RachunkowoÊç zarzàdcza i controlling projektów Monika ada, Alina Kozarkiewicz-Chlebowska WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2007
Wst p...............................................................vii Cz Êç I Specyfika rachunkowoêci zarzàdczej i controllingu projektów...............1 Rozdzia 1. Rozwój zarzàdzania projektami....................................3 1.1. Projekty i ich charakterystyka...........................................3 1.2. Istota zarzàdzania projektami..........................................12 1.3. Narz dzia zarzàdzania projektami.......................................15 1.3.1. Metodyki zarzàdzania projektami......................................16 1.3.2. Inne metodyki.....................................................20 1.3.3. Techniki zarzàdzania projektami.......................................20 1.4. Przedsi biorstwa zarzàdzane przez projekty...............................21 Rozdzia 2. Instrumenty rachunkowoêci zarzàdczej projektów.....................24 2.1. RachunkowoÊç zarzàdcza i controlling dla projektów........................24 2.2. Zakres projektowej rachunkowoêci zarzàdczej..............................28 2.3. Porównanie tradycyjnej i projektowej rachunkowoêci zarzàdczej...............34 2.4. RachunkowoÊç zarzàdcza w przedsi biorstwach zarzàdzanych przez projekty.....37 Cz Êç II Strategiczna rachunkowoêç zarzàdcza i controlling projektów..............41 Rozdzia 3. Analiza projektu z perspektywy interesariuszy........................42 3.1. Interesariusze projektu i analiza ich oczekiwaƒ.............................42 3.2. Definicja i pomiar wartoêci projektu.....................................46 3.3. Analiza aƒcucha wartoêci projektu......................................53 3.4. Rachunek kosztów docelowych.........................................56 Rozdzia 4. Strategiczna ocena projektów.....................................62 4.1. Systemy pomiaru osiàgni ç dla projektu..................................62 4.2. Zbilansowana karta osiàgni ç projektów..................................63 4.3. Analiza ryzyka projektu...............................................70 Rozdzia 5. Finansowa ocena projektów......................................80 5.1. Rachunek kosztów cyklu ycia projektu...................................80 5.2. Metody oceny projektów..............................................83 5.2.1. Mierniki proste....................................................87 5.2.2. Metody dyskontowe................................................89 5.3. Bud etowanie kapita owe..............................................97 5.4. Ryzyko w ocenie finansowej projektów..................................101 Cz Êç III Operacyjna rachunkowoêç zarzàdcza projektów.......................106 V
Rozdzia 6. Planowanie projektu...........................................107 6.1. Planowanie przebiegu projektu........................................107 6.2. Planowanie kosztów projektu..........................................114 6.3. Ustalanie wartoêci/ceny projektu.......................................121 6.4. Przep ywy pieni ne projektu i zapotrzebowanie na finansowanie.............125 6.5. Decyzje kooperacyjne................................................127 Rozdzia 7. Sporzàdzanie bud etu projektu..................................133 7.1. Bud etowanie projektów.............................................133 7.2. Sztywne bud ety projektów...........................................140 7.3. Elastyczne bud ety projektów.........................................147 7.4. Scenariuszowe bud ety projektów......................................149 7.5. Motywacyjne techniki bud etowania projektów...........................151 Rozdzia 8. Kontrola realizacji projektu.....................................155 8.1. Kontrola post pów prac projektowych..................................155 