54 Rynk Instytuce Fnansowe BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Przeglàd metod oceny efektów konsoldac banków An Insght nto the Methods of Analyss the Effects of Bank Consoldaton Magdalena Mcek* perwsza wersa: 9 lutego 2007 r., ostateczna wersa: 4 maa 2007 r., akceptaca: 15 maa 2007 r. Streszczene Ze wzgl du na dynamczny wzrost lczby fuz prze ç banków stnee konecznoêç zdentyfkowana efektów konsoldac. Sposoby prowadzena tego rodzau badana sà bardzo zró ncowane newystandaryzowane. Przeglàd stosowanych metod ma na celu usprawnene poszukwaƒ metody, która umo lw ocen efektów po àczeƒ banków w szerszym u cu. W nneszym artykule zaprezentowano klkanaêce metod oceny efektów konsoldac banków na Êwece, do àczaàc wynk czàstkowe opn autorów o metodach stosowanych na poszczególnych etapach realzac procesu konsoldac banku. Abstract Respectve to the bank consoldaton actvty the fnancal nsttutons are nterested n dentfng the effects of bank consoldaton. There are several dfferent metholologes to study the effects of the bank consoldaton. The man purpose of ths artcle s presentng the most popular methods of analyss the effects of the bank consoldaton n order to open the chance of creatng the approprate method of analyss the effects of bank consoldaton whch s sutable to the current stuaton of the fnancal sector. S owa kluczowe: konsoldaca, bank, fuze prze ca banków Keywords: banks, consoldaton, bank mergers and acqustons JEL: G21,G28 * Katolck Unwersytet Lubelsk, Wydza Zamescowy Nauk Prawnych Ekonomcznych w Tomaszowe Lubelskm; e-mal: magdamcek@kul.lubln.pl
BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Fnancal Markets and Insttutons 55 Wst p W dobe globalzac, lberalzac deregulac dza- alnoêc gospodarcze sektor us ug fnansowych stae s ednym z g ównych obszarów dokonywana transakc konsoldacynych. WartoÊç globalnych fuz prze ç w 2006 r. po raz koleny osàgn a rekordowy pozom. Zdanem analtyków w ostatnm czase ne tylko Stany Zednoczone Europa Zachodna, lecz równe krae Europy Ârodkowe Wschodne odnotowa y znaczny wzrost fuz prze ç w sektorze fnansowym. Ze wzgl du na dynamczny wzrost lczby fuz prze ç banków koneczne est zdentyfkowane efektów konsoldac. Sposoby prowadzena tego rodzau badaƒ sà bardzo zró ncowane. Metody stosowane do oceny efektów konsoldac banków ne sà w pe n wystandaryzowane, a ntensywnoêç ch stosowana wskazue, e analzowane sà edyne efekty czàstkowe. Z tego powodu pod to prób zestawena metod oceny czàstkowych efektów konsoldac banków w celu usprawnena poszukwaƒ metody, która umo lw bardze precyzynà welokryteralnà ocen efektów konsoldac. B dze to przydatne zarówno dla badaczy, ak analtyków. Dotychczas pod to newele prób klasyfkac powszechne stosowanych metod oceny efektów konsoldac banków, zarówno z punktu wdzena rodzaów metod, ak kryterów oceny. Powstae pytane, czy po zestawenu mo na wskazaç, które metody sà nabardze przydatne na danych etapach realzac procesów konsoldac. Przeglàd metod oceny efektów konsoldac banków przygotowano, maàc na uwadze powy szy cel. Typologa metod oceny efektów konsoldac banków Obecne konstruue s wele metod oceny efektów konsoldac banków, ró nàcych s pod wzgl dem ocenanych obszarów. Podstawà rozwa aƒ sà z regu y defnce efektów konsoldac banków. Wyró na s efekty bezpoêredne (t. planowane odgórne) po- Êredne (neplanowane odgórne), systemowe, ca kowte, ak równe wewn trzne zewn trzne (Berger et al. 1999). Na rynku stosue s ró norodne metody cz Êcowe oceny efektów konsoldac banków (tabela 1). Metody oceny efektów konsoldac banków ne sà z regu y wykorzystywane àczne. W modelach statystyczno-ekonometrycznych stosue s zarówno podeêca neparametryczne, wykorzystuàce programowane matematyczne (m.n. DEA, FDH), t. zak adaàce brak sk adnka losowego oraz zale noêc funkcyne m dzy zmennym, ak równe metody parametryczne oparte wy àczne na modelach ekonometrycznych (SFA, DFA, TFA tp.). Do oceny efektów konsoldac banków cz sto wykorzystue s równe analz porównawczà wskaênkowà. Wszystke te grupy metod wp ywaà poêredno na stosowane metod badaƒ spo ecznych. W ramach badaƒ spo ecznych zwraca s szczególne uwag na ocen satysfakc klentów, pracownków oraz pozosta ych nteresaruszy uczestnczàcych w procesach konsoldac banków. Badana spo eczne uzupe naà ocen ekonomcznych organzacynych efektów konsoldac banków. Studa wydarzena Metoda studa wydarzena s u y g ówne do oceny wp ywu rynku na stopy zwrotu akc dane spó k. W przypadku konsoldac banków sprowadza s ona do oceny wp ywu publcznego og oszena o po àczenu banków na wartoêç akc. Przymuàc, e stopy zwrotu akc konsolduàcych s banków, notowanych na ge dze sà postrzegane ako warygodne wskaênk oceny ch wartoêc rynkowe, wp yw procesu konsoldac banków na ch wartoêç bada s za pomocà nadzwyczanych (dodatkowych) stóp zwrotu (ang. abnormal returns). Zmany stóp zwrotu sà szacowane w zró ncowanych przekroach czasowych, od klku tygodn przed og oszenem po àczena do klkunastu tygodn po og oszenu po àczena (Rhoades 1994). W ednym z model do analzy wydarzena wykorzystue s nadzwyczanà stop zwrotu AR (Betel, Schereck 2001). AR = R t t ( α + β Rmt gdze: AR t dodatkowa stopa zwrotu dla -tego banku w danym przedzale t, R t stopa zwrotu z akc -tego banku w okrese t, α wyraz wolny, szacowany za pomocà model regres R t wzgl dem R mt (za pomocà metody namneszych kwadratów) dla danych z odpowednego okresu, β wspó czynnk beta okreêlany ako ryzyko systematyczne, szacowany za pomocà model regres R t wzgl dem R mt (za pomocà metody namneszych kwadratów) dla danych z odpowednego okresu, R mt stopa zwrotu z akc z ndeksu akc banków w okrese t. W równanu (1) wylczena R t R mt operaà s na danych pochodzàcych z ró nych êróde (w USA m.n. Center for Research on Securty Prces CRSP, Morgan Stanley Captal Internatonal MSCI). Wykorzystuàc publczne prezentowane stopy zwrotu z akc poszczególnych banków oraz stopy zwrotu uzyskwane z rynku bankowego, parametry modelu rynkowego wyznacza s na podstawe równana (2). ) (1)
