SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE KOLEGIUM NAUK O PRZEDSIĘBIORSTWIE MGR KATARZYNA ZIĘTEK-KWAŚNIEWSKA Streszczenie rozprawy doktorskiej pt. Płatności mikroprzedsiębiorstw z tytułu kredytu kupieckiego ROZPRAWA DOKTORSKA NAPISANA POD KIERUNKIEM NAUKOWYM PROF. ZW. DRA HAB. JACKA GRZYWACZA WARSZAWA 2015
Badania poświęcone kredytowi kupieckiemu dobitnie potwierdzają aktualność oraz skalę problemu nierzetelności płatniczej opóźniania zapłaty w stosunku do ustalonego terminu bądź jej braku. Ponieważ problem ten ma żywotne znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorstw, kwestią wymagającą wnikliwego poznania są zachowania płatnicze przedsiębiorstw oraz ich determinanty. W rozprawie postanowiono skoncentrować się na płatnościach mikroprzedsiębiorstw z tytułu kredytu kupieckiego. Choć analiza literatury przedmiotu dowodzi zainteresowania problematyką kredytu kupieckiego, w polskiej literaturze widoczny jest niedostatek prac koncentrujących się na zachowaniach płatniczych wyłącznie samych mikroprzedsiębiorstw i ich determinantach. Brakuje też prac, w których stawiane byłoby pytanie o to, jak mikroprzedsiębiorstwa oceniają nieterminowe regulowanie zobowiązań wobec dostawców, w tym w kontekście etycznym. Nadto zagadnieniem wymagającym pogłębionej eksploracji jest znaczenie relacji dostawca-odbiorca oraz polityki kredytowej dostawcy dla zachowań płatniczych mikroprzedsiębiorstw. Rozprawa jest ukierunkowana na wypełnienie tej luki. Głównym celem dysertacji jest identyfikacja i ocena znaczenia kluczowych czynników determinujących zachowania płatnicze mikroprzedsiębiorstw w zakresie regulowania zobowiązań z tytułu kredytu kupieckiego. W rozprawie sformułowano następujące cele szczegółowe: 1. Poznanie zachowań płatniczych mikroprzedsiębiorstw w zakresie regulowania zobowiązań z tytułu kredytu kupieckiego. 2. Określenie związku między sytuacją finansową mikroprzedsiębiorstw, polityką kredytową dostawców (ocenianą z perspektywy badanych mikroprzedsiębiorstw) oraz charakterem relacji łączących mikroprzedsiębiorstwa z ich dostawcami a zachowaniami płatniczymi mikroprzedsiębiorstw. 3. Zbadanie, czy istnieje związek między zachowaniami płatniczymi mikroprzedsiębiorstw a parametrami demograficznymi mikroprzedsiębiorstw oraz mikroprzedsiębiorców. W rozprawie postawiono następującą hipotezę główną: Zachowania płatnicze mikroprzedsiębiorstw w zakresie regulowania zobowiązań z tytułu kredytu kupieckiego determinowane są sytuacją finansową mikroprzedsiębiorstwa, jak również specyfiką relacji między mikroprzedsiębiorstwem a jego dostawcami oraz polityką kredytową dostawców. 2
Hipotezy pomocnicze otrzymały brzmienie: 1. Dobra sytuacja finansowa poprawia dyscyplinę płatniczą mikroprzedsiębiorstw. 2. Zachowania płatnicze mikroprzedsiębiorstw determinowane są bliskością relacji oraz charakterem wzajemnej zależności między dostawcą a mikroprzedsiębiorstwem. 3. Stosowane przez dostawcę metody zabezpieczania oraz ściągania należności istotnie wpływają na dyscyplinę płatniczą mikroprzedsiębiorstw. Problem badawczy wyraża się w pytaniu: jakie czynniki i w jakim stopniu mają wpływ na zachowania płatnicze mikroprzedsiębiorstw w zakresie regulowania zobowiązań z tytułu kredytu kupieckiego? Rozprawa składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia, bibliografii, spisu tabel i rysunków oraz załącznika zawierającego kwestionariusz ankiety. Rozdział pierwszy poświęcony został działalności mikroprzedsiębiorstw w Polsce. Rozdział otwiera analiza makroekonomicznych uwarunkowań prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce. Następnie, na podstawie danych statystycznych, dokonano charakterystyki sektora mikroprzedsiębiorstw, przedstawiając jego rozmiary i sytuację