Pojęcie i typy systemów ekonomicznych Rozstrzyganie problemów co, jak i dla kogo wytwarzać dokonuje się w dwóch sferach - sferze realnej, w sferze produkcji i w sferze regulacyjnej, obrębie systemu ekonomicznego. W sferze produkcji są pozyskiwane surowce, przetwarzane następnie w dobra finalne - konsumpcyjne i inwestycyjne. W tej sferze kreowane i rozwijane są także metody wytwarzania. Sfera produkcji decyduje o tym, czy jest możliwe wytworzenie np. samochodu z napędem elektrycznym. Istnienie takich możliwości oznacza, że są odpowiednie materiały oraz metody wytwarzania. Z reguły dane dobro może być wytwarzane przy pomocy kilku metod wytwarzania. Istnienie technicznych możliwości produkcji samochodu z napędem elektrycznym (które faktycznie już istnieją) nie przesądza tego, czy samochód taki może być już wytwarzany w dużej skali. Możliwość taka podlega weryfikacji przez system ekonomiczny. Przedmiotem weryfikacji są głównie cechy jakościowe (funkcje użytkowe) nowego produktu i relacje nakładu do efektu w dostępnych metodach wytwarzania. Wyniki tej oceny są odnoszone do produktu już wytwarzanego. Produkcja nowego produktu będzie podjęta lub winna być podjęta, jeżeli będą za tym przemawiały wyniki przeprowadzonej weryfikacji. W przypadku gdy proces weryfikacji, o którym mowa wyżej, dotyczy nie tylko jednego produktu, lecz ogółu wytwarzanych dóbr i tych, które mają być wytwarzane, tworzy to szanse, że dane społeczeństwo znajdzie się na krawędzi możliwości produkcyjnych. Oznacza to, że wykorzystane są dostępne czynniki produkcji i stosuje się najbardziej efektywne metody wytwarzania. Wybór mniej efektywnych metod wytwarzania, podejmowanie produkcji nowych dóbr, które nie mogą sprostać dobrom już wytwarzanym, co do ich funkcji użytkowych i poziomu kosztów, spowoduje, że dane społeczeństwo znajdzie się poniżej krawędzi możliwości produkcyjnych i w mniejszym stopniu będą zaspakajane jego potrzeby. Z powyższego rozumowania wynika wniosek o istnieniu ścisłego związku miedzy sferą produkcji a systemem ekonomicznym. W granicach technicznych możliwości, kreowanych przez sferę produkcji, o tym co, jak i dla kogo wytwarzać decyduje system ekonomiczny. Aby system ekonomiczny efektywnie pełnił rolę stymulatora i weryfikatora sfery produkcji musi on charakteryzować się określonymi cechami. Najważniejszym elementem systemu ekonomicznego jest własność czynników produkcji. Własność dóbr konsumpcyjnych jest pochodną od własności czynników produkcji. Własność może być przedmiotem analizy z różnych punktów widzenia. Nas interesuje tutaj własność w 1 / 7
sensie ekonomicznym. Oznacza ona możliwość decydowania o sposobie wykorzystania czynników produkcji i rezultatów działalności gospodarczej. Rozróżniamy dwa zasadnicze rodzaje własności - własność prywatną i własność publiczną. Uprawnienia własnościowe w przypadku własności prywatnej realizują osoby fizyczne a gdy chodzi o własność publiczną - instytucje publiczne przez swoich przedstawicieli. Własność określa cechy systemu, zasady jego działania i w ten sposób determinuje typ systemu ekonomicznego. System ekonomiczny musi zapewnić alokację czynników produkcji tzn. ich rozmieszczenie między różne zastosowania odpowiednio do istniejących i uznanych za ważne potrzeb. To, w jakim stopniu mechanizm alokacji spełnia swoje zadanie zależy m.in. od charakteru mechanizmu koordynacji działalności jednostek gospodarczych. Mechanizm koordynacji może mieć charakter