Wprowadzenie do Filozofii Umysłu i Kognitywistyki (1) Trudny problem świadomości: podejście filozoficzne. Teoria Davida Chalmersa
Świadomość w filozofii Nieuwzględnienie świadomości czyni problem umysł-ciało zdecydowanie mniej interesującym. Uwzględnienie świadomości sprawia, że wydaje się on beznadziejny. Thomas Nagel, Jak to jest być nietoperzem
David J. Chalmers Najważniejsza praca: The Conscious Mind (Oxford 1996) polskie tłumaczenie: Świadomy umysł (Waraszawa 2010)
Świadomość według Chalmersa 1. Argumenty negatywne przeciw redukcji świadomości 2. Argumenty pozytywne za istnieniem praw psychofizycznych 3. Argumenty za aplikowalnością teorii świadomości do (filozofii) mechaniki kwantowej 4. Kontargumenty
Dwie grupy problemów ze świadomością (1) problemy łatwe, np.: Jak mózg przetwarza informacje ze środowiska? Jak na ich podstawie generuje zachowania? Jak poszczególne informacje łączą się w umyśle? W jaki sposób powstają słowne raporty o stanach wewnętrznych? itd. (2) trudny problem: Dlaczego przetwarzaniu informacji przez mózg towarzyszą świadome przeżycia wewnętrzne, czyli qualia? Zdaniem Chalmersa większość kognitywistów koncentruje się na problemach łatwych i pomija problem trudny. Należy zmienić ten stan rzeczy.
Qualia Qualia (liczba mnoga od quale): świadomie przeżywane jakości. Są z natury rzeczy subiektywne. Są czymś innym niż wywołujący je obiekt i układ nerwowy obserwatora. Pytanie o qualia: jak to jest być (w określonym stanie mentalnym). W ujęciu Chalmersa być świadomym = mieć qualia
Dwie koncepcje umysłu (1) umysł fenomenalny łączy się ze świadomością (qualiami) (problemy trudne). (2) umysł psychologiczny (problemy łatwe): Przedstawia umysł jako przyczynową lub eksplanacyjną podstawę zachowania. W tym sensie stan jest umysłowy, jeśli odgrywa właściwego rodzaju rolę, wytwarzając zachowanie, a przynajmniej odgrywa odpowiednią rolę w wyjaśnianiu zachowania. Zgodnie z koncepcją psychologiczną niewielkie znaczenie ma to, czy stan umysłowy cechuje się świadomością, czy nie. Liczy się natomiast jego rola w ekonomii poznawczej (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 42)
Dwie koncepcje świadomości (i) consciousness: świadomość w sensie fenomenalnym (świadomość = qualia, trudny problem) (ii) awareness: świadomość w sensie psychologicznym (łatwe problemy), w j. polskim: przytomność. Wiąże się z: (i) introspekcyjną dostępnością informacji, (ii) zdolnością do ich werbalnego relacjonowania, (iii) samoświadomością, (iv) poczuciem wolnej woli.
Cechy fundamentalnej teorii świadomości Świadomości nie można wyjaśnić redukując jej do praw fizyki (wchodzi w to również neurobiologia) Świadomość jest podstawową cechą świata. Teoria Wszystkiego wg Chalmersa = teoria fizyczna + teoria psychofizyczna. Istnieją zarówno prawa fizyczne jak i psychofizyczne (prawa przyrody = p. fizyczne + p. psycho.-fiz.) Należy szukać rzeczywistości, która łączy fizykę i świadomość (jak u Spinozy i T. Nagela). Naturalistyczny dualizm własności: istnieje coś, co jest podstawą zarówno dla fizyki jak i umysłu.
Superweniencja Superweniencja określa precyzyjnie sytuację, kiedy jeden zbiór faktów (własności) może w pełni determinować inny zbiór faktów (własności) logika drugiego rzędu Fakty biologiczne są superwenientne wobec faktów fizycznych - oznacza, że określony zbiór faktów fizycznych determinuje wszystkie fakty biologiczne. Superweniencja to relacja jaka zachodzi pomiędzy zbiorem własności poziomu bazowego A oraz własności wysokiego poziomu B, taka, że: Własności typu B superweniują na własnościach typu A, jeśli nie istnieją dwie możliwe sytuacje identyczne pod względem własności typu A, a różniące się własnościami typu B (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 76).
