na poziomach wysokim i powyżej normy oraz w normie, natomiast do grupy drugiej osoby, u których układ funkcjonował na poziomach poniżej normy i niskim. Według przyjętej klasyfikacji prawidłowym funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego charakteryzowały wszystkie dziewczęta w wieku 3-10 lat z dobrą wydolnością fizyczną (67% z wysokim poziomem, 33% z poziomem powyżej normy) oraz ponad połowa (55%) z wydolnością średnią (12% z wysokim poziomem, 28% z poziomem powyżej normy, 15% z poziomem funkcjonowania w granicach normy), natomiast nieprawidłowe funkcjonowanie omawianego układu wykazano u 45% przypadków z wydolnością średnią (39% z poziomem poniżej normy, 6% z niskim poziomem). U dziewcząt ze słabą wydolnością fizyczną układ krążenia tylko w 31% przypadków funkcjonował prawidłowo (2% z wysokim poziomem, 11% z poziomem powyżej normy, 18% z poziomem funkcjonowania w granicach normy), natomiast jego nieprawidłowe funkcjonowanie wykazano w 69% przypadków (43% z poziomem poniżej normy, 26% z niskim poziomem). 260

11 Na ryc. 7 przedstawiono wyniki badań poziomu funkcjonowania układu krążenia u chłopców w wieku 3-10 lat w grupach z różną wydolnością fizyczną. A B C Ryc. 7. Procentowy udział chłopców w przedziale wiekowym 3-10 lat z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z wydolnością bardzo dobrą (A), dobrą (B), średnią (C) oraz słabą (D), podzielonych według wskaźnika Ruffiera Fig. 7. Percentage of boys aged 3-10 years with different levels of the functioning of the cardiovascular system in groups with a very good fitness (A), the good fitness (B), the middle fitness (C), and the low fitness (D) divided by Ruffier index U wszystkich chłopców w wieku 3-10 lat z bardzo dobrą wydolnością fizyczną układ krążenia funkcjonował na poziomie powyżej normy (ryc. 7A). Ponad dwie trzecie chłopców (69%) z wydolnością fizyczną dobrą odznaczało się układem krążenia funkcjonującym prawidłowo (15% z wysokim poziomem, 46% z poziomem powyżej normy, 8% z poziomem funkcjonowania w granicach normy), a w około jednej trzeciej przypadków (31%) stwierdzono nieprawidłowość w jego działaniu (23% z poziomem poniżej normy, 8% z niskim) (ryc. 7B). Zbliżone wartości odnotowano wśród chłopców w wieku 3-10 lat ze średnią wydolnością fizyczną, u których łączny odsetek przypadków z prawidłowo funkcjonującym układem krążenia wynosił 63%, w tym u 10% chłopców z tej grupy wiekowej funkcjonował na poziomie wysokim, u około jednej trzeciej (34%) powyżej normy i u około jednej piątej (19%) w granicach normy. Pozostali chłopcy z wydolnością średnią charakteryzowali się nieprawidłową kondycją układu krążenia (poniżej normy 27% i z niskim poziomem 10%) (ryc. 7C). D 261

12 Wśród chłopców ze słabą kondycją fizyczną układ sercowo-naczyniowy funkcjonował prawidłowo tylko u około jednej trzeciej badanych (5% z wysokim, 12% powyżej normy i 16% z poziomem w granicach normy), natomiast odsetek badanych z układem działającym nieprawidłowo był wysoki (34% z poziomem poniżej normy i 33% z niskim) (ryc. 7D). Podsumowując wyniki badań dzieci w wieku 3-10 lat, możemy stwierdzić, że zarówno w grupach dziewcząt, jak i chłopców wraz z obniżeniem poziomu wydolności fizycznej wzrasta odsetek osób z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego (poniżej normy i z niskim poziomem) i maleje odsetek badanych z prawidłową kondycją tego układu. W następnej kolejności przeanalizowaliśmy funkcjonowanie układu krążenia dzieci i młodzieży w wieku lat w grupach z różnym poziomem wydolności fizycznej. Otrzymane wyniki dla dziewcząt w tym przedziale wiekowym przedstawiliśmy na ryc. 8. A B C Ryc. 8. Procentowy udział dziewcząt w przedziale wiekowym lat z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z wydolnością dobrą (A), średnią (B) oraz słabą (C), podzielonych według wskaźnika Ruffiera Fig. 8. Percentage of girls aged years with different levels of the functioning of the cardiovascular system in groups with good fitness (A), the middle fitness (B), and low fitness (C) divided by Ruffier index U dziewcząt w wieku lat, w grupie z dobrą wydolnością fizyczną, wykazano zdecydowanie wyższy udział osób (71%) z układem krążenia funkcjonującym prawidłowo (21% z wysokim poziomem, 28% z poziomem powyżej normy, 22% 262

13 z poziomem funkcjonowania w granicach normy), niż u osób z układem działającym nieprawidłowo (29% z poziomem poniżej normy) (ryc. 8A). Ponad połowa badanych dziewcząt z wydolnością fizyczną średnią (58%) odznaczała się prawidłowym funkcjonowaniem układu krążenia (7% z wysokim poziomem, 20% powyżej normy i 31% w granicach normy), a pozostała część (42%) nieprawidłową pracą tego układu (31% poniżej normy, 11% z niskim poziomem) (ryc. 8B). Natomiast u dziewcząt ze słabą wydolnością stwierdzono wysoki odsetek (78%) przypadków z układem krążenia działającym nieprawidłowo (38% poniżej normy, 40% z niskim poziomem) i tylko jedną piątą przypadków (22%) z układem działającym prawidłowo (3% z wysokim poziomem, 5% z poziomem powyżej normy i 14% z poziomem funkcjonowania w granicach normy) (ryc. 8C). W kolejnym etapie przeanalizowaliśmy wyniki uzyskane dla chłopców w wieku lat, dotyczące poziomu funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z różną wydolnością fizyczną (ryc. 9). A B C Ryc. 9. Procentowy udział chłopców w przedziale wiekowym lat z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z wydolnością dobrą (A), średnią (B) oraz słabą (C), podzielonych według wskaźnika Ruffiera Fig. 9. Percentage of boys aged years with different levels of the functioning of the cardiovascular system in groups with good fitness (A), the middle fitness (B), and low fitness (C) divided by Ruffier index W grupie chłopców w wieku lat z bardzo dobrą wydolnością fizyczną układ sercowo-naczyniowy w 50% przypadków funkcjonował na poziomie powyżej D 263

14 normy i w 50% poniżej normy (ryc. 9A). Podobne wyniki uzyskaliśmy w grupach dzieci i młodzieży płci męskiej z dobrą wydolnością układu krążenia. Należy jednak podkreślić, że wśród badanych chłopców z prawidłowo funkcjonującym układem sercowo-naczyniowym w 22% przypadków układ ten działał na poziomie wyższym od normy i w 28% przypadków w granicach normy. U chłopców w wieku lat z nieprawidłowo funkcjonującym układem sercowo-naczyniowym odnotowano 28% przypadków z poziomem poniżej normy i 22% przypadków z poziomem niskim (ryc. 9B). W grupie chłopców ze średnią wydolnością fizyczną, podobnie jak w grupie dziewcząt w tym wieku, ponad połowa badanych (55%) odznaczała się prawidłowym stanem omawianego układu (9% z wysokim poziomem, 27% z poziomem powyżej normy, 19% z poziomem funkcjonowania w granicach normy), natomiast u pozostałych osób (45%) układ krążenia funkcjonował nieprawidłowo (jedna piąta z poziomem poniżej normy, jedna czwarta z niskim poziomem) (ryc. 9C). Podobne tendencje u obu płci odnotowaliśmy w grupach ze słabą wydolnością fizyczną u zdecydowanej większości badanych (84%) układ krążenia funkcjonował nieprawidłowo (23% poniżej normy, aż 61% z niskim poziomem). U chłopców w wieku lat o słabej wydolności fizycznej układ krążenia funkcjonował prawidłowo tylko w 16% przypadków (4% z wysokim poziomem, 10% powyżej normy, 