8.2. Kontrola wykonania bud etu projektu...................................159 8.3. Kontrola wykonania bud etu elastycznego projektu........................163 8.4. Weryfikacja planów projektu..........................................168 8.5. Audyt powykonawczy................................................170 Cz Êç IVMultiprojektowa rachunkowoêç zarzàdcza i controlling.................173 Rozdzia 9. RachunkowoÊç zarzàdcza i controlling dla portfeli projektów...........174 9.1. Ârodowisko multiprojektowe portfele projektów i ich analiza................174 9.2. Rachunek kosztów dzia aƒ projektów...................................183 9.3. Rachunki decyzyjne w Êrodowisku multiprojektowym......................189 9.4. Rachunek kosztów niewykorzystanych zdolnoêci wytwórczych................193 Rozdzia 10. Projekty jako centra odpowiedzialnoêci...........................200 10.1. Identyfikacja centrów odpowiedzialnoêci w przedsi biorstwach projektowych...200 10.2. Pomiar osiàgni ç projektowych centrów odpowiedzialnoêci.................209 10.3. Bud etowanie operacyjne zorientowane projektowo.......................213 Literatura.............................................................220 Indeks................................................................230 VI
Wst p W ostatnich latach mo na dostrzec wyraêny wzrost zainteresowania problematykà zarzàdzania projektami. Zainteresowanie to wià e si bez wàtpienia z rosnàcà rolà, jakà projekty odgrywajà w funkcjonowaniu wspó czesnych organizacji. Reorientacja przedsi biorstw na dzia alnoêç o charakterze projektowym wynika na pewno z koniecznoêci uelastycznienia dzia alnoêci, w odpowiedzi na rosnàcà konkurencj i wymagania klientów. Nie tylko firmy bran tradycyjnie postrzeganych jako projektowe np. budowlanych czy informatycznych ale i agencje marketingowe, firmy doradcze, szkoleniowe, telekomunikacyjne, produkcji telewizyjnych, wydawnicze, a nawet kopalnie w gla kamiennego coraz cz Êciej postrzegajà swojà dzia alnoêç w uk adzie realizacji kolejnych projektów czy programów. Realizacja projektów inwestycyjnych, kontraktów dla klientów zewn trznych, wewn trznych projektów reorganizacyjnych, informatycznych lub szkoleniowych wymagajà specyficznych umiej tnoêci, specyficznych struktur oraz aplikacji narz dzi u atwiajàcych zarzàdzanie projektami. Wiedza o zarzàdzaniu projektami staje si jednym z istotnych obszarów wiedzy mened erskiej. Wielu obecnych i przysz ych mened erów jest tego Êwiadomych. Organizowane sà nie tylko liczne konferencje i kongresy stanowiàce fora dla wymiany doêwiadczeƒ, ale i studia podyplomowe, szkolenia oraz kursy oferujàce certyfikaty potwierdzajàce zdobyte kwalifikacje zawodowe. Wzrost zapotrzebowania na wiedz i umiej tnoêci z zakresu zarzàdzania projektami przejawia si równie w rosnàcej liczbie publikacji, w tym t umaczeƒ, g ównie z literatury angielskoj zycznej. Przeglàd literatury z zakresu zarzàdzania projektami pokazuje jednak, e o ile problematyka metod i narz dzi planowania i harmonogramowania projektów oraz tworzenia i kierowania zespo ami projektowymi jest cz sto i ch tnie opisywana w literaturze przedmiotu, o tyle zagadnienia zwiàzane z planowaniem i analizà kosztów i przychodów z projektów, pomiarem osiàgni ç, bud etowaniem projektów, kontrolà realizacji w perspektywie zapewnienia odpowiedniej alokacji zasobów i efektywnoêci projektów jest cz sto traktowana doêç pobie nie lub pomijana w literaturze z zakresu zarzàdzania projektami. Z drugiej strony, autorzy prac z zakresu rachunkowoêci zarzàdczej i controllingu cz sto równie powierzchownie traktujà problematyk projektów, pokazujàc mo liwoêci apli- VII