Superweniencja logiczna W zależności od rozumienia słowa możliwość Chalmers rozróżnia 2 rodzaje superweniencji: silniejszą superweniencję logiczną (SL) i słabszą superweniencję przyrodniczą (SP). W przypadku SL możliwość definiowana jest jako pojmowalność (możliwość do wyobrażenia sobie wyobrażenie sobie sprzeczności jest niemożliwe). Logiczna możliwość jest niepodatna na ograniczenia wynikające z praw przyrody. Nie jest możliwe by istniały samice rodzaju męskiego (sprzeczność), ale jest logicznie możliwe by istniały latające telefony. Własności SL: Jeśli fakty B pozostają w relacji SL do faktów A, to: (i) wystąpienie faktów A determinuje wystąpienie faktów B; (ii) Demon Laplace a, który wie wszystko o faktach A może wydedukować fakty B. SL pozwala wyjaśniać zjawiska redukcyjnie wyjaśnienie faktów z poziomu n polega na wyprowadzeniu ich z poziomu n-1. Zdaniem Chalmersa SL dotyczy faktów z zakresu biologii, chemii, socjologii, ekonomii, ale nie dotyczy świadomości (qualiów)!
Superweniencja przyrodnicza superweniencja przyrodnicza (SP) jest słabsza niż superweniencja logiczna. Zachodzi wtedy, gdy istnieją dwa zbiory faktów skorelowane doskonale na mocy obowiązujących praw przyrody. Np. ciśnienie wywierane przez 1 mol gazu jest zależne od temperatury i objętości na mocy prawa: pv = KT (gdzie K stała gazowa (gaz doskonały)) W naszym świecie fizycznym nie jest możliwe, aby dwa mole gazu miały różne ciśnienie przy takiej samej temperaturze i objętości, a więc ciśnienie mola gazu jest superwenientne przyrodniczo wobec temperatury i objętości. Jest logicznie możliwe w świecie o innej wartości stałej K że mol gazu może mieć inne ciśnienie przy takiej samej temperaturze i objętości jak w naszym świecie. Między możliwością przyrodniczą a logiczną zachodzą następujące zależności: istnieje wiele logicznie możliwych sytuacji, które nie są możliwe przyrodniczo (ponieważ łamią prawa przyrody); każda przyrodniczo możliwa sytuacja jest zarazem możliwa logicznie. Zbiór faktów możliwych przyrodniczo jest podzbiorem faktów możliwych logicznie (możliwość przyrodnicza jest znacznie silniejszym ograniczeniem, niż możliwość logiczna).
SL i SP a świadomość Wydaje się bardzo prawdopodobne, że świadomość jest przyrodniczo superwenientna na własnościach fizycznych ( ), o ile w świecie przyrody dwie fizycznie identyczne istoty będą miały jakościowo identyczne przeżycia. Nie jest jednak bynajmniej jasne, że świadomość jest logicznie superwenientna na własnościach fizycznych (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 84).
Podstawa argumentów Chalmersa przeciw fizykalizmowi i wyjaśnianiu redukcyjnemu (i) świadomość istnieje w naszym świecie (superweniuje w sensie SP); (ii) możliwy logicznie jest świat fizykalnie identyczny z naszym, ale w którym nie istnieje świadomość; zatem: (iii) fakty o świadomości nie superweniują w sensie SL na faktach fizykalnych są naddatkiem ( bonusem ).
I argument: zombie Zombie = obiekt identyczny pod względem fizycznym i behawioralnym z człowiekiem, ale bez świadomości. Argument: (i) istnienie zombi jest pojmowalne, tzn. można wyobrazić sobie taką sytuację bez popadnięcia w logiczną sprzeczność; (ii) jeśli istnienie zombie jest pojmowalne, to znaczy, że jest metafizycznie możliwe może realizować się w jakimś możliwym świecie; (iii) jeśli zombie istnieć mogą w jakimś możliwym świecie, to świadomość jest niefizyczna nie superweniuje logicznie na faktach fizykalnych; stąd wniosek: (iv) świadomość jest niefizyczna W naszym świecie zombie nie ma bo obowiązują odpowiednie prawa przyrody (superweniencja przyrodnicza), ale w innych światach zombie mogą istnieć.
