1 Wychowanie dziecka nadpobudliwego psychoruchowo. W naszej praktyce szkolnej nieustannie mamy do czynienia z uczniami, którzy swoim zachowaniem na lekcji oraz podczas przerw lekcyjnych zakłócają porządek. Często mówimy : Joasia jest niegrzeczna, Bartek jest nieznośny.co więcej słyszymy także narzekania od rodziców: Hania rozrzuca swoje rzeczy, Marcin przysparza mi wiele zmartwień, sama nie wiem co mam z nim robić, do szkoły wstydzę się już chodzić. Większość rodziców, mających dzieci wykazujące pewne nieprawidłowości w zachowaniu, a zatem borykających się z trudnościami wychowawczymi, skłonna jest całą winą obarczyć swoje pociechy, zamiast szukać przyczyn we własnym postępowaniu i funkcjonowaniu swojej rodziny. Rodzina jest podstawowym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka. Bardzo wcześnie, zanim jeszcze zacznie rozumieć słowa, odczuwa ono pozytywne i negatywne uczucia okazywane mu na co dzień.to one tworzą atmosferę rodzinnego domu. Rodzina powinna zaspokajać podstawowe potrzeby dziecka nie chodzi tu jednak wyłącznie o te materialne, niemniej ważne są potrzeby bezpieczeństwa i miłości. Nieustanna pogoń za pieniądzem, brak czasu, alkoholizm w rodzinie, stwarzają liczne sytuacje konfliktowe, które dość często prowadzą do zaburzeń przejawiających się m.in. we wzmożonej pobudliwości psychoruchowej, zahamowaniu lub innych objawach świadczących o nieprawidłowej pracy układu nerwowego dziecka. Przedmiotem tych rozważań będzie przybliżenie nauczycielom problemu nadpobudliwości psychoruchowej u uczniów oraz wskazanie właściwej drogi postępowania z takimi dziećmi. Naszym obowiązkiem jest im pomóc w tej trudnej dla nich sztuce zorganizowania się i osiągnięcia sukcesu w nauce na miarę ich możliwości. Nadpobudliwość psychoruchowa przejawia się w postaci: - wzmożonego pobudzenia ruchowego, - nadmiernej reaktywności emocjonalnej, - specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych głównie w postaci zaburzeń uwagi. Najbardziej widoczny, a często bardzo uciążliwym dla otoczenia objawem jest nadmierna ruchliwość. Przejawia się ona w stałym niepokoju ruchowym tzn. ciągłym kręceniu się, bieganiu, podskakiwaniu, w zmianach pozycji, w niemożności zachowania spokoju. Nadruchliwość przejawia się także w całym szeregu drobnych ruchów jak: manipulowanie przedmiotami, poprawianie garderoby, szarpanie włosów, obgryzanie paznokci, kołnierzyków, chusteczek do nosa oraz wykonywaniu innych ruchów zbędnych w danej chwili. Objawy te można zauważyć u takiego dziecka gdy ono jest bezczynne lub zmuszane do spokojnego siedzenia, np. w czasie słuchania opowiadania lub głośnego czytania. Drugi objaw nadpobudliwości to nadmierna pobudliwość emocjonalna. U dzieci nadpobudliwych nie dochodzi do pełnego
2 zrównoważenia stosunku między reakcjami emocjonalnymi a jego przyczyną. Przejawia się to w postaci wybuchów złości, łatwego obrażania się, czasem płaczliwości. Reakcjom tym t6owarzyszy aktywność ruchowa. U dzieci z tymi objawami można zaobserwować także skłonność do zniecierpliwienia,,zmienność nastrojów od radosnego podniecenia do smutku i gniewliwości. Reakcje uczuciowe tych dzieci wykazują pewna niedojrzałość emocjonalną i odpowiadają często reakcjom dzieci młodszych. Wszystko to powoduje,że są one mało odporne na sytuacje trudne, łatwo się zniechęcają, tracą zapał, zaczynają działać w sposób niezorganizowany porzucają rozpoczęte zadania. Nadpobudliwość psychoruchowa objawia się także tzw. wzmożonym odruchem orientacyjnym co oznacza