56 Rynk Instytuce Fnansowe BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Tabela 1. Typologa metod oceny efektów konsoldac banków èród o: opracowane w asne. R = α + β R + e t gdze: R t, R mt,α, β zdefnowano powy e, natomast dodany zosta parametr: e t sk adnk losowy. Wykorzystuàc równane (2) bazuàc na stopach zwrotu R t R mt, szacue s parametry α β. Podstawaàc dane do równana (1) wyznacza s nadzwyczanà stop zwrotu w danym przekrou czasowym. Gdy wartoêç wskaênka wynos zero, wynk po àczena est neutralny, gdy przymue wartoêç dodatnà, konsoldaca tworzy dodatkowà wartoêç dla akconaruszy -tego banku; a w przecwnym przypadku przymue wartoêç uemnà. mt t (2) Stosowana w analze zdarzena metodyka est bardze uednolcona w porównanu z nnym metodam oceny efektów konsoldac (Rhoades 1994). Lczba banków ob tych badanam lczba og oszeƒ o po àczenu meêc s w przedzale od 11 do 139, podczas gdy okres wyznaczana stopy zwrotu obemue przedza od 41 dn do 108 tygodn, a okres wyznaczana nadzwyczane stopy zwrotu wynos 40 tygodn przed po àczenem 20 tygodn po po àczenu. Stopy zwrotu sà szacowane na podstawe stopy sprzed po àczena, przed po àczenem, po nm lub wy àczne po po àczenu. Stosue s model rynkowy, skorygowany model rynkowy oraz model korygowanego rynku nne. Wykorzystue s g ówne dzenne stopy zwrotu, ale w nektórych przypadkach równe
BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Fnancal Markets and Insttutons 57 tygodnowe stopy zwrotu. Zasadnczo przy kalkulac nadzwyczane stopy zwrotu za dat bazowà przymue s dat og oszena po àczena, ale w nektórych przypadkach dat prawnego po àczena czy og oszena publczne zgody na po àczene przez nadzoruàce nstytuce paƒstwowe. Za pomocà studów wydarzena g ówne bada s stop zwrotu banku przemuàcego; w nelcznych przypadkach analza obemue bank przemowany. Wynk badaƒ 98 europeskch banków, które przechodz y procesy konsoldac w latach 1985 2000, wskazuà, e w w kszoêc przypadków po àczena stanowà podstaw tworzena wartoêc dodane (Bretel, Schereck 2001). Nadzwyczana stopa zwrotu est przede wszystkm notowana w àczne analze banku przemowanego przemuàcego oraz wy àczne analze banku przemowanego. W przypadku procesów w latach 1998 2000 bank przemuàce, podobne ak bank amerykaƒske ma y zdecydowane gorsze wynk. Ponadto, m dzynarodowe procesy po àczeƒ banków naw ksze konsoldace na rynku europeskm przynoszà nas absze wynk, co przeczy efektywnoêc wspólnego rynku europeskego. Wynk badaƒ 7 banków, które przechodz y procesy konsoldac w latach 1997 2001 w Polsce, sà zbl one do ogólnoeuropeskch. Nadzwyczanà stop zwrotu osàgn y g ówne bank przemowane (Havrylchyk 2005). Powodem stosowana przez welu badaczy metody analzy wydarzena est ch ç oszacowana wp ywu publczne nformac o po àczenu banków na reakc nwestorów. Naw kszà popularnoêç omawana metoda zyska a w latach 80., natomast obecne ceszy s mneszym zanteresowanem. Wynka to m.n. z tego, e analza wydarzena ograncza s do oceny oczekwaƒ rynku fnansowego prezentue edyne krótkotermnowe efekty konsoldac banków. Lepsze wynk osàgaà bank przemowane, natomast wynk analz banków przemuàcych ne daà ednoznaczne odpowedz. Metoda Operatng Performance OP (ocena dza alnoêc operacyne) Metoda OP ceszy a s naw kszym zanteresowanem na prze ome lat 80. 90. XX w. Wynka to przede wszystkm z tego, e k adzono wówczas nacsk na dwa g ówne motywy po àczeƒ banków, t. redukc kosztów popraw efektywnoêc dza alnoêc banków. W welu przypadkach studa OP porównuà wynk dza alnoêc skonsoldowanych banków z wynkam grupy róweêncze (ang. control group), w które sk ad wchodz y wy àczne bank neuczestnczàce w procesach ntegracynych. Metody stosowane do oceny dza alnoêc operacyne, ne sà tak uednolcone ak w przypadku oceny nadzwyczane stopy zwrotu (Rhoades 1994). Lczba banków ob tych badanam meêc s w przedzale od 1 do 4 900, przy czym obszar badaƒ ma zas g kraowy lub regonalny. Okres badaƒ obemue wskaênk z klku lat, przed po àczenem po nm, a w nektórych badanach poma s rok po àczena. Wyró na s segmentac po àczeƒ ze wzgl du na rozmary banków. W w kszoêc przypadków analzowano zntegrowanà nstytuc bankowà (a ne bank przemuàcy czy przemowany). Istnee równe ró norodnoêç stosowanych testów statystycznych, narz dz badaƒ mechanzmu powàzaƒ m dzy zmennym tp. Metoda OP polega na analze zman (t. porównanu dane wartoêc przed po àczenem po ch po àczenu) zarówno wspó czynnków kosztowych (pode- Êce koszty), ak standardowych wskaênków rentownoêc (podeêce zysk) oraz obu grup wspó czynnków, podeêce zysk koszty (Freder, Aplado 1983). PodeÊce kosztowe Zagadnenem szeroko dyskutowanym w lteraturze przedmotu est okreêlene zmennych wchodzàcych do modelu OP w podeêcu kosztowym. Wskaênk Tabela 2. Segmentaca banków skonsoldowanych ne skonsoldowanych ród o: opracowane w asne na podstawe: Kwan, Wlcox (2002, s. 109-124).