II argument: odwrócone kolory Bezsprzecznie wyobrazić można sobie świat identyczny fizycznie z naszym, ale w którym qualia są odwrócone. Można wyobrazić sobie istotę identyczną pod względem fizycznym ze mną, ale z odwróconymi qualiami. Widząc np. czerwonego pomidora mam qualia czerwieni, natomiast mój sobowtór (ktoś identyczny fizykalnie ze mną) może mieć qualia zieleni. Sytuacja taka nie może być zrealizowana w naszym świecie ze względu na obowiązujące prawa przyrody, ale jest możliwa logicznie.
III argument: asymetria epistemiczna Poznanie własnych świadomych stanów mentalnych odbywa się na drodze introspekcji, czyli w zasadniczo inny sposób niż wszystkich innych obiektów. Introspekcji nie możemy zastosować nawet do umysłów innych niż nasz. Nawet mając pełną wiedzę o zjawiskach fizycznych zachodzących we Wszechświecie nie wydedukowalibyśmy z niej informacji o świadomości. Gdyby świadomość była superwenientna logicznie na zjawiskach fizykalnych można było by ją wykryć na podstawie danych empirycznych bez odwoływania się do perspektywy pierwszoosobowej.
IV argument: z wiedzy (i) kognitywistka Mary zawodowo zajmuje się ona kolorami i ich percepcją z punktu widzenia neuroscience. (ii) od urodzenia Mary przebywa w pomieszczeniu, gdzie wszystko (a także jej ciało) pomalowane jest na czarno, biało i w odcieniach szarości. (iii) Mary zdobyła całą znaną nam wiedzę o kolorze czerwonym: zna odpowiadającą czerwieni długość fali elektromagnetycznej, wie jakie komórki są na nią wrażliwe, jaka jest reakcja układu nerwowego na falę itd. (iv) Mary nie doświadczyła jednak nigdy czerwieni, nie wie jakie qualia pojawiają się w świadomości, gdy widzi się coś czerwonego. (v) po wielu latach izolacji w czarno-białym pokoju Mary zostaje wypuszczona czy widząc coś, co większość ludzi uznaje za czerwone, Mary uzyska nową wiedzę? Wniosek Franka Jacksona: TAK, dopiero wtedy Mary dowie się co znaczy odczuwać czerwień, a zatem wiedza o qualiach jest nieredukowalna do wiedzy o stanach układu nerwowego.
V argument: brak analizy Zwolennik fizykalizmu i wyjaśniania redukcyjnego musiałby przynajmniej w przybliżeniu móc powiedzieć w jaki sposób qualia mogłby wynikać z faktów fizycznych (biologicznych) Aby w ogóle można było tego dokonać, konieczne byłoby podanie analizy qualiów, tzn. przedstawienie ich przy pomocy innych pojęć. Według Chalmersa nie jest to możliwe (są nieredukowalne i nie poddające się analizie).
Wnioski Chalmersa Zdaniem Chalmersa z argumentów I-V wynika, że żadna teoria neurobiologiczna ani fizykalistyczna (w tym kwantowa) nie może nawet dotknąć trudnego problemu świadomości! Nawet dysponując pełną wiedzą o mózgu i wszystkich faktach fizycznych we Wszechświecie nie będziemy wiedzieć nic a nic o qualiach.
Budowa fundamentalnej teorii świadomości Nie może być to teoria fizykalistyczna Prócz istnienia praw przyrody zapostulować należy istnienie praw psychofizycznych Prawa psychofizyczne są trudniejsze do odkrycia niż prawa fizyczne, póki co mają one raczej postać aksjomatów. Propozycje praw Chalmersa to 3 zasady: (I) zasada spójności, (II) zasada niezmienności organizacyjnej, (III) zasada podwójnego aspektu informacji.
