KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ STUDIÓW BUDŻETOWYCH Środki publiczne przekazane stowarzyszeniom i fundacjom w latach 2000-2004 Grudzień 2005 Urszula Smołkowska Informacja Nr 1177 Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie zawiera szeroką definicję organizacji pozarządowych, w tym stowarzyszeń i fundacji. Jest to tak zwany trzeci sektor, który liczy ponad 100 tys. zarejestrowanych podmiotów. Poniższa informacja wskazuje podstawowe źródła finansowania, z których najczęściej korzystają organizacje oraz wielkość przekazywanych do nich środków budżetowych.
BSiE 1 1. Finansowanie stowarzyszeń i fundacji ze środków krajowych W ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie 1 sformułowana została prawna definicja organizacji pozarządowej. Zgodnie z art. 3 ust.2 ustawy organizacjami pożytku publicznego są osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej, utworzone na podstawie przepisów ustaw, niebędące jednostkami sektora finansów publicznych w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, niedziałające w celu osiągnięcia zysku, w tym fundacje i stowarzyszenia 2. Ustawa przyjmuje szeroką definicję organizacji pozarządowych. Poza stowarzyszeniami i fundacjami do tak zdefiniowanego trzeciego sektora należą też inne podmioty, takie jak: związki zawodowe, organizacje samorządu gospodarczego bądź zawodowego. Jedną z konsekwencji wejścia w życie ww. ustawy był obowiązek sporządzenia przez Radę Ministrów sprawozdania z działania ustawy za okres od dnia jej wejścia w życie do 31 grudnia 2004 r. W tym celu Ministerstwo Polityki Społecznej zleciło przeprowadzenie badań. Zlecenie takie otrzymały: Stowarzyszenie Klon/Jawor, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych oraz Instytut Spraw Publicznych. Zebrane przez te podmioty informacje są jedynymi dostępnymi danymi, dotyczącymi organizacji pozarządowych 3. Badania zrealizowano na losowej, reprezentatywnej grupie 950 organizacji pozarządowych. Pod koniec kwietnia 2004 r. w rejestrze REGON, prowadzonym przez Główny Urząd Statystyczny, zarejestrowanych było: 45 891 stowarzyszeń (bez Ochotniczych Straży Pożarnych, które mają formę prawną stowarzyszeń), 7 210 fundacji. Gdyby jednak chcieć oszacować rozmiary całego sektora pozarządowego, należałoby dodać: 1 Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 (z późniejszymi zmianami). 2 Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001 Nr 79, poz. 855 (z późniejszymi zmianami) reguluje m.in. zasady umożliwienia obywatelom równego, bez względu na przekonania, prawa czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań. 3 Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych raport z badania za 2004 rok, Marta Gumowska, Jan Herbst, Stowarzyszenie Klon/Jawor.
2 BSiE ochotnicze straże pożarne, organizacje społeczne (np. komitety rodzicielskie, koła łowieckie, komitety społeczne), związki zawodowe, grupy związków zawodowych pracodawców i partii politycznych, jednostki Kościoła katolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych, organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego. Przyjmując tak szeroką definicję trzeciego sektora okazuje się, że liczy on ponad 100 tys. zarejestrowanych podmiotów. Niektóre formy wsparcia finansowego omówione w dalszej części informacji (darowizny, 1%-owy odpis od podatku) dotyczą całego trzeciego sektora. Badania przeprowadzone przez Stowarzyszenie Klon/Jawor w zakresie finansowania organizacji wskazują, że dokładną lub przybliżoną kwotę przychodów podało w 2003 r. około 80% organizacji. Pozostałe nie odpowiedziały na pytanie (albo powstały po 2003 r. albo nie chciały przekazać informacji). Dane dotyczące udziału podstawowych źródeł finansowania stowarzyszeń i fundacji oraz udziału organizacji, które w 2003 r. korzystały z danego rodzaju finansowania, prezentuje poniższe zestawienie: Tabela 1. Podstawowe źródła finansowania stowarzyszeń i fundacji (2003 r.) Źródła przychodów udział poszczególnych źródeł w całości zasobów sektora w % organizacje, które w 2003 r. korzystały z danego źródła