Zamki na piasku: psychologiczne determinanty sukcesu i trwa³oœci pseudonauki

Tomasz Witkowski Wydawnictwo MODERATOR Taszów FILOZOFIA PRZYRODY I NAUK PRZYRODNICZYCH 3 Zamki na piasku: psychologiczne determinanty sukcesu i trwa³oœci pseudonauki 1. Wybrane determinanty sukcesu i trwaøosâci pseudonauki W swoim referacie przedstawieî tylko niektoâre, moim zdaniem najwazçniejsze, determinanty sukcesu i trwaøosâci pseudonauki. W pierwszej kolejnosâci zajmeî sieî tymi, ktoâre pozwalajaî jej zaistniecâ, nasteî pnie takimi, ktoâre umozçliwiajaî przetrwanie, rozwoâ j i obroneî w razie zagrozçenia. GdybysÂmy chcieli dokonacâ jeszcze trafniejszych prognoz, powinnisâmy uwzgleî dnicâ roâ wniezç kontekst spoøeczno-historyczny, w jakim dana koncepcja powstaje, co jednak wykracza poza ramy tej pracy. 1.1. Sposo b sformuøowania podstawowych hipotez na tle dotychczas istniejaîcych sposoboâ w wyjasâniania Na najwczesâniejszym etapie rozwoju pseudonauki dosâcâ istotne znaczenie ma to, jak jej hipotezy saî formuøowane na tle dotychczas istniejaîcych sposoboâw wyjasâniania danego zjawiska. Pseudonaukowe wyjasânienia najczeî sâciej dostarczajaî odpowiedzi na pytania, ktoâ re od dawna pozostajaî dla naukowcoâ w problemem. W wielu przypadkach w elegancki sposoâ b rozwiaîzujaî zagadnienie nie stajaîc, przynajmniej w momencie formuøowania tez, w konflikcie z istniejaîcymi systemami, lecz tylko nieznacznie je rozszerzajaîc. Przykøad: Pole morfogenetyczne Ruperta Sheldrake'a zakøada istnienie ¹pamieÎ ci gatunkuº przekazywanej pozagenetycznie w postaci domniemanego pola o znamionach analogicznych do pola kwantowego. DzieÎ ki tej koncepcji wytøumaczono zjawisko roâ zçnicowania sieî poczaîtkowo identycznych komoâ rek podczas podziaøu komoâ rki zarodka ± problem do dzisiaj nie w peøni rozwiaîzany. Warto zaznaczycâ, zçe koncepcja Sheldrake'a nie podwazça w istotny sposoâb 279

Filozofia Przyrody 3 i Nauk Przyrodniczych Tomasz Witkowski zçadnego z istniejaîcych paradygmatoâ w (Sheldrake 1981; 1988). Ta pozorna bezkonfliktowosâcâ pozwala rozwijacâ sieî koncepcji na obrzezçach nauki, z ktoâ rej sieî wywodzi, a w momencie przyjeî cia jej zaøozçenâ przez inne dziedziny (w tym przypadku przez niektoâ re koncepcje terapeutyczne), usamodzielnia sieî. Przykøady pseudonauk, ktoâ re byøy formuøowane w sposoâ b niegwarantujaîcy trwaøosâci: Nicola Tesla, wybitny konstruktor, byø autorem koncepcji utrzymujaîcej istnienie promieni sâmierci, ktoâ ra zaprzeczaøa nie tylko istniejaîcemu stanowi wiedzy, ale roâ wniezç zdrowemu rozsaîdkowi. Sporo czasu posâwieî ciø on roâ wniezç na proâ by odkrycia aparatu odtwarzajaîcego mysâli na ludzkie na siatkoâwce oka. Na sâmietniku nauki spoczeîøa takzçe koncepcja Olivera Heaviside'a, fizyka, ktoâ ry posâwieî ciø czeî sâcâ zçycia na walkeî z teoriaî Einsteina, zaakceptowanaî przez wieî kszosâcâ naukowcoâ w (Gardner 1966). 1.2. Tworzenie specjalistycznego zçargonu ¹Mistrzamiº w posøugiwaniu sieî søowem w taki sposoâ b, aby stworzycâ wrazçenie niezwykøej gøeî bi i naukowosâci, saî niektoâ rzy intelektualisâci, tacy jak Lacan, Kristeva, Irigaray, Baudrillard i Deleuze. WypowiadajaÎc sieî w kwestiach spoøecznych, filozoficznych czy psychologicznych, wykorzystujaî pojeî cia z matematyki i fizyki kwantowej doprowadzajaîc swoje wypowiedzi do niespotykanego poziomu pozornej zøozçonosâci. W roâ wnie mistrzowski sposoâ b strategieî teî obnazçyø Alan Sokal w søynnym zçarcie, ktoâ ry polegaø na opublikowaniu w Social Text artykuøu pt. Transgresja granic: ku transformatywnej hermeneutyce kwantowej grawitacji, zøozçonego w wieî kszosâci