I zasada spójności Gdzie istnieje świadomość (consciousness), tam też jest przytomność (awareness). Przytomność skorelowana jest z procesami zachodzącymi na poziomie układu nerwowego. I zasada wiąże ze sobą umysł w sensie fenomenalnym i umysł w sensie psychologicznym. Możliwe jest wnioskowanie w odwrotną stronę znając procesy neuronalne, które odpowiadają aspektowi psychologicznemu możemy powiedzieć coś o aspekcie fenomenalnym, czyli świadomych stanach mentalnych (qualiach).
II zasada niezmienności organizacyjnej Uszczegóławia zasadę I można mówić o spójności struktur fenomenalnych i fizykalnych. Struktury fizykalne i fenomenalne mają taką samą organizację funkcjonalną Putnamowski funkcjonalizm II zasada jest ważna z punktu widzenia praktyki AI. Wniosek: Chalmers łączy dualizm z funkcjonalizmem Jest to jednak funkcjonalizm nieredukcyjny struktury mentalne nie redukują się do fizykalnych.
III zasada podwójnego aspektu informacji Informacje (przestrzenie informacyjne) realizowane mogą być w układach fizycznych. Mogą być realizowane również jako świadomość. FUNDAMENTALNA KONCEPCJA CHALMERSA: TA SAMA PRZESTRZEŃ INFORMACYJNA MOŻE BYĆ REALIZOWANA W UKŁADZIE NERWOWYM I ŚWIADOMOŚCI (jako Qualia)! Jest to teoria dwóch aspektów: informacja ma aspekt fizykalny i fenomenalny! Zdaniem Chalmersa w ten sposób udaje się wytłumaczyć funkcjonalną korelację umysłu i ciała bez redukowania jednego do drugiego.
Panpsychizm? Pogląd, że przeżycia są wszędzie tam, gdzie istnieje oddziaływanie przyczynowe, pozostaje sprzeczny z intuicją. Jest to jednak pogląd, który po zastanowieniu może stać się zaskakująco satysfakcjonujący, gdyż lepiej integruje świadomość z porządkiem przyrody. Jeśli jest słuszny świadomość nie pojawia się nagle, skokowo, z izolowanymi złożonymi systemami arbitralnie wytwarzającymi przeżycia świadome. Jest to raczej bardziej jednolita własność wszechświata, gdzie bardzo proste systemy mają bardziej prostą fenomenologię, a systemy złożone złożoną fenomenologię (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 488).
Umysł a kwanty Roger Penrose: mechanika kwantowa może pomóc wyjaśnić świadomość. wg Chalmersa propozycja Penrose a to kolejna teoria redukcjonistyczna, która nie dotyka trudnego problemu świadomości. Krytyka logicznych i filozoficznych podstaw koncepcji Penrose a (dyskusja na łamach PSYCHE). David Chalmers: świadomość może wyjaśnić problemy mechaniki kwantowej. Największy problem QM: niekompatybilność procesu czasowej ewolucji (równanie Schrödingera) i procedury pomiaru. QM jest tajemnicza, świadomość też, a tam gdzie są dwie tajemnice, kuszące jest przypuszczenie, że mają one wspólne źródło (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 542).
Umysł a kwanty Niektórzy twierdzili, że świadomość odgrywa aktywną rolę w teorii kwantowej sugerując na przykład, że wywołuje ona kolaps funkcji falowej ale ja opowiadam się za bardziej pośrednią rolą świadomości przy rozwiązaniu tych problemów. W szczególności będę argumentował, że możemy zrekonceptualizować problemy teorii kwantowej jako problemy dotyczące stosunków między fizyczną strukturą świata a naszym świadomym przeżywaniem świata i że w związku z tym właściwa teoria świadomości może wesprzeć nieortodoksyjną interpretację mechaniki kwantowej (D. Chalmers).