kacji lub adaptacji do projektów narz dzi tradycyjnych, w aêciwych dla produkcji o charakterze powtarzalnym. Tymczasem w praktyce pojawia si zapotrzebowanie na nowe rozwiàzania, odpowiednie nie tylko dla pojedynczych projektów, ale i ca ych organizacji funkcjonujàcych w Êrodowisku multiprojektowym. RachunkowoÊç zarzàdcza i controlling projektów sà nowym obszarem wiedzy, rozwijanym dynamicznie w wielu oêrodkach europejskich, w Polsce jest to jednak obszar stosunkowo ma o znany i popularyzowany. Celem tej ksià ki jest prezentacja zakresu rachunkowoêci zarzàdczej i controllingu projektów, omówienie najwa niejszych koncepcji i narz dzi stosowanych w odniesieniu do pojedynczych projektów oraz organizacji zorientowanych projektowo. Ksià ka obejmuje cztery cz Êci podzielone dodatkowo na 10 rozdzia ów. Cz Êç I ksià ki (rozdzia y 1 i 2) ma charakter wprowadzenia do omawianej problematyki. W rozdziale 1 w sposób syntetyczny przypomniano najwa niejsze poj cia i koncepcje dotyczàce projektów i zarzàdzania projektami oraz zaprezentowano rozwój zarzàdzania projektami w perspektywie rosnàcej roli projektów w organizacjach. Rozdzia 2 z kolei ma charakter wprowadzenia do zagadnieƒ rachunkowoêci zarzàdczej i controllingu projektów przedstawiono w nim zakres problematyki, wskazano na g ówne narz dzia strategicznej i operacyjnej rachunkowoêci zarzàdczej projektów oraz porównano tradycyjnà i projektowà rachunkowoêç zarzàdczà. Kolejne cz Êci II i III omawiajà zagadnienia rachunkowoêci zarzàdczej w odniesieniu do pojedynczych projektów. Cz Êç II ksià ki (rozdzia y 3, 4 i 5) prezentuje zagadnienia strategicznej rachunkowoêci projektów. Zaprezentowano w niej koncepcji interesariuszy, tworzenia i pomiaru wartoêci projektów, pomiaru osiàgni ç oraz oceny projektów d ugoterminowych. W tej cz Êci ksià ki Czytelnik odnajdzie mi dzy innymi takie instrumenty strategicznej rachunkowoêci zarzàdczej projektów, jak: rachunek kosztów docelowych, rachunek kosztów cyklu ycia, analiz kosztów projektów w aƒcuchu wartoêci, zbilansowanà kart osiàgni ç dla projektów, metody oceny op acalnoêci projektów w warunkach zdeterminowanych oraz warunkach ryzyka. Cz Êç III ksià ki (rozdzia y 6, 7 i 8) prezentuje problematyk operacyjnej rachunkowoêci zarzàdczej projektów. Omawiane zagadnienia obejmujà metody planowania przebiegu projektu, planowania kosztów i cen, sporzàdzania bud etów, kontroli realizacji i audytu powykonawczego projektów. W ostatniej cz Êci, cz Êci IV (rozdzia y 9 i 10), zaprezentowano najwa niejsze zagadnienia multiprojektowej rachunkowoêci zarzàdczej i controllingu projektów. Omówiono problematyk rachunków kosztów oraz rachunków decyzyjnych w Êrodowisku muliprojektowym oraz analiz projektów jako centrów odpowiedzialnoêci. Poniewa jak wspomniano problematyka organizacji zorientowanych projektowo i zarzàdzania przez projekty staje si coraz bardziej aktualna, równie rachunkowoêç zarzàdcza musi uwzgl dniaç i badaç instrumenty w aêciwe dla takich form funkcjonowania przedsi biorstw. VIII
Ksià ka prezentowana Czytelnikowi powsta a w oparciu o wieloletnie do- Êwiadczenia autorek zwiàzane z prowadzonà dzia alnoêcià naukowà, dydaktycznà i doradczà. W ksià ce wykorzystano równie wczeêniejsze prace autorek. Dotychczasowe publikacje ksià kowe (Postawy controllingu projektów, Bud etowanie dzia alnoêci przedsi biorstw), artyku y prezentowane mi dzy innymi na amach wiodàcych polskich czasopism (Ekonomika i Organizacja Przedsi biorstwa, Monitor RachunkowoÊci i Finansów, RachunkowoÊç, Zeszyty Teoretyczne RachunkowoÊci), dyskusje w ramach krajowych konferencji i Êwiatowych kongresów (m.in. European Accounting Association) sta y si z jednej strony bazà, a z drugiej strony inspiracjà i êród em nowych pomys ów wykorzystanych w trakcie pisania tej ksià ki. Autorki majà nadziej, e ksià ka, którà oddajà do ràk Czytelnika, równie dla niego stanie si êród em nowych pomys ów na wdro enia praktyczne lub dalsze badania naukowe. Projektowa rachunkowoêç zarzàdcza jest na pewno obszarem wiedzy wartym popularyzacji i dalszego rozwoju. Kraków, 2006 Monika ada Alina Kozarkiewicz-Chlebowska IX