z cytatoâ w wymienionych wczesâniej postmodernistoâ w (Sokal 1996). NasteÎ pnie ujawniø swojaî mistyfikacjeî, wytykajaîc autorom wszystkie naduzçycia w cytowanych fragmentach. Na mniejszaî skaleî robiaî to inne pseudonauki. Na przykøad NLP stosuje wieloznaczne okresâlenia zçargonowe dla wielu prostych zjawisk np. relacje mieî - dzyludzkie w ujeî ciu NLP okresâlane saî mianem ¹tan caº, zmysøy, to ¹modalnosÂci sensoryczneº, doprowadzenie do tego, zçe ktosâ zapamieî ta jakiesâ tresâci, nazywa sieî ¹instalowaniemº itp. UzÇywane definicje majaî czeî sto formeî raczej niezbyt jasnych, chocâ ¹maÎdrzeº brzmiaîcych metafor, np. ¹NLP to studium efektywnosâci i model sposobu, w jaki ludzie organizujaî swoje dosâwiadczenieº. 1.3. Imitacja systemu naukowego Metoda autoprezentacji, ktoâraî psychologowie spoøeczni nazywajaî ¹pøawieniem sieî w blasku cudzej chwaøyº, bywa wykorzystywana przez roâzçne pseudo- 280

Zamki na piasku: psychologiczne determinanty Filozofia Przyrody i Nauk Przyrodniczych 3 naukowe nurty i w ich wykonaniu polega czasami na imitowaniu struktur funkcjonujaîcych w sâwiecie nauki, a czasami na prostym zapozçyczaniu terminologii. Przykøadem takiej mocno rozbudowanej struktury byø Uniwersytet Lawsona wraz z RadaÎ WydziaøowaÎ i innymi strukturami powoøanymi do zajmowania sieî lowsonomiaî (Gardner 1966). W obreî bie pseudopsychologii dominujaîcaî roleî wiedzie w tym wzgleî dzie nurt neurolingwistycznego programowania. WieÎ kszosâcâ firm sprzedajaîcych usøugi to ¹instytutyº, czasami pod nazwaî ¹mieÎ dzynarodowy instytutº mozçe krycâ sieî jednoosobowa dziaøalnosâcâ gospodarcza. W powszechnie dosteî pnej wyszukiwarce internetowej mozçna znalezâcâ kilkanasâcie instytutoâ w NLP, a ostatnio roâ wniezç katedry neurolingwistycznego uwodzenia. Wspomniane instytuty prowadzaî seminaria, wykøady, organizujaî konferencje, kongresy i sympozja. Ich czøonkowie zakøadajaî mieî dzynarodowe stowarzyszenia i wydajaî periodyki w rodzaju ¹Journal of NLPº. NiektoÂrzy z nich w nieuprawniony sposoâ b posøugujaî sieî tytuøami naukowymi (np. Richard Bandler, ktoâ ry kazaø tytuøowacâ siebie doktorem). Stworzenie naukowego sztafazçu jest prostaî drogaî do dodatkowego uwiarygodnienia swoich koncepcji. Kiedy juzç pseudonaukowa struktura rozrosânie sieî, jej zwolennicy powoøujaî sieî na ¹spoøeczny dowoâd søusznosâciº, uzasadniajaîc, zçe tak wiele osoâb, instytucji i towarzystw nie mozçe sieî mylicâ. 1.4. Sposo b akcentowania odreî bnosâci badanych zjawisk i nieadekwatnosâci aktualnie obowiaîzujaîcej metodologii badanâ Kiedy pseudonauka uzyskuje podczas badanâ maøo satysfakcjonujaîce rezultaty, zaczyna akcentowacâ ulotnosâcâ zjawisk, a co sieî z tym wiaîzçe, takzçe nieadekwatnosâcâ obowiaîzujaîcej metodologii do badania tych zjawisk. Przykøady: ¹Sam Freud byø przeciwny prowadzeniu badanâ empirycznych nad mechanizmami obronnymi, w tym takzçe badanâ nad wyparciem. W odpowiedzi na listy Searsa, ktoâry napisaø do niego o swoim pomysâle badania projekcji, Freud stwierdziø, zçe prowadzenie badanâ eksperymentalnych nad projekcjaî i innymi mechanizmami obronnymi nie ma sensu, zçe saî to zjawiska tak ulotne i delikatne, zçe mozçna je dostrzec jedynie w trakcie wywiadoâ w klinicznych, a nie podczas badania eksperymentalnego, narzucajaîcego pewien poziom standaryzacjiº (Maruszewski 2005). Freud systematycznie zniecheî caø do badanâ empirycznych. Richard Bandler, wspoâ øtwoâ rca neurolingwistycznego programowania znany z otwarcie demonstrowanej pogardy dla testowania naukowego hipotez NLP, twierdziø, zçe jego system to sztuka a nie nauka, wieîc testowanie jej za- 281