ekonomiczno-finansową. W dalszej części uwaga skierowana została na znaczenie mikroprzedsiębiorstw w polskiej gospodarce. W drugim rozdziale zdefiniowano pojęcie kredytu kupieckiego, przedstawiając je w kontekście zaufania stanowiącego jedną z kluczowych kategorii kodeksów etycznych firm w obszarze relacji z partnerami biznesowymi. Przedstawiono korzyści i zagrożenia związane z wykorzystaniem kredytu handlowego oraz ukazano jego znaczenie w działalności polskich przedsiębiorstw. Następnie omówiono problem nierzetelności płatniczej w polskich przedsiębiorstwach z uwzględnieniem konsekwencji, jakie niesie za sobą nieterminowe wywiązywanie się z zobowiązań wobec dostawców. Przedmiotem rozważań rozdziału trzeciego jest zagadnienie zarządzania kredytem kupieckim. Odnosząc się do kwestii z nich związanych, przyjęto dwie perspektywy: dostawcy udzielającego kredytu kupieckiego oraz nabywcy korzystającego z niego. Z punktu widzenia dostawcy w szczególności zwrócono uwagę na takie kwestie jak: ocena wiarygodności kredytowej kontrahenta, stosowane metody ograniczania ryzyka kredytowego oraz działania w zakresie ściągania należności. Przedstawiono też korzyści płynące z aktywnego zarządzania kredytem kupieckim w przedsiębiorstwie dostawcy. W dalszej części uwaga poświęcona została zarządzaniu zobowiązaniami handlowymi przedsiębiorstwa oraz związanym z nim korzyściom. 3
W rozdziale czwartym, na podstawie studiów literaturowych, omówione zostały motywy stosowania kredytu kupieckiego w podziale na motywy dostawcy i odbiorcy. Dokonany przegląd motywów stanowił punkt wyjścia do prezentacji czynników determinujących opóźnienia w płatnościach. W wyniku kwerendy naukowej wyróżniono czynniki o charakterze finansowym opóźnień w płatnościach, jak również wskazano na znaczenie relacji między dostawcą a odbiorcą oraz zarządzania kredytem kupieckim w przedsiębiorstwie dostawcy dla terminowości dokonywania zapłaty przez nabywców dóbr i/lub usług. W rozdziale piątym zaprezentowane zostały wyniki własnych badań ankietowych. Określono skalę i motywy korzystania z odroczonych terminów płatności oraz znaczenie kredytu kupieckiego w działalności badanych mikroprzedsiębiorstw. Przeanalizowano, w jaki sposób terminowo czy nie badane podmioty wywiązywały się ze swoich zobowiązań handlowych. Następnie uwaga skierowana została na czynniki determinujące opóźnienia w zapłacie na rzecz dostawców. W ramach prowadzonych analiz zwrócono uwagę na znaczenie czynników finansowych opóźnionych płatności, jak też znaczenie specyfiki relacji między dostawcą a odbiorcą oraz elementów polityki kredytowej dostawcy dla terminowości dokonywania zapłaty. Dodatkowo analizie poddano dokonaną przez badanych ocenę nieterminowego regulowania zobowiązań wobec dostawców. Zachowania płatnicze badanych podmiotów zostały także przeanalizowane w aspekcie demograficznych cech mikroprzedsiębiorstwa i mikroprzedsiębiorcy. W zakończeniu zawarto główne wnioski przeprowadzonych studiów literaturowych oraz własnych badań ankietowych. Podstawą przygotowania rozprawy były studia krajowej oraz zagranicznej literatury przedmiotu. Odwołano się do pozycji zwartych oraz artykułów z czasopism krajowych i zagranicznych. Cennych informacji dostarczyła również analiza danych wtórnych. W rozprawie wykorzystano także dane pierwotne uzyskane w wyniku przeprowadzonego badania ankietowego. W badaniu wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety, przeznaczony do samodzielnego wypełnienia. Wybór takiej metody podyktowany był przede wszystkim drażliwością poruszanego zagadnienia. Badania przeprowadzono wśród aktywnych mikroprzedsiębiorstw z województwa lubelskiego. Doboru przedsiębiorstw do próby dokonano na podstawie kryterium liczby zatrudnionych. Analiza literatury przedmiotu oraz badanie własne umożliwiły realizację celów rozprawy oraz zweryfikowanie sformułowanych hipotez badawczych. 4