w % Składki członkowskie 8,1 59,9 Źródła samorządowe 16,5 45,2 Darowizny od osób fizycznych 4,7 40,9 Darowizny od instytucji i firm 7,0 38,8 Źródła rządowe 13,1 19,3 Odsetki bankowe, zyski kapitałowe, udziały i akcje, 2,7 15,3 dochody z majątku Inne źródła 12,1 12,3 Dochody z działalności gospodarczej 20,7 10,5 Wsparcie od innych krajowych organizacji pozarządowych 1,1 9,2 Opłaty w ramach odpłatnej działalności statutowej 4,8 8,2 Przychody z kampanii, zbiórek publicznych, akcji 1,2 6,5 charytatywnych Wsparcie od zagranicznych organizacji pozarządowych 4,1 4,6 Zagraniczne źródła publiczne programy pomocowe 3,5 4,0 Dotacje od oddziału tej samej organizacji 0,3 3,1 Z przedstawionych danych wynika, że podstawowe źródła finansowania, z których najczęściej korzystały organizacje to: składki członkowskie, źródła samorządowe i darowizny od osób fizycznych oraz prawnych. Przychody połowy organizacji nie przekroczyły w 2003 r. 13 tysięcy złotych (o 6 tysięcy mniej niż to miało miejsce w poprzednim badaniu, tj. w 2001 r.), a około 31% podmiotów osiągnęło przychody pomiędzy 10 tys. a 100 tys. zł. Największą zmianą w strukturze przychodów sektora w stosunku do 2001 r. jest wzrost (z 15 do 21%) liczby organizacji najuboższych, a wiec takich, które dysponują rocznym budżetem do tysiąca złotych. Najistotniejszym, bo stanowiącym blisko 30% źródłem dochodu dla organizacji pozarządowych pozostają krajowe środki publiczne (rządowe i samorządowe) oraz przychody z działalności go-
BSiE 3 spodarczej, wynoszące 20,7%. W porównaniu do 2001 r. krajowe środki publiczne były niższe o 3,5 punktu procentowego, natomiast przychody z działalności gospodarczej zwiększyły się dwukrotnie. W poniższych zestawieniach tabelarycznych zgromadzono dane za lata 2001-2004 o wysokości dotacji przekazanych stowarzyszeniom i fundacjom z budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Z uwagi na zmianę klasyfikacji budżetowej Ministerstwo Finansów nie dysponuje porównywalnymi danymi za rok 2000, gdyż wtedy powyższe dotacje mieściły się w jednym paragrafie klasyfikacji budżetowej ( 46 dotacje jednostki niepaństwowe), kumulującym również inne, nieporównywalne wielkości wydatków. Tabela 2. Dotacje celowe z budżetu państwa na finansowanie lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji fundacjom i stowarzyszeniom (łącznie z niewygasającymi wydatkami ) za okres 2001-2004 4, w złotych ROK lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji fundacjom paragraf 281 lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji stowarzyszeniom paragraf 282 Ogółem 2001 48 499 280 269 736 753 318 236 033 2002 49 953 207 213 609 396 263 562 603 2003 49 943 020 187 283 200 237 226 220 2004 75 821 705 205 914 688 281 736 393 Tabela 3. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego na finansowanie lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji fundacjom i stowarzyszeniom ROK lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji fundacjom paragraf 281 lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji stowarzyszeniom paragraf 282 Ogółem 2001 52 697 641 271 973 983 324 671 624 2002 36 530 363 305 300 267 341 830 630 2003 35 643 204 367 558 519 403 201 723 2004 41 965 513 424 507 550 466 473 063 Zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i wolontariacie podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych mogą pomniejszyć podatek dochodowy, wynikający z zeznania rocznego, o kwotę stanowiącą 1% podatku należnego 5, przekazując tę kwotę na rzecz wybranej organizacji pożytku publicznego. Poniżej prezentowane są dane Ministerstwa Finansów za lata 2003 i 2004, dotyczące zmniejszenia podatku dochodowego od osób fizycznych z tytułu wpłat na rzecz organizacji pożytku publicznego. 4 Źródło: Departament Budżetu Państwa Ministerstwa Finansów. 5 Podstawa prawna: art. 27 d ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (DZ. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176, ze zm.) oraz art. 14a ustawy z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz. U. z 1998 r. Nr 144, poz. 930, ze zm.).