Filozofia Przyrody 3 i Nauk Przyrodniczych Tomasz Witkowski øozçenâ mija sieî z celem lub jest w ogoâ le niemozçliwe, bo przeciezç sztuki nie da sieî badacâ za pomocaî metodologii stosowanej w psychologii. ¹Obron cy Lacana [...] czeî sto odpowiadajaî na krytykeî, odwoøujaîc sieî do strategii, ktoâ raî beî dziemy tu nazywacâ ani/ani: tych tekstoâ w nie nalezçy oceniacâ ani jako nauki sâcisøej, ani filozofii, ani poezji, ani... Mamy zatem do czynienia z czymsâ, co mozçna nazwacâ sâwieckim mistycyzmem: mistycyzmem, poniewazç celem dyskursu jest wywoøanie pewnych efektoâ w umysøowych, nie majaîcych czysto estetycznego charakteru, ale bez odwoøywania sieî do rozsaîdku: sâwieckim, poniewazç kulturowe odwoøania (do Kanta, Hegla, Marksa, Freuda, matematyki, wspoâ øczesnej literatury...) nie majaî nic wspoâ lnego z tradycyjnymi religiami i saî atrakcyjne dla wspoâ øczesnych czytelnikoâ wº (Sokal, Bricmont 1998). Nie chceî dowodzicâ twierdzenia, zçe nie istniejaî zjawiska, ktoâ rych znana nam metodologia nie potrafi mierzycâ. Byc mozçesaî takie, ale woâwczas obowiaîzkiem badacza jest wypracowacâ takaî metodologieî, ktoâ ra niezbicie wykazçe ich istnienie. TeÎ prostaî prawdeî zawarø w swoich søowach D. Myers, piszaîc: ¹Gdybym, przy moim wzrosâcie 170 cm i 59 latach twierdziø, zçe potrafieî wrzucicâ kosza z wyskoku, to cieî zçar dowodu spoczywaøby na mnie, a nie na tobieº (Myers 2004). 1.5. Przeciwstawienie praktyki i teorii Pseudonauki, ktoâ re rozwijajaî swojaî dziaøalnosâcâ praktycznaî, bardzo czeî sto podkresâlajaî pozornaî, z punktu widzenia filozofii nauki, antynomieî teoria-praktyka. Szczego lnie widoczne jest to wsâroâ d przedstawicieli rozçnych szkoâ ø terapeutycznych. Cytowany ponizçej przykøad jest klasycznym sposobem obrony systemu, ktoâ ry nie przechodzi pozytywnie weryfikacji empirycznej. ¹Truizmem jest, ale wyglaîda na to, zçe trzeba go tu powtoâ rzycâ, stwierdzenie, zçe psychoterapia i psychologia spoøeczna (tak samo jak wszelkie inne ¹psychologieº) to odreî bne, autonomiczne systemy wiedzy, posiadajaîce wøasnaî specyfikeî. Tym bardziej zçe terapia (w tym neurolingwistyczna) jest naukaî stosowanaî, nie w peøni zrozumiaøaî dla teoretykoâw pozbawionych praktyki i dosâwiadczenia klinicznegoº (Peczko 2006). Zwolennicy NLP jednomysâlnie podkresâlajaî,zçe praktyka jest wazçniejsza nizç teoria. Ich zdaniem, maøo kto z nas zna teorieî chodzenia, a jednak chodzimy. ZnajomosÂc teorii jakiegokolwiek zagadnienia nie jest istotna, o ile efekty saî pozytywne. Teoria mozçe bycâ balastem. Niewielkie podstawy teoretyczne NLP saî wieî c, ich zdaniem, raczej jego zaletaî. Nie inaczej twierdzi Bert Hellinger, terapeuta niemiecki. ¹WøasÂciwie teorie takie saî mi zupeønie obojeî tne. WidzeÎ przeciezç, zçe to po prostu ma miejsce. 282

Zamki na piasku: psychologiczne determinanty Filozofia Przyrody i Nauk Przyrodniczych 3 Teoretyczne wyjasânienia nie wnoszaî niczego do praktyki. Wiele osoâ b chce wytworzycâ sobie obraz tøumaczaîcy, jak cosâ takiego jest mozçliwe. Nie potrzebujeî takich wyjasânienâ, by pracowac⺠(Hellinger, ten HoÈ vel 2004). Dodatkowym zabiegiem, ktoâ ry sprzyja budowaniu tej antynomii, jest praktyka polegajaîca na asymilowaniu niektoâ rych zweryfikowanych dokonanâ nauki i przedstawiania ich jako wøasne, dziaøajaîce w praktyce. NLP korzysta z osiaîgnieî câ asocjacjonizmu, psychologii, uczenia sieî i innych odkrycâ tradycyjnej psychologii nadajaîc im inne okresâlenia i przedstawiajaîc je jako wøasne osiaîgnieîcia ¹praktyczneº. 