58 Rynk Instytuce Fnansowe BANK I KREDYT kweceƒ 2007 wzgl dnych kosztów operacynych (ang. Change n Relatve Operatng Costs CROC) zaprezentowany przez Kwana Wlcoxa (2002), lustrue zale noêç m dzy kosztam banków skonsoldowanych ponoszonym po po àczenu, a kosztam grupy róweêncze neuczestnczàce w procesach konsoldac, w odnesenu do analogczne zale noêc, która ma a mesce w latach wczeêneszych. Model przyà nast puàcà postaç: [ X A X dla = 1,..., n Peer A gdze: A (ang. after) oznacza po konsoldac, B (ang. before) przed po àczenem, X Peer wynk grupy róweêncze Xpeer bazuàce na Êredne arytmetyczne wartoêc zmennych z oêmu kwarta ów (2 lat) przed po àczenem banków po po àczenu, X - wskaênk dla banków skonsoldowanych X bazuàcy na Êredne arytmetyczne wartoêc badanych zmennych banku przemuàcego przemowanego z oêmu kwarta ów przed po àczenem banków po ch konsoldac. Kosztam operacynym sà take zmenne, ak: relaca ca kowtych kosztów pozaodsetkowych do ca kowtych aktywów banku, relaca kosztów osobowych do ca kowtych aktywów banku, relaca wydatków na neruchomoêc do aktywów ca kowtych, relaca pozosta ych kosztów pozaodsetkowych do aktywów ca kowtych. Na podstawe kryterów zaprezentowanych w tabel 2, spoêród 8 032 banków wyselekconowano 1 134 bank uczestnczàce w procesach konsoldac oraz 5 475 banków neboràcych udza u w po àczenach. Autorzy porównal wynk skonsoldowanych banków przed po àczenem po po àczenu z wynkam edne z czterech zdefnowanych grup róweênczych nabardze podobne pod wzgl dem wskaênków fnansowych. Wynk badaƒ wskazuà na redukc kosztów dza ana banków po zakoƒczenu konsoldac, ale est ona pon e oczekwaƒ przy tych w planach procesów konsoldac banków. PodeÊce zysk koszty ] [ X B X Peer B ] (3) Zw kszene sprawnoêc operacyne banku za pomocà redukc kosztów est ednym z g ównych motywów konsoldac banków. Badana efektów konsoldac banków przeprowadzone przez Al-Sharkasa, Hassana Murkheree (2003), opera y s g ówne na danych ks gowych podmotów tworzàcych prób badawczà. Przed po àczenem dane ks gowe przemowanego przemuàcego banku zaprezentowano àczne. W przypadku ostatnego roku przed po àczenem stosowano Êrednà wa onà wartoêc zmenne. Ocenaàc wp yw konsoldac banków na ch sprawnoêç operacynà, autorzy porównal wartoêc wskaênków ROA, ROE oraz CER (wskaênk efektywnoêc kosztowe) z trzech lat poprzedzaàcych konsoldac po e przeprowadzenu, z wy àczenem roku ntegrac zarówno dla banków skonsoldowanych, ak grupy róweêncze. W analze zman sprawnoêc operacyne banków konsoldowanych porównue s ch wynk z wynkam banków nale àcych do grupy róweêncze w okrese przed po àczenem po nm. Δ R = [ R A R gdze: ΔR ró nca pom dzy zmennym przed konsoldacà po ne, A zmenne po zakoƒczenu procesu konsoldac, B zmenne przed po àczenem banków, R Peer wynk grupy róweêncze bazuàce na Êredne arytmetyczne wartoêc zmennych z trzech lat przed po àczenem po àczenu banków, R Êredna arytmetyczna wartoêç badanych zmennych banku przemuàcego przemowanego równe w càgu trzech lat przed konsoldacà po ne. Odemuàc wartoêç relatywnego wskaênka sprawnoêc banków przed po àczenem od analogcznego wskaênka po po àczenu, wyznacza s relatywne wynk konsoldac banków. Dodatn przyrost ROA ROE wskazue na popraw dza alnoêc banków po zakoƒczenu konsoldac. Negatywna wartoêç przyrostu CER oznacza popraw efektywnoêc kosztowe banków skonsoldowanych w porównanu z wynkam grupy róweêncze. Przy analze powy szych wskaênków welokrotne obserwowano pozytywne efekty konsoldac banków. PodeÊce mened erske Peer A ] [ R B R Peer B Do oceny efektów po àczeƒ banków stosue s równe porównane dza alnoêc operacyne banku po konsoldac z oszacowanym, prognozowanym przez zarzàd banku wynkam konsoldac. Wychodzàc z za o ena, e celem fuz prze ç banków w latach 1985 1996 by a przede wszystkm redukca kosztów, Houston, James Ryagert (2001) zbadal zale noêç pom dzy zmanam w OP przed po àczenem po ntegrac. SprawnoÊç operacynà banku OP autorzy zdefnowal w dwoak sposób, poprzez: Wspólny wskaênk efektywnoêc WWE (ang. combned effcency rato). WWE to suma kosztów osobowych, wyposa ena tp. zarówno banku przemuàcego, ak przemowanego, podzelona przez su- ] (4)
BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Fnancal Markets and Insttutons 59 m dochodów banku przemuàcego przemowanego. Do wyznaczena wskaênka wykorzystue s dane ks gowe z roku poprzedzaàcego fuz perwszego roku po fuz. Skorygowany ROA (przed opodatkowanem). Jest to loraz zsumowanych zysków przed opodatkowanem banków przemuàcego przemowanego, pow kszonych o ks gowà wartoêç prowz za kredyty utracone, amortyzac, goodwll, koszty restrukturyzac reorganzac, przez Êredne aktywa ca kowte banków przemuàcego przemowanego w danym roku rozrachunkowym. Do wyznaczena wskaênków dza alnoêc operacyne przed fuzà wykorzystywano dane ks gowe z roku rozrachunkowego wyprzedzaàcego og oszene po àczena, eêl og oszene ma o mesce w perwsze po owe roku rozrachunkowego. Gdy og oszene nast powa o w druge po owe roku rozrachunkowego, wówczas wykorzystywano dane z tego roku rozrachunkowego. Do wylczena wskaênków dza alnoêc operacyne po fuz zastosowano dane ks gowe obemuàce dwa lata rozlczenowe po roku bazowym. Poprawa wskaênka efektywnoêc oznacza uemnà wartoêç wynku, podczas gdy poprawa ROA uwdaczna s w dodatne wartoêc wynku. Wyznaczaàc oba wskaênk, wyelmnowano koszty restrukturyzac, wp ywy ze sprzeda y aktywów, prowze za kredyty utracone. Bazuàce na wartoêcach ks gowych mary dza alnoêc operacyne OP zyskownoêc ne prezentuà ednoznaczne, czy zarzàdy banków uczestnczàcych w konsoldac w pe nym zakrese osàgaà zamerzone oszcz dnoêc kosztów pozom obrotów. Na podstawe oczekwaƒ zarzàdów banków autorzy sklasyfkowal wynk 64 konsoldac. Satysfakconuàcy pozom oczekwaƒ zarzàdu przy redukc kosztów banku est osàgalny wówczas, gdy wartoêç redukc kosztów w przybl enu pokrywa s z oczekwanam. Wynk fuz sà sklasyfkowane ako gorsze, n oczekwano, gdy oszcz dnoêc kosztowe sà o 10% n