spontaniczny lub planowy. W pierwszym przypadku jednostki gospodarcze, na podstawie uzyskanych informacji, samoczynnie, spontanicznie dostosowują swoje działania do potrzeb innych jednostek. W drugim przypadku plan określa zadania dla poszczególnych jednostek w taki sposób by nawzajem zaspakajały swoje potrzeby. Trafność decyzji jednostek gospodarczych zależy od informacji, od tego czy adekwatnie odzwierciedlają one potrzeby oraz możliwości produkcyjne ich zaspokojenia. Podstawowymi nośnikami informacji mogą być ceny lub wskaźniki planu. Wreszcie system ekonomiczny musi kreować odpowiedni mechanizm stymulacji, pobudzania podmiotów gospodarczych do podejmowania odpowiednich działań. Sprawność systemu zależy w znacznym stopniu od istnienia odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej, służebnej w stosunku do elementów systemu. Chodzi tutaj o banki, giełdy towarowe czy giełdy papierów wartościowych, organa rządowe i inne. Typy systemu ekonomicznego różnią się także infrastrukturą instytucjonalną i jej rolą. Systemy ekonomiczne, czy też szerzej - systemy gospodarcze możemy klasyfikować według różnych kryteriów. Można np. mówić o gospodarkach wysoko rozwiniętych i gospodarkach rozwijających się. Kryterium klasyfikacyjnym jest tutaj głównie poziom rozwoju produkcji. Innym kryterium może być przestrzeń, czyli kryterium geograficzne. Z tego punktu widzenia można wyróżnić np. gospodarkę regionalną i gospodarkę światową. Dla celów analizy prowadzonej w niniejszym podręczniku najważniejszym kryterium klasyfikacyjnym jest kryterium własnościowe. Rozróżnienie własności prywatnej i własności publicznej, rozumianej tutaj jako własność państwowa w odróżnieniu od własności komunalnej, jest podstawą wyróżnienia dwóch typów systemów ekonomicznych - systemu rynkowego i systemu gospodarki centralnie planowanej i zarządzanej. Obydwa typy współcześnie odgrywają, czy też odgrywały dominującą rolę. W ramach każdego z tych dwóch typów systemów można prowadzić dalszy, pogłębiający podział. W ramach systemu rynkowego będzie to podział na systemy z większą lub mniejszą ingerencyjną rolą państwa. W ramach systemu centralnego planowania - systemy mniej i bardziej scentralizowane. Te podziały w zasadzie nie będą przedmiotem naszych zainteresowań. 2 / 7
W systemie centralnego planowania i zarządzania podstawowe problemy ekonomiczne - co, jak i dla kogo wytwarzać - rozstrzygają politycy i urzędnicy a nie mechanizmy ekonomiczne. System ten ukształtowany został w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w Azji oraz na Kubie w połowie bieżącego wieku. Niska i pogłębiająca się nieefektywność tego systemu doprowadziła do jego rozkładu i upadku. Najbardziej powszechnym i najbardziej współcześnie efektywnym systemem ekonomicznym jest system rynkowy. W tym systemie relacje między produkcją i potrzebami są kształtowane zachowania konsumentów i producentów. Rozstrzyganie podstawowych problemów ekonomicznych dokonuje się bezosobowo. Nie zachodzi potrzeba bezpośrednich kontaktów między konsumentami i producentami. Sprzedaż danego dobra sygnalizuje producentowi, że jest ono potrzebne. Względnie wyższa cena dobra A w porównaniu z dobrem B wskazuje, że produkcji dobra A - przy innych warunkach równych - będzie bardziej zyskowna. Ten mechanizm rozstrzyga problem co wytwarzać. O wielkości zysków decyduje nie tylko wysokość ceny, ale także poziom kosztów. Im bardziej efektywne metody produkcji