1.6. Kult twoâ rcy koncepcji Towarzystwo Psychoanalityczne otaczaøo Zygmunta Freuda niemalzçe religijnym kultem. KonsekwencjaÎ tego byøo retuszowanie wizerunku twoâ rcy psychoanalizy. W 1912 r. czøonek tego towarzystwa, Ernest Jones, powoøaø nawet sâcisâle tajny ¹Komitetº Freuda, ktoâ rego zadaniem byøo chronicâ psychoanalizeî przed wszelkaî krytykaî. To wøasânie Jones, jako pierwszy, napisaø biografieî Freuda, ktoâ ra czeî sto mijaøa sieî z rzeczywistosâciaî. Co wieî cej, czeî sâcâ danych o Freudzie, ktoâ re pokazywaøy jego prawdziwe oblicze, byøy skrzeî tnie ukrywane w londynâskim mieszkaniu Freuda na Maresfield Gardens. Obrazowac mozçeto historia listoâw Freuda do Fliessa. W ich pierwszym wydaniu z 1950 r., przygotowanym przez AnneÎ Freud, Marie Bonaparte i Kurta Eisslera zabrakøo 160 listoâ w. PominieÎ cie ich uzasadniono tym, izç byøy maøo interesujaîce z naukowego punktu widzenia. Spadkobiercy i zwolennicy Freuda zamkneî li duzçaî liczbeî dokumentoâw, listoâw, notatek itp. materiaøoâw w Library of Congress azç do XXII w. Ta ¹kapsuøa czasuº, zdeponowana w szacownej instytucji, zostaøa stworzona dla ¹dobra naukiº, czyli ukrywania niedociaîgnieî câ, bøeî doâ w, wypaczenâ dla zachowania chwaøy i dokonanâ (Masson 2004). Podobnym kultem otaczano w poczaîtkowym okresie NLP Richarda Bandlera, a obecnie cieszy sieî nim niemiecki terapeuta Bert Hellinger. 1.7. Metody obrony przed krytykaî przyjmujaîce najczeî sâciej syndrom ¹obleÎ zçonej twierdzyº W okresach kryzysu, kiedy pseudonauka bywa bardziej intensywnie atakowana, cheî tnie korzysta z metody obrony, ktoâraî mozçemy nazwacâ ¹obleÎ zçonaî twierdzaîº. Wywiedziona bywa najczeîsâciej z wyzçej opisanej pozornej antynomii teoria-praktyka. NajczeÎ sâciej wyglaîda to tak, zçe: ¹nierozumiejaÎcy praktyki teo- 283

Filozofia Przyrody 3 i Nauk Przyrodniczych Tomasz Witkowski retycy atakujaî jakaîsâ grupeî praktykoâ w pomagajaîcych ludziom i niosaîcych dobroº. KoniecznosÂc obrony przed wrogiem zewneî trznym jest socjotechnikaî, ktoâra buduje wieî ksze poczucie tozçsamosâci w grupie, angazçuje energieî i sprzyja budowaniu spoâ jnosâci grupy z jednoczesnym wzrostem utozçsamiania sieî z bronionymi poglaîdami. Dla zbudowania koniecznosâci obrony czeî sto zawyzça sieî liczbeî przeciwnikoâ w i ich zaangazçowanie. W døugiej historii psychoanalizy byøo juzç kilka momentoâ w, kiedy podczas nasilenia krytyki tego nurtu Towarzystwo Psychoanalityczne budowaøo wsâroâ d swoich czøonkoâ w syndrom ¹obleÎ zçonej twierdzyº. 2. Wprowadzenie pseudonauki do popularnonaukowego obiegu na podstawie autorskiej mistyfikacji W pazâdzierniku tego roku w popularnonaukowym miesieî czniku ¹Charakteryº opublikowaøem pod pseudonimem Renata Aulagnier artykuø pt. Wiedza prosto z pola, posâwieî cony nowej psychoterapii. Artykuø zawieraø wieî kszosâcâ køamstw i fantazji, nie majaîcych niemal zçadnych podstaw naukowych. 2.1. Dlaczego wymysâliøem nowaî terapieî? Ludzie majaîcy problemy z wøasnym zçyciem czy zdrowiem czeîsto rozpaczliwie poszukujaî pomocy kogosâ z zewnaîtrz ± terapeuty, psychologa. SieÎ gnieî cie po teî pomoc bywa krokiem nieøatwym. To koniecznosâcâ przeøamania oporoâ w przed odkryciem sieî, to bolesne analizowanie wøasnych problemoâ w w obecnosâci terapeuty lub grupy, jesâli terapia jest grupowa. Zanim czøowiek zdecyduje sieî na ten krok, nierzadko proâbuje poradzicâ sobie na wøasnaî reîkeî. W obecnych czasach liczba takich mozçliwosâci wzrosøa niepomiernie. W ksieî garniach stojaî caøe rzeî dy ksiaîzçek obiecujaîcych pomoâ c w rozwiaîzaniu wszelkich kryzysoâ w i caøkowitej przemianie zçyciowej. Czasopisma posâwieîcone krzewieniu zdrowia, popularyzujaîce