sze, n planowano. Autorzy wskazuà, e àczàce s bank osàgaà planowane wynk po zakoƒczenu konsoldac, a prawdopodobeƒstwo ch osàgn ca est w ksze w przypadku nanowszych po àczeƒ. Dynamczna analza efektywnoêc Z metodà badaƒ efektywnoêc wà e s wy e opsana metoda OP, która w wers perwotne s u y a do oceny efektywnoêc. Wskaênk efektywnoêc powszechne uznae s za edne z nastotneszych dla oceny funkconowana banków. Analza efektów konsoldac banków wykorzystue dynamczne metody oceny efektywnoêc oraz klasyczne metody oceny efektywnoêc. Do oceny efektów konsoldac banków za pomocà klasyczne metody efektywnoêc nacz Êce stosue s tradycynà analz wskaênkowà. Analza porównawcza klasycznych wskaênków efektywnoêc (m.n. ROA, ROE, wskaênków rentownoêc brutto netto) ne uwzgl dna stnena neefektywnoêc, która powstae na skutek stosowana neoptymalnych proporc nak adów do wynków. Badana nad efektam konsoldac banków z zastosowanem dynamczne analzy efektywnoêc banków skonsoldowanych banków neuczestnczàcych w procesach konsoldac sà prowadzone od poczàtku lat osemdzesàtych. Przeglàd lteratury Êwatowe pozwala stwerdzç, e do oszacowana efektywnoêc àczàcych s banków, wykorzystue s : metody determnstyczne (nezak adaàce losowoêc), których g ównym przyk adem est metoda DEA opracowana przez Charnesa, Coopera, Rhodesa w 1978 r. oraz Free Dsposal Hull (FDH), podeêce stochastyczne, które zak ada obecnoêç dwóch zmennych losowych o odmennych wartoêcach ró ne nterpretac, t. SFA, TFA, DFA. Dynamcznà analz efektywnoêc banku mo na przeprowadzaç na dwa sposoby. W perwszym przypadku porównue s aktualnà welkoêç produkc z maksymalnà, akà da oby s uzyskaç przy ustalonych nak adach czynnków (analza efektywnoêc technczne na podstawe granczne funkc produkc z wykorzystanem programowana matematycznego lub model ekonometrycznych). W modelach ekonometrycznych metoda efektywnoêc dochodowe rozpatrue zarówno koszty nak adów, ak uzyskwane przychody. Jak wynka z lczby publkac, cz Êce stosue s metod DEA, nemne ednak podemowane sà u próby porównana obu metod dynamczne oceny efektywnoêc banków. Wykres. Metoda DEA versus stochastyczny model granczny 16 14 12 10 8 6 4 2 0 0 2 4 6 8 10 12 14 16 Uwag: Lna càg a àczy punkty granczne (metoda DEA). Lna przerywana powsta a przy wykorzystanu metody namneszych kwadratów. Poszczególne punkty stanowà nterpretac kombnac nak adów wynków podmotów gospodarczych opracowanà przez Charlesa et al. (1994). èród o: Wagenvoort, Schure (2002).
60 Rynk Instytuce Fnansowe BANK I KREDYT kweceƒ 2007 W drugm przypadku porównue s faktyczne ponesone koszty z namneszym kosztam, które pozwol yby, uzyskaç ustalonà welkoêç produkc (analza efektywnoêc kosztowe na podstawe granczne funkc kosztu, wyznaczaàce mnmalny koszt dane produkc przy danych cenach czynnków), wykorzystuàc modele ekonometryczne. Metoda efektywnoêc kosztowe, w przecweƒstwe do efektywnoêc dochodowe, rozpatrue wy àczne koszty nak adów. Grafcznà nterpretac zawska prezentue wykres. Metoda DEA Analza otoczk danych (metoda DEA) zosta a zaprezentowana w Stanach Zednoczonych u w latach 70. Zak ada ona brak sk adnka losowego oraz ne wymaga zale noêc funkcyne m dzy nak adam a efektam. Obektam analzowanym w metodze DEA sà tzw. ednostk decyzyne, a przedmotem analzy est produktywnoêç, z akà dana ednostka przetwarza nak ady w wynk. Naprostsze relace przymuà grafcznà form w postac krzywe efektywnoêc. Obekty sà efektywne technczne, e el znaduà s na krzywe; neefektywne technczne ulokowane sà pon e krzywe efektywnoêc. Podstawà modelu est mara Debrau-Farella. Do badaƒ efektywnoêc technczne wykorzystue s model zorentowany na wynk lub model zorentowany na nak ady. Perwszy model wskazue, o le trzeba Êredno zw kszyç produkc frmy, aby by a efektywna przy te same welkoêc u ytych nak adów. Drug model pokazue, o le trzeba Êredno zmneszyç nak ady frmy, aby by a efektywna przy zachowanu te same welkoêc uzyskanych wynków. Neparametryczna metoda DEA est odpowednkem model ze zmennym zeroedynkowym w badanach ekonometrycznych (Kopczewsk 2000). W lteraturze Êwatowe w badanu efektywnoêc wyró na s klka form modelowana (tabela 3). Naturalnà marà neefektywnoêc, która powstae na skutek stosowana neoptymalnych proporc nak adów do efektów, est odleg oêç m dzy punktem emprycznym, charakteryzuàcym technolog tego banku, a emprycznà funkcà produkc (kraw dzà zboru mo lwoêc produkcynych). Funkca odleg o- Êc (D) zaproponowana przez Sheparda przymue postaç: gdze: (x, y ) punkt charakteryzuàcy technolog frmy, θ mo lwe zmneszene nak adów przy zachowanu tych samych wynków (efektywnoêç zorentowana na nak ady); mo lwe zw kszene wynków przy zachowanu tych samych nak adów (efektywnoêç zorentowana na wynk), P(x) zbór mo lwoêc produkcynych. Funkca odleg oêc Sheparda est odwrotnoêcà mary efektywnoêc technczne zaprezentowane przez Farrela: [ D ( x, y )] WartoÊç funkc odleg oêc zawera s w przedzale zero eden, e el tylko analzowany punkt nale y do zboru mo lwoêc produkcynych. WartoÊç funkc równa eden wskazue na efektywnoêç frmy, wartoêç mnesza n eden oznacza e neefektywnoêç. àczàce s bank cz sto lczà na efekty skal. Efekty te wyst puà wówczas, gdy pow kszaàc nak ady x razy, otrzymuemy wynk w kszy od x (2 + 2 = 5). Do ch oceny stosue s równe efektywnoêç technologcznà Farrela. Powszechne wykorzystue s trzy mary efektywnoêc technologczne, t. sta e efekty skal CRS, nerosnàce efekty skal NIRS oraz zmenne efekty skal VRS (Paw owska 2003). Zak adaàc stnene sta ych efektów skal, efektywnoêç technologcznà wyznacza s poprzez rozwàzane nast puàcego zadana programowana lnowego: K F ( x, y / CRS) = (max{ θ : θy Y z, x X, z R+ } y D ( x, y ) = mn θ : P( x) θ 1 = F( x, y ) = { max{ θ : θy, y P( x) } (5) (6) (7) Tabela 3. Modele zachowaƒ banków stosowane w badanu efektywnoêc èród o: opracowane w asne na podstawe: Kopczewsk (2000); Kopczewsk, Paw owska (2001, s. 14 15); Melnk, awrynowcz (2002, s. 58); Paw owska (2003, s. 28).
BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Fnancal Markets and Insttutons 61 Tabela 4. Zalety ogranczena stosowana metody DEA èród o: Melnk, awrynowcz (2002, s. 53). Analogczne, przy za o enu stnena nerosnàcych efektów skal: K F ( x, y / NIRS) = (max{ θ : θy Y z, x X, z 1, z R+ } (8) a przy zmennych efektach skal: K F ( x, y / VRS) = (max{ θ : θy Y z, x X, z = 1, z R+ } Po estymac trzech wy e opsanych mar efektywnoêc technologczne otrzymue s trzy ró ne oszacowana funkc odleg oêc Sheparda, cz sto oznaczane ako: e _ crs (mara efektywnoêc uzyskana przy za o enu sta ych efektów skal), e _ nrs (mara efektywnoêc uzyskana przy za o enu nerosnàcych efektów skal), e _ vrs (mara efektywnoêc uzyskana przy za o enu zmennych efektów skal). Na podstawe porównana e _ crs e _ vrs mo na wnoskowaç o wyst powanu efektów skal. Je el loraz obu zmennych (t. e _ s _ vrs ) est mneszy od 1, to badana ednostka est neefektywna wzgl dem skal zaanga owanych czynnków produkc. Stale rosnàce lub maleàce efekty skal dentyfkue natomast e _ s _ nrs, t. loraz e _ crs e _ s _ nrs. Do oceny zman efektywnoêc w czase wykorzystano ndeks produktywnoêc Malmqusta. Zgodne z tym podeêcem Caves, Chrstensen Dewert (1982) skonstruowal ndeksy produktywno- Êc wykorzystuàce narz dza analzy neparametryczne. Porównal dwa momenty czasu te same technolog, wykorzystuàc funkc odleg oêc Shepharda. Färe, Grasskopf, Lndgren Roos (1993) uzupe nl to podeêce przypadkem, gdy podmot produkue wele produktów zu ywa wele nak adów. Ne est wymagane wówczas za o ene o maksymalzac zysku oraz obserwowalne sà edyne fzyczne welkoêc nak adów wynków. (9) t+ 1 t+ 1 t+ 1 t t t t t+ 1 t+ 1 D (, ) (, ) (, ) 2, + 1 + 1 + 1 y x D y x D y x t t t t t t M ( y, y, x, x ) (10) t t t t + 1 t t t+ 1 t+ 1 t+ 1 D ( y, x ) D ( y, x ) D ( y, x ) Indeks tworzà dwa podstawowe elementy. Perwszy element loczynu merzy zman w relatywne efektywnoêc m dzy okresem t a t + 1. Drug element loczynu merzy post p technologczny przesun ce funkc produkc m dzy okresam t a t + 1. Wzrost wartoêc ndeksu produktywnoêc Malmqusta est obserwowany nawet przy spadku ednego ze sk adnków, ale pod warunkem e roêne drug sk adnk. Przy wzroêce produktywnoêc w badanym okrese wartoêç produktywnoêc Malmqusta wynos 1. WartoÊç równa 1 wskazue na utrzymane produktywnoêc na tym samym pozome. WartoÊç ndeksu mnesza od 1 wskazue natomast na spadek produktywnoêc. Zalety metody DEA decyduà o e popularnoêc. Ich zestawene wraz z ogranczenam przedstawono w tabel 4. Stochastyczny model granczny W lteraturze przedmotu spotyka s krytyk ogranczana badaƒ efektywnoêc banków do programowana matematycznego. Agner, Lovell Schmdt (1977) przedstawl stochastyczny model granczny, który wprowadz losowe zak ócena do modelu funkc produkc. Tworzà e dwa czynnk losowe, z których eden (v) est symetryczny wzgl dem zera odzwercedla efekt czynnków przypadkowych b dów pomaru, podczas gdy drug sk adnk (u) est asymetryczny, uemny bada neefektywnoêç (Wagenvoort, Schure 2002). Zgodne z powy szym za o enam model efektywnoêc ma postaç: y = f ( x ; β ) + u + ν 1 (11)
62 Rynk Instytuce Fnansowe BANK I KREDYT kweceƒ 2007 gdze: numer banku, y wynk dza alnoêc -tego banku w danym roku, f (x ; β) granczna funkca produkc, β wektor neznanych (szacowanych) parametrów modelu, u zmenna losowa reprezentuàca neefektywnoêç kosztowà lub dochodowà -tego banku (u 0), ν sk adnk losowy o rozk adze symetrycznym wzgl dem zera; zak ada s, e v maà nezale ne rozk ady normalne o wartoêc oczekwane 0 neznane waranc s 2. Do szacowana parametrów modelu s u y metoda naw ksze warygodnoêc. Jondrow, Lovell, Materov Schmdt (1982) zaprezentowal wyznaczane u z ε = u + ν przez rozwa ene oczekwane wartoêc u, bazuàc na ε. SFA elmnue druge zagro ene wynkaàce ze stosowana metody DEA. Nemne ednak metoda ta nadal est wra lwa na ednostk badawcze. JeÊl nawet stosue s metod naw ksze warygodnoêc, u edna obserwowana ednostka mo e zaburzyç wynk badaƒ. W te sytuac neodzowne est stosowane funkc regres. Wykorzystuàc model ekonometryczny, funkc kosztów mo na wyrazç ako: ln C = f ( w y zν ) + lnuc + ln ec (12) gdze: numer banku, C suma ca kowtych kosztów zmennych, w wektor cen czynnków produkc (w 1 wektor cen depozytów, w 2 wektor wynagrodzeƒ personelu), y wektor produktów (m.n. kredyty dla klentów ndywdualnych, kredyty dla przeds borstw, papery wartoêcowe, pozyce pozablansowe wa one ryzykem), z czynnk sta e (aktywa trwa e, fundusze w asne), v wektor zmennych otoczena, f( ) mnmalny ca kowty koszt zmennych wykorzystany do wytworzena produktu y przy danych cenach otoczenu zewn trznym banku, u c neefektywnoêç danego banku w porównanu z nabardze efektywnym bankem, e c sk adnk losowe wyra aàce wp yw czynnków przypadkowych bàdê b dów w pomarze kosztów. Po oszacowanu neefektywnoêc mo na oblczyç mar efektywnoêc dla -tego banku, zdefnowanà ako: exp[ f ( w y zν )] exp[ln u CostEff = exp[ f ( w y zν )] exp[ln mn c uc ] ] u = u mn c (13) Funkca badaàca efektywnoêç dochodowà przybera postaç: C (14) Wskaênk efektywnoêc dochodowe -tego banku mo na nast pne wyrazç ako: Proft Eff (15) gdze θ kwota maksymalne straty banków w danym okrese zostae θ dodana do wartoêc zysku wygenerowanego przez dany bank. Do estymac efektywno- Êc kosztowe dochodowe wykorzystue s funkc translogarytmcznà. W latach 90. XX w. w Stanach Zednoczonych do analzy efektywnoêc procesów konsoldac stosowano równe podeêce DFA oraz TFA. Ró n y s one przede wszystkm wst pnym za o enam. W metodze DFA zak adano trwa à càg à neefektywnoêç, a w metodze TFA marà neefektywnoêc est odchylene pom dzy nawy szym nan szym kwartylam kosztów banków (Berger, Humphrey 1994). Badana mplkac segmentowych Do oceny wp ywu po àczeƒ banków na poszczególne segmenty klentów lub produktów (np. wartoêç kredytów