kierowanie przez dziecko uwagi na Każdy niemal bodziec płynący z otoczenia. Ponieważ ma ono również trudności w koncentracji uwagi na określonym przedmiocie lub czynności, daje to efekt w postaci: zapominania, chaotyczności i szybkiej męczliwości. Wzmożona pobudliwość emocjonalna, nadmierna ruchliwość i wzmożenie odruchu orientacyjnego mogą u każdego dziecka występować w różnym nasileniu i w różnych powiązaniach. Jedne z nich mogą dominować nad innymi. Dzieci z dużym nasileniem wszystkich trzech objawów staja się najczęściej pacjentami poradni zdrowia psychicznego. Wraz z wiekiem nasilenie poszczególnych objawów ulega zmianie. W okresie początkowego nauczania dotychczasowy autorytet i kontrola rodziców słabną. Autorytet i kontrola nauczyciela są wprawdzie uznawane, ale działają zbyt krótko, aby pozostawiły utrwalone ślady. W tym okresie pojawiają się u dziecka oprócz innych objawów także objawy ruchów manipulacyjnych, męczliwość, wahania mobilizacji i wydajności pracy. Z tej przyczyny w okresie nauki dziecka w latach I IV najłatwiej postawić diagnozę, ale jest to równocześnie ostatni moment do przeciwdziałania negatywnym skutkom nadpobudliwości. Wielu badaczy twierdzi, że nadpobudliwość jest etapem wstępnym zaburzeń nerwicowych takich jak: zaburzenia snu, lęki dzienne i nocne, moczenie się, niektóre przypadki zacinania się, jąkania, tiki, natręctwa, onanizm itp. Niewątpliwą sprawą jest więc wychowanie i postępowanie z dzieckiem nadpobudliwym takie, które zapobiega powstawaniu objawów nerwicowych. Gdy one już bowiem wystąpią konieczne jest leczenie farmakologiczne ustalone przez lekarza. Dzieci nadpobudliwe w początkach nauki czytania i pisania mogą mieć trudności w zapamiętywaniu kształtów liter co przejawia się przede wszystkim w myleniu liter o kształtach podobnych np. m - n; u w; p b, d. Mają kłopoty z pisaniem pismo ich jest nieporządne, litery niekształtne nie wykończone często czegoś brakuje: ogonka przy ą, kreseczki przy t itp. Na zajęciach technicznych mają bardzo dobra pomysły, ale wykonanie jest nieprecyzyjne, niedokładne i prace nie są doprowadzone do końca. U dzieci nadpobudliwych występują również fragmentaryczne deficyty słuchowe co powoduje nieprawidłowy rozwój mowy. Zaczynają mówić późno, lub bardzo wolno, często zniekształcają słowa. Mają trudności z przyswajaniem sobie wierszyków i piosenek. Największą trudnością jest
3 z nich pisanie ze słuchu, gdyż często wtedy zupełnie zniekształcają słowa ponieważ nie zdążają szybko i dobrze przeprowadzić analizy dźwiękowej. Warto wiedzieć skąd bierze się nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Są tego trzy główne przyczyny. Pierwszą przyczyną może być typ układu nerwowego dziecka, który nie pracuje prawidłowo, ponieważ nie utrzymuje równowagi pomiędzy organizmem a środowiskiem. A więc nadpobudliwość wykazują dzieci z układem nerwowym: - silnym, ale niezrównoważonym i niepohamowanym, - słabym o zmniejszonej pobudliwości i reakcjach powolnych o niewielkim nasileniu, W ten typ układu nerwowego dziecko jest wyposażone od urodzenia. Drugą przyczyną może być uszkodzenie komórki rozrodczej, bądź płodu w okresie płodowym, w czasie porodu lub po urodzeniu. Czynniki uszkadzające mogą być różne: - choroby weneryczne, - zakażenie wirusowe płodu (odra, świnka, różyczka, grypa, żółtaczka zakaźna, - zatrucie w czasie ciąży alkoholem, nikotyną, lekami nieobojętnymi, - niewłaściwe odżywianie się matki, zwłaszcza brak witaminy A i B2 - urazy mechaniczne, Trzecią przyczyną