Interpretacje QM Chalmers rozważa następujące interpretacje QM: naiwny realizm kolaps jako efekt świadomości (silny dualizm) statystyczne ujęcia mechaniki kwantowej koncepcja zmiennych ukrytych instrumentalizm interpretacja Everetta
Jak rozumieć Everetta? Pogląd uznający jeden wielki świat wydaje się tą wykładnią interpretacji Everetta, która jest najbardziej rozpowszechniona wśród fizyków ( ). Wykładnia podziału światów jest w dużej mierze wytworem popularyzacji. Czasami nawet zwolennicy poglądu uznającego jeden wielki świat mówią o podziale, ale to tylko żywy sposób mówienia o tym, że funkcja falowa przekształca się w superpozycję. Nie ma żadnego szczególnego podziału świata; co najwyżej istnieje coś w rodzaju lokalnego podziału funkcji falowej (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 363).
Koncepcja Chalmersa-Everetta Jako że superpozycje wpływają na stan mózgu podmiotu, pojawia się wiele osobnych umysłów, odpowiednio do składników superpozycji. Każdy z nich postrzega odrębny dyskretny świat, odpowiadający rodzajowi świata, który postrzegamy nazwijmy go miniświatem w odróżnieniu od maksiświata superpozycji. Rzeczywisty świat jest maksiświatem, a miniświaty są tylko w umysłach podmiotów (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 363-364).
Zastrzeżenia (1) rozróżnienie na umysł fenomenalny i psychologiczny oraz na świadomość consciousness i awareness to zabiegi arbitralne związane z przyjmowanym na wejściu dualizmem (2) łatwo obalić można argumenty z zombie, w których Chalmers definiuje możliwość logiczną jako pojmowalność. Możemy pojmować również obiekty sprzeczne, jednak nie mówi to nic o ich możliwości lub niemożliwości ontologicznej. (3) w argumentach przeciw fizykalizmowi Chalmers zbyt łatwo przechodzi od epistemologii do ontologii. (4) nie wiemy dobrze, czym są prawa fizyki, a co dopiero czym miałyby być prawa psychofizyczne (5) przyjmowana przez Chalmersa zmodyfikowana wersja interpretacji QM Everetta jest niepoważna. (6) Chalmers wychodzi od qualiów, ale być może qualiów nie ma?
argumenty Daniela Dennetta przeciw qualiom
Qualia według qualiofilów niewyrażalność (trudno jest ująć qualia w słowa np. odczucie czerwieni), wewnętrzność (ich własności zdeterminowane są tylko przez nie same, są niepoddającymi się analizie atrybutami przeżyć, są niezależne od stanów fizykalnych), prywatność (mają pierwszoosobową ontologię), bezpośredni, intuicyjny dostęp (nie możemy się mylić co do własnych qualiów)
Qualia których nie ma Qualia zdaniem Dennetta nie istnieją, a przypisywane im cechy są niekoherentne Gdyby qualia istniały, byłby epifenomenalne, a więc ich istnienie nie miałoby uzasadnienia biologicznego Podobnie jak jaźń, są one wytworem języka Jak porównać qualia dwóch osób, albo rozstrzygnąć, że czy mają one te same qualia w reakcji na ten sam obiekt (np. truskawkę)?
Qualia których nie ma Chase i Sanborn są testerami smaku kawy w firmie Maxwell House. Po kilku latach: Chase do Sanborna: moje odczucie smaku (qualia) wyszlachetniło się, kawa Maxwell już mi nie smakuje. Sanborn do Chase a: to prawda, kawa Maxwella jest niedobra, ale zapewne dlatego, że moje kubki smakowe się zużyły.
Qualia których nie ma Czy zmienił się element subiektywny, czyli qualia związane ze smakiem kawy, czy element obiektywny - kubki smakowe, które badane mogą być empirycznie? Być może zakładając, że istnieją qualia obydwu testerów nie zmieniły się, a zmianie uległy tylko ich reakcje? Czy zmieniła się treść qualiów czy pamięć o niej?
Qualia których nie ma Skoro można mylić się co do własnych qualiów to znaczy, że dostęp do niech nie jest bezpośredni i intuicyjny (jak mówią np. Chalmers i Jackson). Nie pomoże odwołanie się do empirii (kubki smakowe) bo qualia ex definitione należą do sfery pierwszoosobowej. Ergo: epistemologia qualiów jest niemożliwa: nie można badać ich ani introspektywnie, ani empirycznie! Uwikłanie qualiów w mechanizmy pamięci podważa tezę o ich wewnętrznym charakterze.