przyznawanych drobnym przeds borstwom, dost pnoêç punktów obs ug dla klentów detalcznych, zmany w strukturze organzacyne banku ch wp yw na obs ug drobnych klentów) stosue s g ówne metody ekonometryczne. Metoda, którà zastosowal Berger, Saunders, Scalse Udell (1998), próbue w sposób zagregowany ocenç wp yw konsoldac na welkoêç kredytów udzelanych klentom detalcznym ma ym frmom. Na wst pe autorzy podzell udzelane kredyty na trzy grupy. Za namnesze uznano kredyty do 1 mln USD, Êredne kredyty zamyka y s w przedzale od 1 mln do 25 mln USD, a naw ksze wynos y powy- e 25 mln USD. Model przyà nast puàcà postaç: ln( P /(1 P )) = f ( welkość struktura banku t środowsko ln( π + θ) = f ( w, y, z, ν ) + ln u + ln e t ex post m & a t 1 exp[ f ( w y zν )] exp[ln uπ = exp[ f ( w y z ν )] exp[lnu pozyca konkurencyna, zlożoność organzac, t 1, t 2, t 3 ) + ε t t 1, rynkowe ex post t 1, t 2, t 3 (16) = 1, 2, 3, gdze: welkoêç struktura banku Reprezentue logarytm ca kowtych aktywów brutto (ang. GTA) przy = 1, 2 dla ma ych banków GTA < 100 mln USD, dla Êrednch banków GTA wynos 100 mln 1 mld USD, dla du ych banków 1 10 mld USD, dla bardzo du- ych banków GTA > 10 mld USD. OkreÊla równe stopeƒ kontrol banku przez nwestorów. Dla nezale nych banków π t 1, π mn π fnanse banku, t 1 ] θ ] θ, czas, t 1 t 1
BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Fnancal Markets and Insttutons 63 oraz dla banków nale àcych do ednego nwestora zmenna welkoêç banku struktura w asnoêcowa sà dentyczne. fnanse banku Merzy welkoêc kapta u wp yw portfela kredytów na sytuac banku ego struktur (m.n. wskaênk rezerwy/kredyty, neruchomoêc/kredyty). pozyca konkurencyna Szacue warunk konkurencynoêc banków na rynku lokalnym. Wskaênk Herfndahl-Hrschman Index (ang. HHI) s u y do szacowana stopna koncentrac rynku. W sense oblczenowym wskaênk HHI stanow sum kwadratów udza ów poszczególnych podmotów w àczne wartoêc badane cechy (Jackowcz, Kowalewsk 2002, s. 14). Algebraczne mo emy zatem zapsaç: HHI = (17) gdze: u udza podmotu w badanym zawsku, lczba podmotów. Wskaênk HHI przymue wartoêc z przedza u (0 do 10 000). Im w ksze sà udza y w rynku, tym wy szy est HHI. z o onoêç organzac Merzy wp yw struktury mened erske na drobne kredyty (wp yw nwestorów na dza ana banku, geografczny zas g banku). ex post fuz prze ç Szacue wp yw po àczeƒ na dza alnoêç banku w ostatnch trzech latach. rynkowe zmenne po konsoldac Sà to Êredne wa one zmennych po konsoldac (np. szacuà Êrednà wa onà udza u depozytów na rynku lokalnym, które by y w posadanu banku ncuàcego konsoldac k lat temu). Zmenne ex post konsoldac rynkowe zmenne po konsoldac wà à s ze zmennym welkoêç banku struktura nadzoru. czas Szacue zmany warunków makroekonomcznych, regulac prawnych technolog w danym roku kalendarzowym. Êrodowsko Szacue ró nce rynkowe prawne oraz uwzgl dna lokalzac central banku. n = 1 u 2 W wynku przeprowadzonych badaƒ wyró nono klka typów konsoldac, m.n. fuz kapta ów (bank nspruàcy fuz by w posadanu od 1/3 do 2/3 kapta u przed konsoldacà), fuz rodznnà z domnuàcym udza em banku przemuàcego w banku przemowanym, prze ce kapta u w sytuac, gdy bank przemuàcy by w posadanu od 1/3 do 2/3 kapta u przed konsoldacà. Omawane badana empryczne ob y ponad 6 000 procesów fuz prze ç banków amerykaƒskch (uczestnczy o w nch ponad 10 000 banków), w latach 1970 1995. Po zdentyfkowanu statycznych efektów konsoldac banków mo na wnoskowaç, e drobn przeds borcy maà trudnoêc z pozyskanem Êrodków. JeÊl ednak w ocene uwzgl dn s zewn trzne efekty (postaw banków neuczestnczàcych w procesach konsoldac), wynk b dà zdecydowane bardze optymstyczne. Podobne rezultaty sà odczuwane w Europe. W wynku po àczeƒ banków we W oszech w latach 1989 1998 spad a ogó em wartoêç kredytów udzelonych wzros a wartoêç kredytów zagro onych (Bonaccors d Patt, Gob 2001). Autorzy wskazuà przy tym, e drobn przeds borcy odczuwal relatywne negatywny wp yw na oferty kredytowe skerowane do drobnych przeds borstw. Metody badaƒ spo ecznych Do przeprowadzena badaƒ efektów konsoldac banków s u à równe badana sonda owe, w których stosue s metody statystyczne ekonometryczne metody badaƒ opn spo eczne. Omawane badana rozpowszechna y s wraz z naslenem procesów konsoldac banków wzrostem rol marketngu, dla którego sà bardzo stotne, m.n. ze wzgl du na mo lwoêç okreêlena satysfakc poszczególnych grup nteresaruszy uczestnczàcych w konsoldac banków. Badana sonda owe umo lwaà ocen efektów konsoldac na zborach b dàcych próbkam reprezentatywnym. Nc w c dzwnego, e w aêcwy dobór próbk stae s zasadnczym problemem badaƒ sonda owych (Sztumsk 1999, s. 173). W badanach sonda owych wykorzystue s ankety lub wywady skategoryzowane (kwestonarusze). Ankety to wywad psemny, wymagaàcy mne czasu Êrodków n wywad ustny, w którym z ka dym respondentem nale y odbyç rozmow. Anket, w przecweƒstwe do kwestonarusza (bezpoêrednego lub telefoncznego), wype na respondent, a ne badaàcy. W polskch t umaczenach lteratury anglo zyczne z zakresu badaƒ spo ecznych po ca kwestonarusz anketa cz sto stosue s zamenne (por. Babbe 2004). Rodza sonda u oraz kolenoêç pytaƒ mogà wp ywaç na akoêç uzyskanych odpowedz. Wykorzystywane w sonda u pytana mogà byç otwarte (wówczas respondenc sam formu uà odpowedz), pó otwarte (gdy respondent mo e dopsaç w asnà odpowedê do sugerowanych) lub zamkn te (respondenc wyberaà odpowedê z zestawu). Przy kerowanu pytaƒ z edne ankety do ró nych grup respondentów (przyk adowo edna anketa zawera pytana skerowane do specalstów z dzedzny marketngu, fnansów, zarzàdzana zasobam ludzkm) nezb dny est przerzysty podza pytaƒ warunkowych, tak aby respondenc odpowadal na pytana skerowane wy àczne do nch. Cz sto stosowane sà równe pytana w postac tabelaryczne, pod warunkem e stneà wspólne kategore odpowedz (np. skala Lkerta).