tym niższe są koszty i - przy danych cenach - wyższe zyski. Tym samym rozstrzyganiu jest problem jak wytwarzać. Dochody konsumentów, których źródłem jest praca lub/i własność czynników produkcji, oraz ceny określają ile i jakie dobra mogą oni nabywać i konsumować. W ten sposób rozstrzygany jest problem dla kogo wytwarzać. Mimo, że system rynkowy uważany jest, z pewnością zasadnie, za główne źródło sukcesów gospodarczych wielu krajów, znajdując wyraz w wysokim standardzie życia, to nie jest to system doskonały. Swobodne funkcjonowanie rynkowego mechanizmu powoduje powstawanie różnych problemów, których sam rynek nie rozwiązuje, jak np. zanieczyszczenie środowiska naturalnego. W rezultacie współczesny system ekonomiczny reprezentuje typ systemu mieszanego. Dominuje mechanizm rynkowy uzupełniany i korygowany przez działalność instytucji państwowych. Stopień, zakres i głębia ingerencji państwa w mechanizm rynkowy w poszczególnych krajach jest oczywiście różny. Te różne kompozycje mechanizmu rynkowego i nierynkowego kształtowane są przez historię danego kraju, czynniki społeczne, kulturowe i inne a w tym przez dominujące teorie ekonomiczne. Racjonalność gospodarowania Efektywność systemu ekonomicznego zależy od upowszechnienia zasad racjonalnego gospodarowania i mechanizmów wymuszających ich stosowanie. 3 / 7
Racjonalne (rozumne) działanie polega na dążeniu do uzyskania najkorzystniejszej relacji między nakładami a efektami. Mówiąc prościej: na dążeniu do tego, by przy danych nakładach osiągnąć jak najwyższy efekt, albo - by założony efekt osiągnąć jak najmniejszym nakładem. Stosowanie tej zasady wymaga nieustannego dokonywania ekonomicznego wyboru, tzn. wyboru najkorzystniejszego zastosowania stojących do dyspozycji środków. Przedmiotem tego wyboru może być zarówno co produkować (dobra konsumpcyjne czy dobra inwestycyjne), jak (jaką techniką, metodą spośród metod dostępnych), dla kogo (np. komu sprzedać, za czyim pośrednictwem). Zasadę racjonalnego gospodarowania należy traktować dynamicznie, to znaczy nieustannie zmierzać do poprawy relacji między nakładami a efektami. Najkorzystniejsza w danych warunkach relacja między nakładami a efektami osiągnięta dzisiaj, może ulec zmianie jutro (za rok, czy za pięć lat), w wyniku pojawienia się lepszych produktów, nowego, lepszego zestawu maszyn, nowych rozwiązań organizacyjnych. Stosowana dynamicznie zasada racjonalnego gospodarowania przybiera postać postępu technicznego. Konsument - nabywca stwierdza jej obecność m.in. w ten sposób, że dla jego kieszeni staje się dostępna coraz większa ilość coraz bardziej atrakcyjnych dóbr. Wybór najkorzystniejszego w danych warunkach zastosowania stojących do dyspozycji czynników produkcji wymaga porównania nakładów i efektów, teoretycznie we wszystkich możliwych zastosowaniach, w praktyce w tych, które w danych warunkach wydają się najważniejsze. Na tym polega istota rachunku ekonomicznego. Rachunek ekonomiczny jest narzędziem racjonalnego gospodarowania. Bez porównania nakładów i efektów w różnych zastosowaniach nie jest możliwe dokonanie wyboru najkorzystniejszego z nich. Ażeby było możliwe dokonanie wyboru na podstawie rachunku ekonomicznego muszą być spełnione określone warunki. Nakłady i efekty występują w różnorodnej postaci - materialnej, rzeczowej a także niematerialnej (np. koszt posługiwania się znakiem firmowym). Możliwość ich porównania zależy przede wszystkim od tego czy dadzą się one