są czynniki społeczno wychowawcze zaburzające równowagę procesów nerwowych u dzieci, które już przyszły na świat. Nerwowość, niezrównoważenie rodziców, nierówne usposobienie prowadzące do częstych zatargów i awantur lub napiętej atmosfery, burzą równowagę psychiczna dziecka. Dotyczy to wszystkich członków rodziny, a nie tylko rodziców. Środowisko rodzinne jest głównym źródłem przyczyn powodujących nadpobudliwość dziecka. Zdarza się jednak, że przedszkole a przede wszystkim szkoła jest tym środowiskiem, w którym dochodzi do zaburzenia równowagi procesów nerwowych u dzieci przedtem zrównoważonych. Dziecko przychodzące do I klasy spotyka się ogólnie z pozytywnym do niego stosunkiem, który ulega często zmianie w miarę upływu czasu. Zwykle wiąże się to z postępami dziecka w nauce oraz jego zachowaniu. Po początkowym okresie onieśmielenia zżywają się z kolegami i wychowawca, są swobodne i całkowicie przystosowane. Po wnikliwej obserwacji można jednak zauważyć u niektórych z nich stopniowo następujące zmiany w zachowaniu; dziecko staje się niespokojne, nie uważa na lekcjach zaczyna miewać konflikty, obniża poziom nauki i coraz częściej zasługuje na naganę lub niezadowolenie ze strony nauczyciela. Przyczyny tego mogą być różne np. - kłopoty w domu, - zbliżająca się choroba,
4 - przedłużający się okres rekonwalescencji. Jednak najczęściej przyczyną są pewne trudności w nauce szkolnej. Dziecko jeszcze nie ma ocen nie ma ocen niedostatecznych nie jest zagrożone nie otrzymaniem promocji, ale już ma trudności z nadążaniem za tokiem lekcji, z uzyskaniem upragnionej przez nie lub oczekiwanej przez rodziców piątki. Gdy trudności nie zostaną zauważone w odpowiednim czasie, a przeciwnie, okazuje się niezadowolenie i stosuje się represje za obniżony stopień, stwarzają coraz trudniejszą dla dziecka sytuację. Przyczyną tego rodzaju trudności w nauce są fragmentaryczne deficyty rozwojowe nie zauważone przez rodziców i nauczycieli. Wniosek z tego, że zmiany w zachowaniu dziecka szczególnie na niekorzyść są sygnałem do wnikliwej analizy przyczyn tego zachowania. Udzielenie dziecku pomocy w początkowym okresie trudności to zapobieganie narastaniu nadpobudliwości oraz wszystkim jej negatywnym następstwom. Udzielenie dziecku pomocy jest tylko możliwe gdy będzie zapewniona ścisła współpraca domu i szkoły. Stosunki szkoła - dom powinny być nacechowane zaufaniem, szczerością i wzajemnym zrozumieniem a nie jak się często zdarza niechęcią i wzajemnymi pretensjami. Jednym z czynników warunkującym prawidłowy rozwój dziecka jest wychowanie, które nie polega tylko na przekazywaniu poszczególnych norm współżycia, ale kształtuje osobowość. Wiele szkód powoduje tzw. wychowanie niekonsekwentne oraz wychowanie rygorystyczne. Wychowanie niekonsekwentne charakteryzuje się brakiem stałych wymagań stawianych dziecku oraz praw mu udzielanych. Przybiera ono postać dość gwałtownego i nie zawsze uzasadnionego przechodzenia od liberalnego go rygorystycznego systemu. Występuje to tam, gdzie nie ma uzgodnionego działania pomiędzy ojcem a matką (matka liberalna, ojciec rygorystyczny lub odwrotnie). Dziecko często nie może przewidzieć jaka będzie reakcja rodziców na jego zachowanie. Równowaga psychiczna dziecka ulega wahaniom aż dochodzi do trwałego zaburzenia. Wychowanie rygorystyczne w czystej formie rzadko występuje. Gdy jest natomiast konsekwentne to czasami odnosi pozytywne skutki pod warunkiem, że nie są stosowane kary cielesne, brutalności i bezwzględność. Jak