4 BSiE Tabela 4. Zmniejszanie podatku dochodowego od osób fizycznych z tytułu wpłat na rzecz organizacji pożytku publicznego 2003 rok 2004 rok Forma opodatkowania liczba podatników, którzy przekazali 1% swojego podatku na opp przekazany 1% podatku na opp (w złotych) liczba podatników, którzy przekazali 1% swojego podatku na opp Przekazany 1% podatku na opp (w złotych) Opodatkowanie na zasadach ogólnych według skali progresywnej 80 194 10 305 000 676 912 41 040 000 Opodatkowanie w formie ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych 126 60 000 3 629 576 000 OGÓŁEM 80 320 10 365 000 680 541 41 616 000 Podatnik, będący osobą fizyczną, może również dokonać na rzecz ww. organizacji darowizny, która podlega odliczeniu od podstawy opodatkowania. Dotyczy to również osób prawnych (podatników CIT) 6. Odnośne dane za lata 2000 2004 przedstawia poniższa tabela. Tabela 5. Wysokość darowizn na rzecz organizacji pożytku publicznego Kwota odliczonego dochodu 2000 rok 2001 r. 2002 r. 2003 r 2004 r. w podatku CIT - art. 18 ust. 1 pkt 1 i 7 (darowizny), w tym: 463 024 478 688 571 153 403 117 290 128 w podatku PIT (darowizny) 1 144 114 1 346 368 597 962 604 126 122 777 OGÓŁEM 1 607 138 1 825 056 1 169 115 1 007 243 412 905 Prezentowane dane wskazują, że w badanym okresie wartość darowizn ulegała zmniejszeniu. Obserwowaną tendencję częściowo może wyjaśnić fakt, że zgodnie z ustawami podatkowymi PIT i CIT, obowiązującymi w latach 2000-2003, inne były cele darowizn oraz wyższa była procentowa wysokość wskaźnika, który upoważniał do dokonania odliczenia od dochodu. Podstawę opodatkowania w latach 2000-2003 stanowił dochód ustalony zgodnie z art. 7 albo w art. 7a ust. 1, po odliczeniu: Darowizn: a) na cele naukowe, naukowo-techniczne, oświatowe, oświatowo-wychowawcze, kulturalne, kultury fizycznej i sportu, ochrony zdrowia i pomocy społecznej, rehabilitacji zawodowej i społecznej inwalidów, a także wspierania inicjatyw społecznych w zakresie budowy dróg i sieci telekomunikacyjnej na wsi oraz zaopatrzenia wsi w wodę łącznie do wysokości nieprzekraczającej 15% dochodu; b) na cele kultu religijnego i na działalność charytatywno-opiekuńczą, bezpieczeństwa publicznego, obrony narodowej, ochrony środowiska, dobroczynne, a także na cele związane z budownictwem mieszkaniowym dla samorządu terytorialnego i na budowę strażnic jednostek ochrony przeciwpożarowej w rozumieniu przepisów o ochronie przeciwpożarowej oraz ich wyposażenie i utrzymywanie łącznie do wysokości nieprzekraczającej 10% dochodu. 6 Podstawa prawna: art. 26 ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2000 Nr 14, poz. 176, ze zm.) art. 18 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. z 2000 Nr 54, poz. 654 ze zm.)
BSiE 5 Zmiana ww. przepisów nastąpiła 1 stycznia 2004 r. Zgodnie z tą zmianą podstawę opodatkowania stanowi dochód, po odliczeniu między innymi: Darowizn: a) przekazanych na cele określone w art. 4 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, organizacjom, o których mowa w art. 3 ust. 2 i 3 tej ustawy, prowadzącym działalność pożytku publicznego w sferze zadań publicznych określonych w tej ustawie łącznie do wysokości nieprzekraczającej 10 % dochodu, b) darowizn na cele kultu religijnego - łącznie do wysokości nieprzekraczającej 10 % dochodu. 2. Finansowanie stowarzyszeń i fundacji ze środków Unii Europejskiej 7 Z zagranicznych środków pomocowych, w tym ze środków UE (np. Phare, Sapard, Access) korzysta niewielki procent organizacji (4%). Udział tych środków w całości zasobów trzeciego sektora stanowi zaledwie 3,5%. Możliwość korzystania z funduszy europejskich utrudnia słaba kondycja finansowa większości jednostek oraz brak własnych środków, niezbędnych do sfinansowanie projektu. Środki takie są konieczne, aby dany projekt mógł zostać zrefundowany ze środków unijnych. Dla organizacji pozarządowych, nieposiadających odpowiednio wysokich własnych funduszy, jest to poważnym ograniczeniem. Do 2004 r. o środki z przedakcesyjnych programów pomocowych ubiegało się zaledwie 14% organizacji. Największy zakres działań, w ramach których unijne środki mogą być wykorzystywane przez organizacje pozarządowe na dofinansowanie prowadzonej działalności, znajduje się w ramach Zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego oraz SPO Rozwój zasobów ludzkich. Łączna kwota środków wspólnotowych przyznanych na realizację działań, w których organizacje pozarządowe (w tym stowarzyszenia i fundacje) są jednym z wielu beneficjentów, to ponad 14,9 mld zł. Brak jest szczegółowych danych, dotyczących udziału fundacji i stowarzyszeń w ogólnej kwocie przyznanych środków wspólnotowych. 7 Pierwszy okres wykorzystania funduszy strukturalnych w Polsce Raport IŻ PWW, Instytucja Zarządzająca Podstawami Wsparcia Wspólnoty, Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Warszawa, wrzesień 2005.