sprowadzić do jednorodnej postaci. Możliwość taka istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy gospodarka towarowo-pieniężna upowszechni się na tyle, aby możliwa była pieniężna wycena wszystkich elementów nakładów i efektów. Wówczas te elementy dają się wyrazić w postaci określonej sumy jednostek pieniężnych. Porównanie relacji pieniężnej sumy wszystkich elementów nakładu i efektu, we wziętych pod rozwagę zastosowaniach, pozwala na dokonanie wyboru tego, który jest najkorzystniejszy. Drugą przesłanką jest istnienie jednoznacznie sformułowanego celu działania. Cel ten winien być wyrażony w tych samych kategoriach pieniężnych co nakłady i efekty. 4 / 7
Możliwość sprowadzenia do wspólnego mianownika nakładów i efektów, jednoznacznie sformułowany cel działania to potencjalne przesłanki racjonalnego wyboru. Rzeczywista racjonalność wyboru zależy od posiadania przez daną jednostkę odpowiedniej wiedzy o istniejących możliwościach wyboru, z uwzględnieniem czynników wpływających na ich realność (np. zachowanie się konkurencyjnych jednostek), jak i o technice prowadzenia rachunku ekonomicznego. Mimo, że współcześnie, obiektywnie rzecz ujmując, są spełnione przesłanki dokonywania tego wyboru w oparciu o rachunek ekonomiczny, nie znaczy to, że te możliwości są rzeczywiście w pełni wykorzystywane. Nadal, obok wyrafinowanych metod wyboru ekonomicznego, określone znaczenie ma także tradycja, intuicja, czy moda. Można to odnieść przede wszystkim do sfery konsumpcji indywidualnej. Ponadto w procesie wyboru mogą a w określonych warunkach muszą być uwzględniane i uznane za ważne kryteria poza ekonomiczne - społeczne, polityczne, kulturowe. W konsekwencji ostatecznie dokonany wybór może odbiegać od tego, co uznane byłoby za optimum ekonomiczne. Podmioty gospodarcze Dla spełnienia wymogów racjonalnego gospodarowania w oparciu o rachunek ekonomiczny nie wystarcza istnienie wymienionych wyżej przesłanek. Jednostki gospodarujące winny znajdować się w warunkach, w których nie tylko mogą ale także muszą racjonalnie gospodarować. Przymus racjonalnego gospodarowania powstaje wówczas, gdy dana jednostka jest wyodrębniona pod względem ekonomicznym. Odrębność ekonomiczna uzewnętrznia się w odrębności majątkowej, samodzielności decyzyjnej i samodzielności dochodowej. Odrębność majątkowa oznacza, że dana jednostka posiada własne zasoby materialne i niematerialne (np. patenty, zastrzeżone znaki użytkowe). Posiadanie własnego zasobu dóbr jest podstawą samodzielności decyzyjnej, tzn. możliwości dokonywania wyborów dotyczących sposobu ich (zasobów) wykorzystania odpowiednio do celu działania. Samodzielność decyzyjna jest możliwa o ile dana jednostka jest jednocześnie samodzielna w sensie dochodowym, to jest wtedy, gdy osiągnie przychody umożliwiają pokrywanie kosztów działania i rozwoju. Nietrafne, nieracjonalne wybory prowadzą do strat. W dłuższym okresie czasu może to rodzić zagrożenie dla samodzielnego istnienia. Wyodrębnione w powyższym znaczeniu jednostki nazywamy podmiotami gospodarczymi. Konsekwencją odrębności ekonomicznej podmiotów gospodarczych jest to, że więzi między 5 / 7