2% w normie). Podsumowując wyniki przedstawionego etapu badań, można stwierdzić, że u dzieci i młodzieży w wieku lat ze słabą wydolnością fizyczną, niezależnie od płci, występował bardzo wysoki odsetek (78% płci żeńskiej, 84% płci męskiej) osób z układem sercowo-naczyniowym funkcjonującym nieprawidłowo. W kolejnym etapie badań przeanalizowaliśmy wyniki uzyskane dla młodzieży i studentów w wieku lat. Na ryc. 10 A-C przedstawiliśmy procentowy udział kobiet z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w zależności od poziomu ich wydolności fizycznej. A B 264

15 C Ryc. 10. Procentowy udział kobiet w przedziale wiekowym lat z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z wydolnością dobrą (A), średnią (B) oraz słabą (C), podzielonych według wskaźnika Ruffiera Fig. 10. Percentage of women aged years with different levels of the functioning of the cardiovascular system in groups with good fitness (A), the middle fitness (B), and low fitness (C) divided by Ruffier index W grupie kobiet w wieku lat wzrostowi poziomu wydolności fizycznej odpowiadał wzrost odsetka osób z prawidłowym funkcjonowaniem układu krążenia. U wszystkich kobiet z wydolnością dobrą układ ten funkcjonował na poziomie zadowalającym (9% z wysokim, 45% powyżej normy i 46% w granicach normy) (ryc. 10A). Wśród kobiet ze średnią wydolnością fizyczną ponad połowę (55%) stanowiły osoby z układem sercowo-naczyniowym funkcjonującym prawidłowo (7% z wysokim, 28% powyżej normy, 20% w granicach normy), natomiast pozostała grupa (45%) charakteryzowała się nieprawidłowym funkcjonowaniem tego układu (34% poniżej normy, 11% z niskim poziomem) (ryc. 10B). Wśród kobiet w wieku lat o słabej wydolności fizycznej, podobnie jak w młodszych grupach wiekowych obojga płci, stwierdzono wysoki udział osób (74%) z układem sercowo-naczyniowym funkcjonującym nieprawidłowo (27% poniżej normy, 47% z niskim poziomem) i niski odsetek osób z układem działającym na poziomie zadowalającym (14% powyżej normy, 12% w granicach normy) (ryc. 10C). Następnie przeanalizowaliśmy wyniki badań uzyskane dla mężczyzn w wieku lat. Procentowy udział mężczyzn z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z bardzo dobrą, dobrą i średnią wydolnością fizyczną przedstawiliśmy na ryc. 11. A 265

16 B Ryc. 11. Procentowy udział mężczyzn w przedziale wiekowym lat z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z wydolnością bardzo dobrą (A), dobrą (B) oraz średnią (C), podzielonych według wskaźnika Ruffiera Fig. 11. Percentage of men aged years with different levels of the functioning of the cardiovascular system in groups with a very good fitness (A), the good fitness (B), and the middle fitness (C) divided by Ruffier index U młodzieży płci męskiej w wieku lat, niezależnie od stopnia wydolności fizycznej, nie odnotowaliśmy osób z układem krążenia funkcjonującym na poziomie wysokim. Bardzo dobrej wydolności odpowiadał 50% udział osób z prawidłowym (17% z poziomem powyżej normy, 33% z poziomem funkcjonowania w granicach normy) i 50% udział z nieprawidłowym (8% z poziomem poniżej normy, 42% z niskim) funkcjonowaniem omawianego układu (ryc. 11A). Wśród mężczyzn z dobrą wydolnością fizyczną tylko 40% badanych odznaczało się prawidłowym funkcjonowaniem układu krążenia (10% powyżej normy, 30% w granicach normy), a u ponad połowy (60%) z nich układ ten działał w sposób niezadowalający (20% poniżej normy, 40% z niskim poziomem) (ryc. 11B). Natomiast w grupie mężczyzn ze średnią wydolnością fizyczną sytuacja przedstawiała się odwrotnie większość (60%) charakteryzowała się zadowalającym (20% z poziomem powyżej normy, 40% z poziomem funkcjonowania w granicach normy), a 40% niezadowalającym funkcjonowaniem układu sercowo-naczyniowego (20% z poziomem poniżej normy, 20% z niskim poziomem) (ryc. 11C). Ostatnią grupę wiekową, dla której przeanalizowaliśmy udział osób z różnym stanem funkcjonowania układu krążenia w zależności od poziomu wydolności fizycznej, stanowiły osoby starsze (ryc. 12 i 13). C A 266