64 Rynk Instytuce Fnansowe BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Tabela 5. Zestawene metod badaƒ sonda owych èród o: opracowane w asne na podstawe: Sztumsk (1999), Babbe (2004). Przy uk adanu pytaƒ nale y unkaç pytaƒ podwónych oraz negatywnych okreêleƒ, by ne sprawaç k opotu respondentom, a sformu owane pytaƒ ne pownno utrudnaç odpowedz (Babbe 2004, s. 304). Porównane ró nych metod sonda owych zaprezentowano w tabel 5. Do oceny satysfakc kadry klentów àczàcych s polskch nstytuc fnansowych (tzw. barometrów klenta lub pracownka) stosue s komplac metody akoêcowe w faze wst pne do oceny nastroów klentów metody loêcowe w faze zasadncze badaƒ efektów konsoldac. W faze wst pne stosue s zognskowane wywady grupowe przeprowadzane na newelke grupe zaproszonych osób, okreêlane ako badana grup fokusowych. Celem est poznane wszystkch czynnków, które mogà wp ywaç na zachowana klentów, ch odczuca opne na temat konsoldac oraz przygotowane nformac do proektowanego kwestonarusza. Procedura badawcza sk ada s z technk maàcych na celu badane skoarzeƒ, znaczeƒ emoc zwàzanych z konsoldacà banków, a tak e korzyêcam zagro enam z ne p ynàcym, takch ak: dyskusa, analza skoarzeƒ, analza semantyczna, mnd mappng, technk proekcyne. Jako mesce przeprowadzana badaƒ grup fokusowych (t. klentów ndywdualnych, ma ych frm banków àczàcych s ) wybera s masta, w których bank maà naw ce klentów. W przypadku klentów korporacynych stosue s pog bony wywad ndywdualny (ang. IDI). Wykorzystue s w nm dentyczny scenarusz, ak w zognskowanych wywadach grupowych, z tym e wywad odbywa s w mescu czase dopasowanych do mo lwoêc respondenta prowadzony est tylko z ednà osobà. W faze zasadncze stosue s wywad telefonczny realzowany za pomocà technk CATI (ang. Computer Asssted Telephone Intervewng). Wywady CATI sà wspomagane komputerowo. Anketerzy zadaà przez telefon wdoczne na ekrane pytana za pomocà klawatury zapsuà (lub nagrywaà) odpowedz respondentów. Na be àco kontrolowane sà post py badana oraz sprawdzana est praca teleanketerów. Wynk badaƒ sà dost pne automatyczne po zakoƒczenu badana. Wywady telefonczne gwarantuà wysokà akoêç szybkoêç badaƒ, a po ch zakoƒczenu sporzàdza s raport. Amerykaƒske Stowarzyszene Specalstów Fnansowych AFP (Assocaton for Fnancal Professonals) zastosowa o badana sonda owe do oceny efektów konsoldac banków (Fnancal Industry Consoldaton Survey 2000). Otrzymano 444 odpowedz. Boràc pod uwag, e kolenoêç pytaƒ mo e meç wp yw na uzyskane odpowedz, pytana dotyczàce oceny efektów konsoldac banków (cz Êç C) wyprzedza y dwa podrozdza y ankety (cz Êç A B). Cz Êç A ankety, opsuàca obecny pozom satysfakc klenta, sk ada a s z p cu pytaƒ. Cz Êç B, badaàca potencalne zanteresowane klentów wspó pracà w przysz oêc, zawera a trzy pytana, natomast cz Êç D
BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Fnancal Markets and Insttutons 65 to dwa pytana, które umo lw y podza klentów ze wzgl du na bran e wartoêç obrotów. Z dzew cu pytaƒ na temat konsoldac banków po owa ma a form tabelarycznà. W ankece znalaz y s równe stwerdzena reprezentuàce ró ne stanowska z proêbà o okreêlene, czy respondenc s z nm zgadzaà. W cz Êc A, B D sonda u ne ogranczano s wy àczne do pytaƒ tabelarycznych; poaw y s równe proste pytana zamkn te. Wynk badaƒ wskazuà, e w trakce konsoldac klenc odczuwaà zarówno e pozytywne, ak negatywne efekty. Po àczena umo lwaà redukc kosztów, poszerzene wyboru oferowanych produktów zw kszene sprzeda y wàzane, ale sà równe zagro enem ze wzgl du na tempo zakres ntegrac systemów nformacynych, zmany opekunów, wzrost burokrac. Zdecydowane odmennà form badaƒ sonda- owych zaprezentowano w magazyne The Banker. Przeprowadzono wywady z trzynastoma ekspertam od konsoldac banków (Pggott 2000). Zadano m przesz o 1 000 pytaƒ, aby zdefnowaç mocne s abe strony nabardze spektakularnych po àczeƒ banków na Êwece. Grupa panelowa wyznaczy a p ç potencalnych korzyêc szeêç zagro- eƒ p ynàcych z konsoldac banków. Rankng fuz powsta przez zsumowane Êrednch arytmetycznych poszczególnych wskaênków. Poza optymstycznym przewdywanam, e wystàp efekt ekonom skal, szczególnà uwag zwrócono na problemy powstaàce w trakce konsoldac, przy ntegrac kultur organzacynych banków oraz konflkty nteresów, które cz sto prowadzà do utraty znaczne lczby dotychczasowych klentów. Podsumowane Efekty konsoldac banków to z o ony przedmot badaƒ, na który sk adaà s efekty czàstkowe. Nektóre metody s u à do oceny efektów konsoldac wy àczne na etape wst pnym (np. nadzwyczana stopa zwrotu), nne w trakce konsoldac (m.n. barometr klenta, pracownka czy statystyczne metody analzy dza alnoêc operacyne). Stosue s równe metody do oceny efektów po zakoƒczenu procesu konsoldac (np. ocena efektywnoêc banku). Ze wzgl du na rosnàcà lczb konsoldac banków metody ceszà s obecne ogromnym zanteresowanem. Wcà powstaà nowe podeêca. Cz sto elmnuà one wczeêne stosowane metody, ponewa nektóre z nch ne umo lwaà podana ednoznaczne odpowedz na rezultaty konsoldac. W w kszoêc przypadków ka de z metod oceny