nimi, poprzez które zaspakajane są wzajemne potrzeby na dobra produkcyjne i/lub konsumpcyjne, nie mogą polegać po prostu na przekazywaniu tych dóbr, lecz na ich ekwiwalentnej wymianie poprzez akty kupna - sprzedaży. Są to więzi rynkowe. We współczesnej gospodarce działa bardzo wiele podmiotów. Wszystkie te podmioty można podzielić na trzy typy: gospodarstwo domowe, przedsiębiorstwo i państwo. Gospodarstwo domowe. Jego odrębność majątkowa dotyczy czynników produkcji (co najmniej siły roboczej) i dóbr konsumpcyjnych (meble, mieszkania itp.) oraz ewentualnych oszczędności. Ma ono możliwość samodzielnego decydowania o wielkości i strukturze popytu w ramach rozporządzalnych dochodów. Ważnym elementem samodzielności decyzyjnej jest swoboda wyboru zawodu i miejsca pracy. Wynika z tego, że gospodarstwo domowe pełni dwie funkcje - konsumpcyjną i produkcyjną. Ponadto w obrąbie gospodarstwa domowego ma miejsce proces reprodukcji biologicznej i wychowania nowych pokoleń. Przedsiębiorstwo. Posiadanie własnego majątku produkcyjnego (odrębność majątkowa) stwarza podstawy względnej trwałości istnienia przedsiębiorstw w czasie. Warunkiem jest aby ten majątek był prawidłowo wykorzystywany, odtwarzany, doskonalony i ewentualnie powiększany. Z odrębnością majątkową musi być związana samodzielność decyzyjna oraz samodzielność dochodowa. Wiedza o sposobach i kierunkach wykorzystywania majątku, o potrzebach jego doskonalenia i powiększania istnieje przede wszystkim w przedsiębiorstwie. Możliwość samodzielnego realizowania tego rodzaju decyzji istnieje o tyle, o ile przedsiębiorstwo osiąga nadwyżkę finansową ponad koszty swojego działania tzn. zysk. Możliwość osiągania tej nadwyżki i jej wielkość ma decydujące znaczenie dla istnienia i rozwoju przedsiębiorstwa. Jej brak, ponoszenie strat bez zewnętrznego zasilania (kredyt lub subwencja) zagraża istnieniu przedsiębiorstwa. Państwo. Państwo jako podmiot gospodarczy nie jest podmiotem równorzędnym z gospodarstwem domowym i z przedsiębiorstwem. Dysponuje ono władzą umożliwiającą ustalenia i egzekwowanie przestrzegania zasad postępowania przez podmioty fizyczne (obywateli) i organizacje działające na jego terytorium. W tym także gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Państwo sprawuje funkcje zewnętrzne i wewnętrzne. Konkretna treść tych funkcji i form ich realizacji ulegają zmianom pod wpływem różnych czynników. Interesuje nas tutaj tylko ekonomiczna strona zagadnienia. 6 / 7
Gdy chodzi o funkcje zewnętrzne to ich treścią jest zapewnienie gospodarce narodowej i społeczeństwu bezpieczeństwa ekonomicznego. Gospodarka narodowa jest częścią składową gospodarki światowej. Poszczególne gospodarki narodowe, tworzące łącznie gospodarkę światową, są wyodrębnione także w sensie ekonomicznym. Oznacza to, że dana gospodarka narodowa dysponuje określonymi zasobami czynników produkcji - ludzkich, kapitałowych i naturalnych. Przez ich racjonalne wykorzystanie winna ona być zdolna do zaspakajania potrzeb indywidualnych i zbiorowych danego społeczeństwa. Istotnym elementem bezpieczeństwa ekonomicznego jest zapewnienie danej gospodarce narodowej odpowiedniego miejsca w międzynarodowym podziale pracy, ekwiwalentności wymiany międzynarodowej, zdolności adaptacji poszczególnych mikro podmiotów i całej gospodarki narodowej do zmian zachodzących w gospodarce światowej. Rozstrzygające znaczenie ma tutaj układ stosunków wewnętrznych i rola państwa w tym układzie. Chodzi o to, aby układ stosunków wewnętrznych tworzył przesłanki dla racjonalnego, efektywnego gospodarowania. Państwo spełnia bardzo ważną rolę w kreowaniu tych warunków. Powrócimy do tego zagadnienia w dalszych rozdziałach. Źródło: W. Caban (red.), Ekonomia. Podręcznik dla studiów licencjackich, Łódź 1998. 7 / 7