17 B Ryc. 12. Procentowy udział kobiet w przedziale wiekowym lat z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z wydolnością bardzo dobrą (A), dobrą (B) oraz słabą (C), podzielonych według wskaźnika Ruffiera Fig. 12. Percentage of women aged years with different levels of the functioning of the cardiovascular system in groups with a very good fitness (A), the good fitness (B), and the middle fitness (C) divided by Ruffier index W grupie kobiet w wieku lat z bardzo dobrą wydolnością fizyczną ponad połowę (53%) stanowiły osoby z zadowalającym (7% z wysokim poziomem, 26% z poziomem powyżej normy, 20% z poziomem funkcjonowania w granicach normy), a pozostałe 47% osoby z nieprawidłowo funkcjonującym układem krążenia (18% z poziomem poniżej normy, 29% z niskim poziomem) (ryc. 12A). Większość seniorek (67%) z dobrą wydolnością fizyczną również charakteryzowała się prawidłowo funkcjonującym układem krążenia (10% z wysokim poziomem, 31% z poziomem powyżej normy, 26% z poziomem funkcjonowania w granicach normy), natomiast u pozostałych układ ten funkcjonował w sposób niezadowalający (27% z poziomem poniżej normy, 6% z niskim) (ryc. 12B). W grupie starszych kobiet ze średnią wydolnością fizyczną nie odnotowaliśmy przypadków z układem krążenia funkcjonującym na poziomie wysokim, jednak, podobnie jak u seniorek z dobrą wydolnością, ponad dwie trzecie (67%) stanowiły osoby z układem działającym prawidłowo (34% z poziomem powyżej normy, 33% z poziomem funkcjonowania w granicach normy), a tylko jedną trzecią osoby z układem działającym nieprawidłowo (na niskim poziomie) (ryc. 12C). Procentowy udział mężczyzn w wieku lat z różnym stanem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z różną wydolnością fizyczną przedstawiliśmy na ryc. 13. W przypadku mężczyzn w wieku lat uzyskaliśmy odmienne wyniki badań w porównaniu z wynikami uzyskanymi w grupach opisanych wyżej. Wśród seniorów z bardzo dobrą i dobrą wydolnością fizyczną osoby z prawidłowo funkcjonującym układem krążenia stanowiły odsetek niższy (odpowiednio 37% i 25%). Wśród seniorów z bardzo dobrą wydolnością stwierdzono po 9% przypadków z układem krążenia działającym na poziomach wysokim i powyżej normy oraz 19% przypadków z układem funkcjonującym w granicach normy. Seniorzy z nieprawidłowo funkcjonującym układem sercowo-naczyniowym stanowili aż 63% (27% z poziomem poniżej normy, 36% z niskim poziomem) (ryc. 13A). Wśród seniorów z dobrą wydolnością odnotowaliśmy 12% mężczyzn z układem krążenia funkcjonującym na C 267

18 A Ryc. 13. Procentowy udział mężczyzn w przedziale wiekowym lat z różnym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach z wydolnością bardzo dobrą (A) i dobrą (B), podzielonych według wskaźnika Ruffiera Fig. 13. Percentage of men aged years with different levels of the functioning of the cardiovascular system in groups with a very good fitness (A) and the good fitness (B) divided by Ruffier index poziomie wysokim i 13% z układem działającym na poziomie powyżej normy, natomiast u pozostałych układ krążenia funkcjonował nieprawidłowo (25% z poziomem poniżej normy, 50% z niskim poziomem (ryc. 13B). Wyniki naszych badań zgadzają się z danymi innych