psychologieî roâ wniezç saî zâroâ døem informacji na temat jakosâci poszczegoâ lnych terapii, a jesâli uruchomimy komputer i wejdziemy do sieci, osâlepi nas bogactwo ofert roâzçnego rodzaju. Jak wybracâ teî wøasâciwaî? Czy søuchajaîc pokus, brzmiaîcych jak obietnice? Czy kierujaîc sieî bardziej racjonalnymi przesøankami, takimi jak podbudowa naukowa poszczegoâ lnych systemoâ w terapeutycznych? Gra idzie o bardzo wysokaî stawkeî. Zøy wyboâr, w najlepszym razie, mozçe oznaczacâ strateî czasu i pienieî dzy. Gorszy scenariusz to pogøeî bienie sieî kryzysu, 284

Zamki na piasku: psychologiczne determinanty Filozofia Przyrody i Nauk Przyrodniczych 3 zaøamanie nerwowe, jeszcze wieî ksze køopoty zçyciowe. Scenariusz czarny, ale ciaîgle prawdopodobny, to samoboâ jstwo. Jak zatem wybracâ? W tej chwili na lisâcie Europejskiego Towarzystwa Psychoterapii (EAP), skupiajaîcego ponad 120 tysieî cy terapeutoâ w, zarejestrowanych jest 31 modalnosâci terapeutycznych i ciaîgle dopisywane saî nowe. Spora czeî sâcâ z nich nie ma rzetelnych podstaw naukowych, za to w obreî bie nich istnieje wiele roâzçnych szkoâ ø. Poza oficjalnaî listaî takich towarzystw jak EAP na rynku usøugterapeutycznych rozwija sieî o wiele wieî cej roâzçnego rodzaju pseudoterapii. O ich szansach na przetrwanie i dopisanie do szacownych list decyduje milczaîca akceptacja sâwiata akademickiego i zainteresowanie nimi dyplomowanych psychologoâ w. Kiedy terapia otrzyma takie wsparcie i znajdzie sieî w obiegu, pozostaje juzç tylko kwestiaî czasu, jak wielu zrozpaczonych pacjentoâ w uwiedzie. SwojaÎ terapieî wymysâliøem gøoâwnie po to, aby sprawdzicâ, czy istnieje mozçliwosâcâ wprowadzenia do takiego ¹popularnonaukowego obieguº kompletnej bzdury. Dodatkowym celem, jaki chciaøem osiaîgnaîcâ, byøo wywoøanie szerszej dyskusji nad przenikaniem pseudonauki i paranauki na wyzçsze uczelnie, do instytucji naukowych oraz na øamy prasy i do czasopism specjalistycznych. 2.2. Dlaczego postanowiøem opublikowacâ jej opis w miesieî czniku ¹Charakteryº? Jest to jedyne na polskim rynku czasopismo popularnonaukowe w caøosâci posâwieî cone psychologii i psychoterapii. Ma tezç wyrazânie sprecyzowany profil. Przede wszystkim, jak mozçemy przeczytacâ w søowie od redaktora naczelnego w nr 6 z czerwca 2002 r. ¹[...] pismo nasze, chociazç popularnonaukowe ± popularne, ale jednak naukowe [...].º Takich deklaracji znajdziemy wieî cej, a ich potwierdzeniem dla czytelnika jest redakcja, w skøad ktoâ rej wchodzi redaktor naukowy, zasiada w niej trzech doktoroâ w. Dodatkowym zabiegiem, ktoâ ry mozçe w oczach czytelnika wzmacniacâ wiarygodnosâcâ pisma, jest umieszczenie w stopce redakcyjnej osâmiu nazwisk poprzedzonych tytuøem profesor doktor habilitowany i jednego z tytuøem doktorskim, ktoâ re konstytuujaî RadeÎ NaukowaÎ miesieîcznika 1. Te deklaracje i wyrazânie okresâlony profil pisma powoduje, zçe czytelnik mozçe odbieracâ prezentowane tresâci jako poparte badaniami naukowymi, rzetelne i sprawdzone. Niestety, moje obserwacje zawartosâci pisma doprowadziøy do innych wnioskoâ w. MiesieÎ cznik, szczegoâ lnie od kilku ostatnich lat, wsâroâ d rzetelnych artykuøoâ w zamieszcza roâ wniezç takie tresâci, ktoâ re pod szyldem nauki dadzaî sieî sprzedacâ. 1 Dane z wrzesânia 2007 r. 285