wychowywać dziecko nadpobudliwe? Zajmiemy się tutaj dzieckiem w wieku szkolnym, ponieważ dotyczy to naszej roli jako wychowawców. Podstawową działalnością dziecka w okresie szkolnym jest nauka chociaż zabawa też pełni ważna rolę w rozwoju pod warunkiem zachowania odpowiedniej proporcji między nimi. Dziecko nadpobudliwe jest uczniem uciążliwym: - przeszkadza na lekcji, - dezorganizuje pracę kolegów i nauczyciela, - wprowadza niepokój, - stwarza problemy natury dydaktycznej, - często trudno mu się podporządkować regulaminowi szkolnemu i dostosować do wymagań nauczyciela. Aby takiemu dziecku pomóc należy najpierw rozpoznać o jaki rodzaj nadpobudliwości chodzi. Nie nastręcza to trudności gdy objawy występują
5 w trzech sferach: ruchowej, emocjonalnej i poznawczej. Pozostaje to trudniejsze, gdy nadpobudliwość objawia się w jednej sferze przy innych mniej nasilonych. Gdy już to wiemy należy sobie odpowiedzieć na pytania: - W jakiej sferze i pod wpływem jakich bodźców najlepiej dziecko uspokoić? - W jakich sytuacjach najlepiej dziecko uspokoić? - Jak następnie pomóc dzieciom? Dzieci nadruchliwe, ekspansywne aktywne należy wykorzystać do celów społecznie pozytywnych: wykonywanie jednostkowych poleceń lub bardziej długotrwałych, aby zaspokoić ich potrzeby ruchu i aktywności np.: - udział w organizowaniu zabawy, - planowanie, wykonanie gazetki, - ozdabianie klasy, - powierzanie im pewnych funkcji na terenie szkoły, W jednej grupie nie powinno być kilkorga takich dzieci. Nie powinno się też eliminować tych dzieci ze wspólnych działań (trudniejsze zadanie dla wychowawcy). Wyłączenie dziecka ze wspólnej pracy stosowane jako kara może dać pożądany skutek, zwłaszcza gdy ono zaprzyjaźniło się z członkami grupy. Aby umiejętnie kierować aktywnością dzieci nadpobudliwych trzeba przestrzegać trzech zasad. 1. Cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka nie może być zbyt odległy. 2. Konsekwentnie należy przyzwyczajać i wdrażać dzieci do finalizowania każdego przedsięwzięcia. Nie wolno także odwoływać dzieci od jednego zajęcia (pracy) do drugiego. 3. Stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach. Stosowanie tych zasad należy dopasować do wieku dziecka, jego możliwości i poziomu rozwoju. Dziecku nadpobudliwemu emocjonalnie powinniśmy zaoszczędzić negatywnych bodźców a także tych pozytywnych zbyt mocnych, które też dezorganizują czynności dziecka nadpobudliwego. Nie należy jednak chronić go przed wszystkimi bodźcami. Dziecko powinno nauczyć się kontrolować i opanowywać swoje reakcje emocjonalne poprzez refleksję, zrozumienie sytuacji aż do krytycznej oceny postępowania bez wywołania poczucia winy, lęku lub niepewności. Bodźcami negatywnymi są wszelkie sytuacje trudne. Trzeba więc dzieci: - przyzwyczajać do niepowodzeń, - stopniować trudności, - pomóc w przekroczeniu progu trudności, - nie poddawać ich nadmiernej krytyce, - nie przełamywać ich uporu za wszelką cenę. Gdy tych zasad nie przestrzega się w pracy z dzieckiem nadpobudliwym to powoduje to powstanie objawów nerwicowych takich jak lęki nocne, moczenie natręctwa lub jest to przyczyną utrwalania reakcji obronnych w postaci aroganckiej postawy, agresji kłamstwa. U takich