autorów. Regularny trening fizyczny korzystnie wpływa na układ sercowo-naczyniowy (Gębka i Kędziora- -Kornatowska 2012). Jedną z ważniejszych korzyści, jakie można odnieść z regularnego uczestnictwa w aktywności fizycznej, jest zmniejszenie ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego, a także zmniejszenie umieralności ogólnej z przyczyn sercowo-naczyniowych (Makowiec-Dąbrowska 2012). Aktywność fizyczna w pracy zawodowej, większa niż w pracy siedzącej, zmniejszała zarówno ryzyko zgonu, jak i choroby (Makowiec-Dąbrowska 2012). Wyniki przeprowadzonych badań prospektywnych, w których analizowano odległe skutki wysiłku fizycznego w pracy zawodowej na tle ogólnej aktywności fizycznej, potwierdzają pozytywne konsekwencje aktywności fizycznej. Badanie w ramach programów North Karelia Project i FINMONICA/Finris wskazywało na pozytywną rolę wysiłku rekreacyjnego w pracy zawodowej (Barengo i in. 2004). Stwierdzono, że umieralność, ze wszystkich przyczyn i z powodu chorób układu krążenia, była mniejsza wśród tych, którzy deklarowali umiarkowaną lub dużą aktywność w czasie wolnym niż wśród tych, którzy prowadzili siedzący tryb życia (Makowiec-Dąbrowska 2012). Na jednoznacznie pozytywny wpływ zawodowej aktywności fizycznej na poziom czynników ryzyka zawału wskazują również badania przeprowadzone przez Stendera i wsp. w ramach programu MONICA w Augsburgu, w Niemczech (Stender i in. 1993). Stwierdzono, że skorygowane ze względu na wiek ciśnienie krwi (skurczowe i rozkurczowe) oraz poziom cholesterolu całkowitego był niższy w grupie aktywnych, natomiast poziom HDL-cholesterolu był wyższy w grupie aktywnych fizycznie (Makowiec-Dąbrowska 2012). U ludzi starszych podczas maksymalnego wysiłku fizycznego obserwuje się mniejszą siłę skurczów serca, wyższe ciśnienie tętnicze i zwiększony opór naczyniowy (Eberhardt 2011). Systematyczny trening wpływa na obniżenie ciśnienia tętniczego (MacAuley 2001), zwiększa podatność komór serca, poprawia inotropizm, B 268

19 zwiększa objętość wyrzutową serca, zmniejsza sztywność tętnic i obciążenie następcze, pozytywnie działa w zaburzeniach krążenia obwodowego (Kostka i Kostka 2011). U chorych na różne schorzenia układu krążenia rehabilitacja kardiologiczna jest powiązana z treningiem fizycznym (Gębka i Kędziora-Kornatowska 2012). W metaanalizie przeprowadzonej przez Berlin i Colditz (1990) analizowano związek między występowaniem chorób układu krążenia a aktywnością fizyczną w 27 kohortach (ponad 800 tys. osób badanych). Stwierdzono, że u osób nieaktywnych fizycznie (praca siedząca wraz z brakiem aktywności w czasie wolnym) ryzyko chorób układu krążenia było około dwukrotnie wyższe niż u osób aktywnych fizycznie (Berlin i Colditz 1990). Obserwacje prowadzone w Norwegii wykazały, że zagrożenie śmiercią w przebiegu choroby sercowo-naczyniowej było o prawie 60% mniejsze u osób z najlepszą kondycją fizyczną, w porównaniu z badanymi demonstrującymi najgorszą wydolność fizyczną (Sandvik i in. 1993). Podsumowując wyniki przeprowadzonej analizy funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego w grupach osób z różnym poziomem wydolności fizycznej, możemy stwierdzić, że u dzieci w wieku 3-10 lat, u dzieci i młodzieży w wieku lat, u kobiet w wieku lat niskiemu poziomowi wydolności fizycznej odpowiada niski poziom funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Na podstawie uzyskanych wyników badań nasuwają się następujące wnioski: Wśród mężczyzn, niezależnie od ich wieku, występowały osoby z bardzo dobrą wydolnością fizyczną w porównaniu z grupą kobiet. Najwyższy procent przypadków