Filozofia Przyrody 3 i Nauk Przyrodniczych Tomasz Witkowski Jeszcze jednym argumentem przemawiajaîcym za wyborem ¹CharakteroÂwº jest fakt, zçe trafiajaî one do bardzo sprecyzowanej i duzçej (ponad 50 tys.) grupy odbiorcoâ w. SaÎ nimi psychologowie, wsâroâ d ktoâ rych wielu jest takich, dla ktoâ rych miesieî cznik jest gøoâ wnym zâroâ døem informacji, studenci psychologii, terapeuci bez wyksztaøcenia psychologicznego oraz bardzo wielu dawnych, obecnych oraz przyszøych klientoâ w, trafiajaîcych do terapeutoâ w, nierzadko rezygnujaîc roâ wniezç z terapii farmakologicznych. Trudno zatem wyobrazicâ sobie lepszy nosânik dla terapeutycznych nowinek w Polsce nizç ¹Charakteryº. 2.3. ZawartosÂc tekstu W charakterze teorii, na ktoâ rej budowaøem swojaî mistyfikacjeî, wykorzystaøem koncepcjeî poâ l morfogenetycznych, rezonansu morficznego i przyczynowosâci formatywnej. Oto kroâ tki fragment z opublikowanego tekstu, dajaîcy wyobrazçenie o teorii: ¹Zgodnie z koncepcjaî Sheldrake'a pole morfogenetyczne jest to wypeøniajaîce przestrzenâ pole o blizçej nie sprecyzowanej naturze fizycznej, ktoâ re obok czynnika genetycznego, DNA, nadaje okresâlonaî formeî organizmom zçywym. Ma ono tezç silny wpøyw na zachowanie organizmoâw zçywych i ich interakcje z innymi organizmami. Z polem morfogenetycznym wiaîzçe sieî tezç pojeî cie»formatywnej przyczynowosâci«. Jest to, wgsheldrake'a, zdolnosâcâ kazçdego organizmu do przekazywania pamieî ci o czeî sto powtarzajaîcych sieî zdarzeniach poprzez zapisywanie ich w polu morfogenetycznym, a nasteî pnie przekazywanie tej informacji potomkom i innym organizmom zçywym poprzez aktywny kontakt z ich polami tego rodzaju. Przekazywanie to odbywa sieî w oparciu o zjawisko rezonansu morficznego. Zjawisko to polega na tym, zçe jesâli jakasâ krytyczna liczba osobnikoâ w okresâlonego gatunku nauczy sieî jakiegosâ zachowania lub uzyska okresâlone cechy organizmu, to automatycznie ± dzieî ki rezonansowi morficznemu ± saî one duzço szybciej nabywane przez pozostaøych osobnikoâ w tegozç gatunku. SzybkosÂc przyswajania w takich przypadkach trudno wyjasânicâ naturalnymi procesami uczenia sieî. Co ciekawe, badania potwierdzajaî,zçe im wieîksze zageîszczenie osobnikoâw danego gatunku, a co za tym idzie poâ l morfogenetycznych, tym intensywniejszy rezonans morficznyº (Aulagnier 2007). Za wyborem koncepcji Sheldrake'a staøo kilka powodoâ w. Istotny byø fakt, zçe funkcjonuje ona w niektoâ rych psychoterapiach jako model wyjasâniania zachodzaîcych zmian (np. ustawienia Berta Hellingera) i ma sieî tam dobrze. Po drugie, jest koncepcjaî pseudonaukowaî egzystujaîcaî niemal wyøaîcznie na obrzezçach nauki lub poza nimi. JuzÇ zasieî gnieî cie informacji w Wikipedii daje poglaîd na temat koncepcji: ¹Biolodzy z gøoâ wnego nurtu badanâ naukowych odrzucajaî 286

Zamki na piasku: psychologiczne determinanty Filozofia Przyrody i Nauk Przyrodniczych 3 istnienie poâ l morfogenetycznych jako sprzeczne z aktualnie panujaîcym w biologii paradygmatem i niepotwierdzone eksperymentalnie. Fizycy takzçe nie traktujaî tej koncepcji powazçnie. HipotezeÎ istnienia tego pola bioraî natomiast pod uwageî niektoâ re szkoøy psychoanalizy, ktoâ re traktujaî jaî jako swoistaî kontynuacjeî idei niesâwiadomosâci zbiorowej Junga. Pole to cieszy sieî tezç pewnaî popularnosâciaî wsâroâ d autoroâ w literatury fantastycznej.º (http://pl.wikipedia.org/wiki/pole_morfogenetyczne). Badania nie potwierdziøy ani istnienia poâ l morfogenetycznych, ani rezonansu morficznego. Trzecim powodem uzasadniajaîcym wyboâ r tej akurat koncepcji byø fakt, zçe wyjasâniajaîc pojeî cie pola morfogenetycznego, w nieuprawniony sposoâ b powoøujeî sieî na analogieî do pola kwantowego, co poza realizacjaî moich celoâw mogøoby dodatkowo pomoâ c w sprawdzeniu, czy lekcja udzielona przez Sokala na cosâ sieî zdaøa. Trudno zatem wyobrazicâ sobie ¹lepszaκ (bardziej zøaî) teorieî z punktu widzenia