W wyniku dociekań naukowych potwierdzono znaczenie kredytu handlowego w działalności polskich przedsiębiorstw, a przeprowadzone badania własne wykazały, że rozwiązanie to jest stosowane przez zdecydowaną większość ankietowanych podmiotów mikro oraz że możliwość korzystania z kredytu kupieckiego jest przez nie postrzegana jako istotnie wspomagająca ich funkcjonowanie. W odniesieniu do pierwszego celu szczegółowego ustalono, że przeszło 78,0% korzystających z odroczonych terminów płatności dopuszczało się, z różną częstotliwością, zwłoki w zapłacie. Choć ankietowani deklarowali najczęściej, że w ich przypadku opóźnienia w zapłacie nie mają nagminnego charakteru, oraz w znacznej części wskazywali na krótką zwłokę w zapłacie, to jednak znaczny odsetek przyznających się do dokonywania zapłaty po terminie oraz negatywne konsekwencje temu towarzyszące nie pozwalają pozostać obojętnym wobec zjawiska nieterminowego regulowania zobowiązań handlowych przez mikroprzedsiębiorstwa. Kluczową kwestią w zakresie prowadzonych badań, służącą realizacji głównego celu rozprawy było zidentyfikowanie, jakie czynniki oddziałują na dyscyplinę płatniczą mikroprzedsiębiorstw. Analiza literatury przedmiotu wyraźnie wskazuje, że kwestią fundamentalną dla zachowań płatniczych przedsiębiorstw jest ich sytuacja finansowa. Zgromadzony materiał empiryczny dowodzi, że zasadniczym powodem przekraczania terminu zapłaty przez badane mikroprzedsiębiorstwa były doświadczane przez nie trudności z płynnością finansową. Znaczenie sytuacji finansowej podmiotu dla jego dyscypliny płatniczej potwierdza też bardzo wysoki odsetek zgadzających się ze stwierdzeniem, że: Dobra sytuacja finansowa firmy poprawia terminowość spłat zobowiązań wobec dostawców. Nadto w badaniu wykazano występowanie ujemnej zależności między częstością dokonywania opóźnionych płatności a oceną kondycji finansowej mikroprzedsiębiorstwa. Wszystkie otrzymane wyniki wspierają więc słuszność pierwszej hipotezy pomocniczej. Zgodnie z przyjętym w pracy podejściem zachowania płatnicze przedsiębiorstw mogą również stanowić wyraz oddziaływania trudniej uchwytnych czynników, o miękkim charakterze, wśród których znajdują się czynniki odnoszące się do specyfiki relacji między przedsiębiorstwem-dłużnikiem a dawcą kredytu kupieckiego. W tym aspekcie, analiza literatury przedmiotu wykazała, że silna pozycja w relacji z dostawcą, stopień zależności od dostawcy, czas i zadowolenie z dotychczasowej współpracy mogą być czynnikami wpływającymi na zachowania płatnicze przedsiębiorstw. Własne badanie ankietowe dostarczyło argumentów wspierających przypuszczenie, że terminowość regulowania 5
zobowiązań handlowych determinowana jest nie tylko sytuacją finansową dłużnika, ale również kształtowana jest pod wpływem tego, jak układa się jego współpraca z dostawcą oraz jaka jest jej charakterystyka, co wpisuje się w drugą hipotezę pomocniczą. W tym obszarze czynnikami motywującymi do terminowego dokonania zapłaty okazały się być w szczególności: większe zadowolenie z dotychczasowej współpracy, większe znaczenie dostawcy dla działalności firmy oraz większa skala współpracy z dostawcą. Studia literaturowe stanowiły również inspirację do spojrzenia na problem opóźnionych płatności przez pryzmat polityki kredytowej dostawcy. Przeprowadzone w powyższym zakresie analizy wykazały, że dla znacznej części badanych korzystających z kredytu kupieckiego czynnikiem motywującym do terminowego regulowania zobowiązań handlowych jest perspektywa większych sankcji/konsekwencji zwłoki w zapłacie. Mimo że spodziewano się wyższego odsetka deklarujących wpływ możliwych sankcji/konsekwencji opóźnionych płatności na ich zachowania płatnicze, wnikliwa analiza pozyskanego materiału sugeruje, że dla pewnej grupy badanych uznanie sankcji/konsekwencji za nieistotne dla terminowości regulowania zobowiązań handlowych mogło być podyktowane brakiem negatywnych następstw niedotrzymania terminu zapłaty. W tym obszarze odpowiedzi respondentów wskazują, że nie spotykali się oni zbyt często ze stosowaniem przez dostawców prawnych zabezpieczeń spłaty wierzytelności oraz pieczęci prewencyjnej, a część z dopuszczających się zwłoki w zapłacie nie doświadczała żadnych działań ze strony dostawcy w przypadku przekroczenia terminu zapłaty. Nadto z deklaracji respondentów wynika, że dla znacznej części dopuszczających się zwłoki w zapłacie powodem opóźnienia płatności był brak obaw przed konsekwencjami oraz celowe działanie. Wprawdzie ankietowani nie byli skłonni przypisywać powyższym czynnikom wysokiego znaczenia, to jednak, uwzględniając drażliwy charakter pytań, otrzymane wyniki dowodzą znaczenia postawy dostawcy i podejmowanych przez niego działań (bądź ich braku) dla zachowań płatniczych mikroprzedsiębiorstw. Biorąc pod uwagę całość uzyskanych wyników, stwierdzić można, że pozwalają one na potwierdzenie trzeciej hipotezy pomocniczej. Zaprezentowane wyżej wyniki własnych badań dowodzą realizacji drugiego celu szczegółowego rozprawy. Wartością pracy jest dążenie do poznania opinii badanych na temat zjawiska opóźnionych płatności. W odniesieniu do etycznego wymiaru nieterminowego regulowania zobowiązań handlowych badani zgodnie przyznawali, że opóźnienia w zapłacie są nieetyczne oraz, że w biznesie warto postępować etycznie. Respondenci wykazali też wysoką zgodność w ocenach możliwych negatywnych następstw nierzetelności płatniczej. Jako interesujące 6
należy ocenić to, że odpowiedzi ankietowanych niekoniecznie korespondowały z ich zachowaniami płatniczymi. Otrzymane wyniki przekonują o złożoności poglądów i zachowań badanych, wpisujących się w złożoność ludzkiej natury. W ramach badań własnych podjęto się również przeanalizowania zachowań płatniczych ze względu na demograficzne cechy mikroprzedsiębiorstwa i mikroprzedsiębiorcy, przez co zrealizowano trzeci cel szczegółowy rozprawy. Uzyskane wyniki nie wykazały występowania znaczącej zależności między wielkością mikroprzedsiębiorstwa a dokonywaniem opóźnionych płatności, aczkolwiek większe podmioty były bardziej skłonne dopuszczać się dłuższej zwłoki w zapłacie oraz w większym stopniu motywowały dokonywanie opóźnionych płatności swoją silną pozycją wobec dostawcy. Zauważono, że odsetek deklarujących niedotrzymywanie terminu zapłaty był tym większy, im większy był zasięg prowadzonej działalności. Nie dostrzeżono natomiast, aby zachowania płatnicze były związane z wiekiem przedsiębiorstwa. Analiza zachowań płatniczych ze względu na płeć badanych wykazała, że kobiety w większej części niż mężczyźni dopuszczały się zwłoki w zapłacie. Pomimo pewnych różnic w odpowiedziach respondentów nie stwierdzono jednak występowania znaczącej zależności między płcią badanych a ich zachowaniami płatniczymi oraz miedzy płcią a poszczególnymi powodami zwłoki w zapłacie. Nie stwierdzono również, aby zachowania płatnicze były istotnie związane z wiekiem czy poziomem wykształcenia respondenta. Konkludując, analiza dotychczasowego dorobku oraz własne badanie ankietowe pozwalają pozytywnie zweryfikować główną hipotezę rozprawy. Przeprowadzone badania, zmierzające do uzyskania odpowiedzi na pytanie zawarte w problemie badawczym rozprawy, skłaniają do stwierdzenia, że zagadnienie zachowań płatniczych mikroprzedsiębiorstw z tytułu kredytu kupieckiego i czynników je determinujących ma charakter wielowymiarowy i interdyscyplinarny. 7