ze słabą wydolnością wśród dziewcząt występował w grupie wiekowej 3-10 lat, natomiast wśród chłopców w grupie wiekowej lat. Wyższy poziom wydolności fizycznej przyczyniał się do sprawniejszego funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego badanych osób. W grupie osób ze słabą wydolnością fizyczną udział procentowy przypadków z nieprawidłowo funkcjonującym układem sercowo-naczyniowym był wyższy. W przedziale wiekowym 3-10 lat zarówno u chłopców, jak i dziewcząt przeważały przypadki z zadowalającą kondycją układu krążenia. Wśród chłopców w wieku lat z zadawalającą wydolnością fizyczną występował identyczny odsetek badanych z prawidłowym stanem funkcjonowania układu krążenia. W przypadku dziewcząt w wieku lat wykazano, że niskiej kondycji fizycznej odpowiada wysoki udział przypadków z niezadowalającym poziomem funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. W przypadku kobiet w wieku lat wykazano, że niskiej kondycji fizycznej odpowiada wysoki odsetek przypadków z układem krążenia funkcjonującym na poziomie niezadowalającym. Natomiast wśród mężczyzn zaliczonych do tej grupy wiekowej takiej zależności nie stwierdziliśmy. Przedział wiekowy lat u mężczyzn charakteryzował się w większości przypadków niezadowalającym poziomem funkcjonowania układu sercowo- 269

20 -naczyniowego, niezależnie od wydolności fizycznej. Za ważne przyczyny takiego stanu rzeczy należy uznać nieregularne praktykowanie treningu oraz postępujące wraz z wiekiem zmiany w tym ważnym układzie organizmu człowieka. BIBLIOGRAFIA Adamus J., Kałka D Aktywność fizyczna w prewencji choroby sercowo-naczyniowej, artykuł redakcyjny Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Postępowanie w stanach zagrożenia, Warszawa. Apanasenko G.L., Popova L.A Waleologia medyczna, Rostów nad Donem. Barengo N.C., Hu G., Lakka T.A., Pekkarinen H., Nissinen A., Tuomilehto J Low physical activity as a predictor for total and cardiovascular disease mortality in middle-aged men and women in Finland. Eur. Heart J., 25(24): Berlin J.A., Colditz G.A A meta-analysis of physical activity in the prevention of coronary heart disease. Am. J. Epidemiol., 132(4): Bielski J Życie jest ruchem. Poradnik dla nauczycieli wychowania fizycznego. Agencja Promo-Lider, Warszawa. Costill D.L., Wilmore J.H Physiology of sport and exercise. Human Kinetics, Champaign, Illinois. Eberhardt A Wprowadzenie do fizjologii i metodyki rekreacji ruchowej. DrukTur, Warszawa. Fisher A., Smith L., van Jaarsveld C.H., Sawyer A., Wardle J Are children s activity levels determined by their genes or environment? A systematic review of twin studies. Prev. Med. Rep., 2: Fizjologiczne podstawy rekreacji ruchowej z elementami fizjologii ogólnej człowieka A. Eberhardt (red.). ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa. Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego J. Górski (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Gębka D., Kędziora-Kornatowska K Korzyści z treningu zdrowotnego u osób w starszym wieku. Probl. Hig. Epidemiol., 93(2): Hoffman J Physiological aspects of sport training and performance. Human Kinetic Publishing, USA. Jaskólski A Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego z zarysem fizjologii człowieka. Wydawnictwo AWF Wrocław, Wrocław. Jastrzębska A Testy fizjologiczne w ocenie wydolności fizycznej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Jegier A., Kozdroń E Metody oceny sprawności i wydolności fizycznej człowieka. Wydawnictwo TKKF, Warszawa. Kałucka S., Ruszkowska J., Drygas W Aktywność fizyczna, wciąż niedoceniony element profilaktyki zdrowotnej. Polska Medycyna Rodzinna, Warszawa. Klukowski K.S Medycyna aktywności fizycznej z elementami psychologii i pedagogiki. t. 1. Wydawnictwo Dydaktyczne AWF, Warszawa. Kobieta, sport, zdrowie, 1998, A.K. Gajewski (red.). Wydawnictwo Polskie Stowarzyszenie Sportu Kobiet, Warszawa. Kostka T., Kostka J Trening zdrowotny osób starszych. W: Fizjoterapia w geriatrii. K. Wieczorowska-Tobis, T. Kostka, A.M. Borowicz (red). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa: Kozłowski S., Nazar K Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. 270

21 Kuński H., Jegier A Ruch doskonali i uzdrawia serce. Kompendium prewencji pierwotnej. TKKF, Warszawa. Kurhaluk N., Tkachenko H., Kapusta E Wiekowe i płciowe zależności kondycji fizycznej osób zamieszkujących tereny Pomorza Środkowego. XLI Międzynarodowe Seminarium Kół Naukowych Koła Naukowe szkołą twórczego działania. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn. Kurhalyuk N., Tkachenko H., Pałczyńska K., Szornak M Ocena kondycji fizycznej mężczyzn i kobiet w różnym przedziale wiekowym. Zeszyty metodyczno-naukowe. 29. J. Cholewa, I. Pokora (red.). Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Katowice: MacAuley D The potential benefits of physical activity in older people. Medicina Sportiva, 5(4): Makowiec-Dąbrowska T Wpływ aktywności fizycznej w pracy i życiu codziennym na układ krążenia. For. Medyc. Rodz., 6(3): Maughan R.J Basic and applied sciences for sports medicine. Butterworth Heinemann, Oxford, Auckland, Boston. Medycyna Sportowa A. Jegier, K. Nazar, A. Dziak (red.). Polskie Towarzystwo Medycyny Sportowej, Warszawa. Robinson B.F Relation of heart rate and systolic blood pressure to the onset of pain in angina pectoris. Circulat., 35(6): Samiec W., Sudoł-Jednorowicz A Poziom aktywności fizycznej społeczeństwa polskiego. Potrzeba zmian. Wojewódzkie Centrum Zdrowia Publicznego w Łodzi, Łódź. Sandvik L., Erikssen J., Thaulow E., Erikssen G., Mundal R., Rodahl K Physical fitness as a predictor of mortality among healthy, middle-aged Norwegian men. N. Engl. J. Med., 328(8): Spina R.J Cardiovascular adaptations to endurance exercise training in older men and women. Exercis. and Sport Scien. Revi., 27: Stender M., Hense H.W., Doring A., Keil U Physical activity at work and cardiovascular disease risk: results from the MONICA Augsburg study. Int. J. Epidemiol., 22(4): Straburzyńska-Lupa A., Straburzyński G Fizjoterapia z elementami klinicznymi. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Teoria i metodyka rekreacji (Zagadnienia podstawowe) J. Kiełbasiewicz-Drozdowska, W. Siwiński (red.). AWF, Poznań. Testowanie sprawności fizycznej jako element promocji zdrowia. Auksologia a promocja zdrowia 2000, A. Jopkiewicz (red.). Kieleckie Towarzystwo Naukowe. t. 2, Kielce. Traczyk W., Trzebski A Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Zar J.H Biostatistical analysis, Prentice Hall, New Jersey. Zdrowie i sprawność motoryczna w kulturze fizycznej dzieci i młodzieży M. Zasada (red.). Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz. SUMMARY Regular participation in physical activity is protective against many chronic diseases including cardiovascular disease, some cancers, and diabetes. There is evidence that activity tracks from childhood into adult life, with active children being more likely to become active adults. Childhood physical activity is therefore important for health over the life-course. However, surprisingly little is known about the causes of variation between levels of physical activity among different age group 271