przygotowania mistyfikacji. Tekst zawieraø szczegoâ øowy opis terapii, sposoby pomiaru poâ l morfogenetycznych, odwoøywaø sieî do przykøadoâ w ze sâwiata zwierzaît, pokazywaø, jakie zastosowania majaî pola morfogenetyczne w nauce jeî zykoâ w, jakie saî zwiaîzki pola morfogenetycznego z fizykaî kwantowaî itp. PrzedstawiajaÎc redakcji tak skonstruowany tekst, realizowaøem pierwsze zaøozçenie zwiaîzane ze sposobem formuøowania hipotez pseudonaukowych. Moje ¹odkrycieº nie stawaøo w opozycji do istniejaîcego stanu wiedzy, paradygmatoâw i metodologii. Byøo jedynie uzupeønieniem wiedzy o czøowieku. Dodatkowo zawieraøo obietniceî szybkich rezultatoâw, bo niemal rewolucjeî w terapii: rzetelna diagnoza za pomocaî tomografu komputerowego, proste zalecenia, jak np. wizyta na stadionie piøkarskim lub søuchanie oper Wagnera w celu wywoøania rezonansu morficznego, pomiar konâ cowy i... pacjent wyleczony. PoniewazÇ moje ¹odkrycieº nie weszøo jeszcze w fazeî badanâ i nie dostarczyøo negatywnych rezultatoâ w, nie byøem zmuszony wykorzystywacâ zabiegu polegajaîcego na akcentowaniu odreî bnosâci zjawiska i nieadekwatnosâci metodologii. Z podobnych wzgleîdoâw nie korzystaøem z pozornej antynomii teoria-praktyka czy innych sposoboâ w wykorzystywanych przez pseudonauki, ktoâ re poza faktem zaistnienia muszaî sobie zapewnicâ trwaøosâcâ. NajwieÎ kszy nacisk poøozçyøem na imitacjeî nauki. Badania umiejscowiøem w istniejaîcym Laboratoire de Neuroimagerie in Vivo majaîcym siedzibeî na Akademii Medycznej w Strasbourgu we Francji. Artykuø roiø sieî od okresâlenâ wskazujaîcych na zwiaîzek z twardaî naukaî. Obrazowanie pracy moâ zgu w czasie rzeczywistym, topologia matematyczna, zwiaîzki z fizykaî kwantowaî, sporo rzeczywistych nazwisk, dat i faktoâw, niekoniecznie majaîcych ze sobaî zwiaîzek, to sztafazç, na ktoâ ry, jak sieî okazuje, dosâcâ skutecznie mozçna nabracâ nie tylko konsumenta nauki, ale roâwniezç redakcjeî pisma popularnonaukowego. 287

Filozofia Przyrody 3 i Nauk Przyrodniczych Tomasz Witkowski 2.4. Wnioski Nie chciaøbym, aby wniosek, jaki pøynie z opublikowania tekstu ograniczaø sieî do stwierdzenia, izç ¹kazÇdego mozçna oszukacâº. BlizÇszy prawdzie byøby wniosek, izç ¹niezwykle øatwo jest oszukacâ redakcjeî popularnonaukowego pismaº. Ale i ten wniosek nie zawiera wszystkiego, co pokazaøa moja mistyfikacja. Redakcja ¹Charaktero wº wzieî øa czynny udziaø w oszukiwaniu samej siebie i swoich czytelnikoâ w (popeøniajaîc w trakcie przygotowania tekstu plagiat uzupeøniajaîcy mojaî praceî), a tego juzç nie mozçna przypisywacâ ani do sytuacji sprzyjajaîcej powstaniu mozçliwosâci bycia oszukanym, ani do inteligencji, sprytu, przebiegøosâci i niecnosâci autora mistyfikacji. BøeÎ dem byøoby uogoâ lnienie moâ wiaîce o tym, zçe redakcja ¹Charaktero wº oszukuje swoich czytelnikoâ w, zamieszczajaîc bzdurne teksty i plagiaty. Moja mistyfikacja nie daje do tego podstaw, ponadto znam wiele bardzo wartosâciowych tekstoâ w zamieszczanych w tym miesieî czniku, ktoâ rych rzetelnosâci gotoâ w jestem bronicâ. Bardziej prawidøowy jest wniosek moâ wiaîcy o tym, zçe bardzo øatwo jest wprowadzicâ pseudonaukowaî koncepcjeî do popularnonaukowego obiegu, a redakcja cheî tnie w tym pomozçe. Gdyby zamiast autora, ktoâ ry w swoim zamysâle od samego poczaîtku miaø zamiar ujawnicâ mistyfikacjeî, wysteîpowaø oszust lub nawet pseudonaukowiec przekonany o swoich racjach, niestety, droga do czytelnikoâ w staøaby przed nim otworem. Moja mistyfikacja, budzaîc wiele emocji, ujawniøa tezç wiele pytanâ natury ogoâlniejszej odnoszaîcych sieî do nauki, jej popularyzacji