efektów konsoldac banków mo emy przypsaç nne krytera oceny. Z tego powodu mmo wykorzystywana ró norodnych metod nadal ne pod to próby okreêlena ca kowtych efektów konsoldac banków. Mo na zatem rozwa yç stosowane metod welokryteralnych do oceny efektów konsoldac banków. Do oceny efektów konsoldac banków nadal powszechne stosue s modele statystyczno-ekonometryczne. Istneà ednak pewne ogranczena (np. rozmary próby badawcze, okres badaƒ), które utrudnaà ocen efektów konsoldac banków w kraach wschodzàcych. Poszczególne grupy metod statystyczno-ekonometrycznych poêredno wp ywaà na stosowane metod badaƒ spo ecznych. Wspomnane metody maà coraz w ksze znaczene; zwykle uzupe naà ocen ekonomcznych organzacynych efektów konsoldac banków na Êwece. Bblografa Agner D., Lovell C.A.K., Schmdt P. (1977), Formulaton and Estmaton of Stochastc Fronter Producton Functon Models, Journal of Econometrcs, Vol. 6, No. 1, s. 21 37. Al-Sharkas A.A., Hassan M.K., Murkheree T. (2003), Long-run Performance Followng U.S. Bank Mergers & Acqustons, Workng Paper, No. 2003/03, Unversty of New Orleans. Babbe E. (2004), Badana spo eczne w praktyce, Wydawnctwo Naukowe PWN, Warszawa. Betel P., Schereck D. (2001), Value Creaton at the Ongong Consoldaton of the European Bankng Market, Workng Paper, No. 05/01, Insttute for Mergers & Acqustons, Unversty of Wtten/Herdecke, Wtten. Berger A.N., Demsetz R.S., Strahan P.E. (1999), The Consoldaton of the Fnancal Servces Industry: Causes, Consequences, and Implcaton for the Future, Journal of Bankng and Fnance, Vol. 23, No. 2 4, s. 135 194. Berger A.N., Humphrey D.B. (1994), Bank Scale Economes, Mergers, Concentraton, and Effcency: The U.S. Experence, Workng Paper, No. 94 25, Fnancal Insttuton Center, The Wharton School, Unversty of Pennsylvana. Berger A.N., Saunders A., Scalse J.M., Udell G.F. (1998), The Effects of Bank Mergers and Acqustons on Small Busness Lendng, Journal of Fnancal Economcs, Vol. 50, No. 2, s. 187 229. Bonaccors d Patt E., Gob G. (2001), The Effects of Bank Consoldaton and Market Entry on Small Busness Lendng, Workng Paper, No. 404, Bank of Italy, Rome.
66 Rynk Instytuce Fnansowe BANK I KREDYT kweceƒ 2007 Caves D., Chrstensen L., Dewert E.W. (1982), The Economc Theory of Index Numbers and the Measurement of Input, Output and Productvty, Econometrca, Vol. 50, No. 6, s. 1393 1414. Charnes A., Cooper W., Lewn A.Y., Seford L.M. (1994), Data Envelopment Analyss, Kluwer, Dordrecht. Färe R., Grasskopf S., Lndgren B., Roos P. (1993), Productvty Developments n Swedsh Hosptals: A Malmqust Output Index Approach, w: A. Charnes, W. Cooper, A.Y. Lewn, L. Seford (eds.), Data Envelopment Analyss: Theory, Methodology and Applcatons, Kluwer Publshng, Boston. Assocaton for Fnancal Professonals (2000), Fnancal Industry Consoldaton Survey. Report of Survey Results, Besthesda. Freder L.A., Aplado V.P. (1983), Bank Holdng Company Expanson: A Refocus on Its Fnancal Ratonale, Journal of Fnancal Research, Vol. 6, Sprng, s. 67 81. Havrylchyk O. (2005), Bankng Effcency, Consoldaton and Foregn Ownershp: Evdence from the Polsh Bankng Market, Ph.D thess, European Unversty Vadrna, Frankfurt (Oder). Houston J.F., James C.M., Ryngaert M.D. (2001), Where do Merger Gans Come from? Bank Mergers from the Perspectve of Insders and Outsders, Journal of Fnancal Economcs, Vol. 60, No. 2 3, s. 285 331. Jackowcz K., Kowalewsk O. (2001), Koncentraca dza alnoêc sektora bankowego w Polsce w latach 1994 2000, Wy sza Szko a Przeds borczoêc Zarzàdzana, Warszawa. Jondrow J., Lovell C.A., Materov I.S., Schmdt P. (1982), On the Estmaton of Techncal Ineffcency n the Stochastc Fronter Producton Functon Model, Journal of Econometrcs, Vol. 19, No. 2 3, s. 233 238. Kopczewsk T. (2000), EfektywnoÊç technologczna kosztowa banków komercynych w Polsce w latach 1997 2000. Cz Êç I, Matera y Studa, nr 113, NBP, Warszawa. Kopczewsk T., Paw owska M. (2001), EfektywnoÊç technologczna kosztowa banków komercynych w Polsce w latach 1997 2000. Cz Êç II, Matera y Studa, nr 135, NBP, Warszawa, s. 14 15. Kwan S.H., Wlcox J.A. (2002), Hdden Cost Reductons n Bank Mergers: Accountng for More Productve Banks, Research n Fnance, Vol. 19, s. 109 124. Melnk M., awrynowcz M. (2002), Badane efektywnoêc technczne banków komercynych w Polsce metodà DEA, Bank Kredyt, nr 5, s. 52 64. Paw owska M. (2003), Wp yw fuz prze ç na efektywnoêç w sektorze banków komercynych w Polsce w latach 1997 2001, Bank Kredyt, nr 2, s. 20 34. Pggott C. (2000), Wll they be Happy?, The Banker, grudzeƒ, s. 17 21. Rhoades S.A. (1994), A Summary of Merger Performance Studes n Bankng 1980 93 and an Assessment of the Operatng Performance and Event Study Methodologes, Staff Economc Studes, No. 167, Board of Governors of the Federal Reserve System, Washngton D.C. Sztumsk J. (1999), Wst p do metod technk badaƒ spo ecznych, WN Âlàsk, Katowce. Wagenvoort R., Schure P. (2002), The Recursve Thck Fronter Approach to Estmatng Effcency, Workng Paper, No. 99/02, European Investment Bank, Luxembourg.