6 dzieci dochodzi do nieprawidłowego kształtowania się osobowości co zauważamy dopiero w okresie dojrzewania. Dziecku nadpobudliwemu należy umiejętnie wypełniać czas. Najlepsze są gry ruchowe, wspólne zabawy typu harcerskiego. Szaleńcze zabawy podwórkowe powodują przemęczenie, niezdolność koncentracji, podniecenie emocjonalne i rozdrażnienie. Dzieci klas I-V mogą należeć do zuchów. Starsze dzieci mogą należeć do organizacji harcerskiej, koła sportowego, kółek zainteresowań, co daje im możliwość ukierunkowanego działania w sposób planowy i zorganizowany. Z drugiej jednak strony wiadomo, że organizacje te nie pragną takich członków. Jak pomóc w nauce dziecku nadpobudliwemu? Nie wszystkie dzieci nadpobudliwe psychoruchowo uczą się źle. Wykrycie prawdziwej przyczyny trudności w nauce jest warunkiem właściwego przeciwdziałania niepowodzeniom. Powinno ono nastąpić na początku pierwszego etapu kształcenia. Wtedy stwierdza się często obniżony poziom graficzny, ponieważ szczególnie zaburzona jest czynność graficzna. Dziecko źle czytające i piszące ma trudności w innych niż język polski przedmiotach, bo nie rozumie treści poleceń lub zadań. Najczęściej zaleca się w tym przypadku głośne czytanie lecz nie tylko i wyłącznie, ponieważ staje się to wtedy bardzo męczące i zniechęca dziecko. Należy zawsze sprawdzić czy dziecko zrozumiało to co przeczytało poprzez krótką rozmowę na ten temat. Jest to przebieg terapeutyczny. Innym tego rodzaju działaniem są zajęcia ręczne poprawiające motorykę rąk i kilkunastominutowe zajęcia graficzne np. kredkowanie, wycinanie, majsterkowanie prowadzone w domu ( przepisywanie tekstu, pisanie ze słuchu).trudniejsze słowa należy pisać dwukrotnie. Pracę dziecka nadpobudliwego należy organizować umiejętnie. Odrabianie lekcji musi przebiegać według pewnych reguł: - Lekcje powinny być odrabiane zawsze o tej samej porze, gdy w domu jest najmniejszy hałas. - Należy dziecko izolować od reszty rodzeństwa. - Dopilnować, aby na stole było tylko to co służy do pracy. - Uczeń powinien pracować samodzielnie. Nie należy na niego uważać, ale w razie potrzeby pomóc mu przekroczyć próg trudności. - Aby wyrobić próg samokontroli, część prac powinna być wykonana na brudno. - Przy przygotowaniu lekcji ustnych należy dziecko przesłuchać. Zalecenia do pracy w szkole z dzieckiem nadpobudliwym: - Nie powinno się gromadzić dzieci nadpobudliwych w jednej klasie. Utrudnia to pracę wychowawczą i działa pobudzająco na kolegów. - Należy również rozsadzać te dzieci w ławkach w sposób rozplanowany. Dzieci te powinny siedzieć w przedzie, aby być pod stałą kontrolą. Dobór towarzysza musi być przemyślany aby uczeń nadpobudliwy nie wpływał ujemnie na sąsiada. Najlepszy towarzysz to uczeń aktywny, ale odporny psychicznie, zrównoważony i zorganizowany.
7 - Uczeń nadpobudliwy skłonny jest do odpowiedzi pochopnych, a więc należy dawać tym dzieciom możliwość częstego odpowiadania. Nie każda odpowiedź niedostateczna jest dowodem braku wiadomości u takiego ucznia. - Nie należy wyrywać go do odpowiedzi w przypadkach, gdy jest zajęty czymś innym ( a zdarza się to często z powodu wzmożonego odruchu orientacyjnego). Stwarza to niepotrzebne napięcie i wpływa dezorganizująco nawet na dzieci zrównoważone. - Dziecko nadpobudliwe powinno być często zaangażowane w tok lekcji, aby pobudzić i ukierunkować jego zainteresowanie. Uczeń nadpobudliwy wychowywany przez szkołę i dom w sposób uzgodniony może być nie tylko dobrym uczniem, ale i aktywnym członkiem grupy społecznej jaką jest klasa. Opracowała: Elżbieta Nowak Literatura: 1. Hanna Nartowska Wychowanie dziecka nadpobudliwego. 2. Józefa Pielkowska Moje dziecko jest niegrzeczne 3. Janusz Gajda Dziecko a konflikty małżeńskie 4. Praca zbiorowa pod redakcją dr Danuty Chrzanowskie 50 tajemnic o naszych dzieciach.