i odpowiedzialnosâci za dziaøalnosâcâ praktycznaî psychologoâ w. Ich lista jest zbyt døuga, aby wymienicâ je wszystkie. CzeÎ sâcâ z nich warto jednak postawicâ. A zatem, czy przedstawiciele psychologii naukowej saî odpowiedzialni za poziom popularyzowania swojej dziedziny i popularyzowane tresâci? Jaka jest roâzçnica pomieî dzy tolerancjaî redaktoroâ w, terapeutoâ w, badaczy dla roâ zçnych sposoboâ w uprawiania nauki i terapii a obojeî tnosâciaî w stosunku do naduzçycâ, jakie w tej sferze majaî miejsce? Wreszcie, czy to, co odkryøa moja mistyfikacja, jest nagøasânianiem i przerysowywaniem marginalnego problemu, czy tylko wskazaniem czubka goâ ry lodowej, ktoâ rej ogrom jest dla naszych oczu niewidoczny? Bibliografia Aulagnier R., 2007, Wiedza prosto z pola, ¹Charakteryº 10. Gardner M., 1996, Pseudonauka i pseudouczeni, Warszawa: PWN. 288

Zamki na piasku: psychologiczne determinanty Filozofia Przyrody i Nauk Przyrodniczych 3 Hellinger B., ten HoÈ vel G., 2004, Praca nad rodzinaî.metoda Berta Hellingera, Gdan sk. Maruszewski T., 2005, PamieÎc autobiograficzna, GdanÂsk: GWP. Masson J., 2004, Przeciw terapii. Krako w: Oficyna Wydawnicza ¹Impulsº. Myers D.G., 2004, Intuicja, jej siøa i søabosâcâ. Moderator. Peczko B., 2006, RoÂzÇ ne oblicza NLP, ¹Charakteryº 5, s. 39-41. Sheldrake R., 1981, A new science of life, ¹New Scienceº 90, s. 766-768. Sheldrake R., 1988, The Presence of the Pas- Morphic Resonance and The Habits of Nature, Crown. Sokal A., Bricmont J., 1998, Modne bzdury.o naduzç ywaniu pojeîcâ z zakresu nauk sâcisøych przez postmodernistycznych intelektualistoâw, Warszawa: Pro szynâ ski i S- ka. Sokal A., 1996, Transgressing the boundaries: Toward a transformative hermeneutics of quantum gravity, ¹Social Textº 46/47, s. 217-252. Castles on the sand: psychological determinants of pseudoscience's success and longevity Abstract The history of science is filled with the oddest pseudo-scientific inventions. Some of them have now achieved the status of curiosities, others have been functioningin or on the verge of science for decades or centuries. The success and longevity of a pseudo-scientific theory cannot be predicted merely on the basis of its agreement/ disagreement with the currently prevalent paradigm, methodology or philosophy of science in a given area. However, such predictions are possible if we take into consideration the socio-historical and psychological context in which the theories emerge and persevere. The paper's main focus are psychological determinants of pseudoscience's success and longevity. The presented patterns are illustrated by such theories as psychoanalysis, Richard Bandler and John Grinder's Neuro-Linguistic Programming and Rupert Sheldrake's morphogenetic fields theory. A description of my hoax, which consisted in puttingforward a new therapeutic theory quotingconnections with biology, neuroscience and quantum physics, published in a popular science magazine, Charaktery, provides additional empirical evidence and illustrates the mechanisms of acceptingpseudo-science by the scientific environment. 289

Filozofia Przyrody 3 i Nauk Przyrodniczych Tomasz Witkowski Søowa kluczowe: psychologia, pseudonauka, powodzenie pseudonauki, trwaøosâcâ, determinanty psychologiczne, psychoanaliza, programowanie neurolingwistyczne, fizyka kwantowa, czasopisma popularyzujaîce, kryteria akceptacji Keywords: psychology, parascience, success of parascience, robustness, psychological determinants, psychoanalysis, neurolinguistic programming, quantum physics, popular magazines, acceptation criteria 290