Program edukacyjny Trzymaj Formę! Zbilansowana dieta

1 Program edukacyjny Trzymaj Formę! Zbilansowana dieta Opracowanie: Maria Wruk Gorzów Wlkp. 4 stycznia 2007r.

2

3 Demograficzne uwarunkowania nadwagi i otyłości u uczniów gimnazjów w Polsce w 2005roku Praca Marii Jodkowskiej, Anny Oblacińskiej, Izabeli Tabak, Agnieszki Małkowskiej Zakład Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka Praca powstała w ramach projektu Fundacji Badawczej Nutricia RG1/05

4 Cel pracy zbadanie częstości występowania nadwagi i otyłości u uczniów gimnazjów (wiek 13, 14 i 15 lat) w Polsce z uwzględnieniem: płci wieku miejsca zamieszkania

5 Dobór próby Pomorskie Województwa wybrane do badania lubuskie Kujawskopomorskie Podlaskie Małopolskie

Badane osoby Reprezentatywna próba ponad 8,3 tys. uczniów (młodzież klas I, II i III gimnazjów w wieku od 13 do 15 lat), w tym: chłopcy - 3980 dziewczęta 4087 Miejsce zamieszkania miasto 3108 wieś - 4959 6

Wyniki pracy- wykresy przedstawiają częstość występowania nadwagi i otyłości według płci miejsca zamieszkania 7

8 Występowanie otyłości i nadwagi u uczniów w wieku 13 15 lat w Polsce według płci % 10 8 Otyłość % 10 8 8,8 Nadwaga 8,3 9,2 6 4,5 5,7 6 4 3,3 4 2 2 0 Ogółem Chłopcy Dziewczęta 0 Ogółem Chłopcy Dziewczęta

Występowanie nadmiaru masy ciała u uczniów w wieku 13 15 lat w Polsce według płci % 20 18 16 14 12 10 8 8,8 8,3 9,2 Nadwaga Otyłość 6 4 2 0 5,7 4,5 3,3 Ogółem Chłopcy Dziewczęta 9

Występowanie otyłości u uczniów gimnazjów na wsi i w mieście % 7 6,7 6 5,7 5 4,5 4,5 4 3 2 1 0 3,7 Wieś 2,6 Miasta Ogółem Chłopcy Dziewczęta 10

Występowanie nadmiaru masy ciała u uczniów gimnazjów na wsi i w mieście % 18 16 14 12 12,6 11,1 14 14,4 12,4 16,3 10 Ogółem 8 Chłopcy 6 Dziewczęta 4 2 0 Wieś Miasta 11

12 CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI U MŁODZIEŻY W POLSCE I W INNYCH KRAJACH USA 15,5 30,4 Kanada 9,4 19,8 Australia 6,8 16 Otyłość Francja 5,2 17,5 Nadwaga Rosja 6 10 Polska 4,5 8,8 Chiny 3,6 3,4 0 10 20 30 40 50 %

13 Wyniki pracy Nadmiar masy ciała występuje u 13% młodzieży w wieku 13-15 lat w Polsce, w tym otyłość u 4,5% ( częściej u dziewcząt niż u chłopców) Problem otyłości w tej grupie wiekowej w równym stopniu dotyczy młodzieży wiejskiej jak i miejskiej, z tą różnicą, że na wsi jest więcej otyłych chłopców, a w mieście otyłych dziewcząt.

Zdrowe odżywianie Dostarczenie organizmowi niezbędnych składników odżywczych (składniki odżywcze-substancje organiczne i nieorganiczne, pierwiastki zawarte w pożywieniu wykorzystywane w organizmie podczas normalnego metabolizmu, niezbędne składniki odżywcze- te, których nie ma w organizmie człowieka, a które są konieczne do prawidłowego funkcjonowania organizmu) 14

15 Podział składników odżywczych budulcowe: białko, niektóre składniki mineralne, kwasy tłuszczowe; energetyczne: tłuszcze, węglowodany; regulujące: witaminy, składniki mineralne

16 Budulcowe składniki odżywczebiałka wskutek procesów trawiennych są rozkładane na aminokwasy wykorzystywane do budowy nowych tkanek i syntezy własnych białek organizmu Podział aminokwasów: egzogenne ( niezbędne, ale nie syntetyzowane w organizmie): Izoleu, Leu, Lys, Trp, Met, Fenyloal, Thr, Val ( dla dzieci dodatkowo: Arg, Hist) endogenne (syntetyzowane przez organizm)

17 Budulcowe składniki odżywcze- białka c. d. zapotrzebowanie zależy od wieku, płci, aktywności fizycznej w przeciętnej diecie białko stanowi 10-15% wartości energetycznej źródła białka: mięso czerwone- wołowina, wieprzowina, baranina; mięso białe- drób, ryby, produkty mleczne, warzywa strączkowe- groch, fasola, soja

18 Składniki budulcowe-mineralne Ca, P, Mg, S- podstawowy materiał budulcowy tkanki podporowej ( układ kostno-stawowy) oraz: zębów, skóry, paznokci; Fe, Cu, Co- niezbędne do wytwarzania krwinek czerwonych i hemoglobiny inne składniki min.: Na, K, Cl, Ca, Mg- odgrywają podstawową rolę w gospodarce elektrolitowo-wodnej

19 Podział składników mineralnych ( ze wzgl. na zapotrzebowanie) Makroelementy ( zapotrzebowanie > 100 mg / dzień/osobę) Ca, P, Mg, Na, K, Cl Mikroelementy ( zapotrzebowanie < 100 mg/dzień/osobę) Fe, J, Zn, Mn, Cu, Co, Mo, F, Se, Cr

20 Źródła składników mineralnych Ca - mleko i przetwory mleczne; P produkty bogate w białko, produkty pełnoziarniste, ciemny ryż Mg - pr. zbożowe, ciemnozielone warzywa liściaste, orzechy, migdały, gorzka czekolada; S- białka poch. Mięsnego, jaja, mleko Fe- mięso czerwone, żółtko jaja, warzywa liściaste ( zielona pietruszka, szpinak) Cu- zboża, orzeszki ziemne, wątróbka, płatki zbożowe, mleko Zn- mięso, jaja, drożdże piwne, warzywa, ziarna zbóż, pestki z dyni J- sól jodowana, ryby, owoce morza, woda mineralna Co- przetwory zbożowe ( wchodzi w skład wit. B12) F- woda, żelatyna, ryby, małże, krew

21 Składniki energetyczne- tłuszcze główne źródło energii dla organizmu ( 100g=900kcal); niezbędne dla przyswajania witamin rozpuszczalnych w tłuszczach( A, D, E, K); niezbędne do budowy błon komórkowych Skład tłuszczu: nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe Szczególnie ważne dla człowieka: wielonienasycone kwasy tłuszczowe( WNKT) (nie są syntetyzowane przez organizm- należy dostarczyć z pożywieniem)

Składniki energetyczne- tłuszcze Funkcje WNKT: ważny składnik błon komórkowych i organelli komórkowych ( struktura, przepuszczalność) regulują czynności układu sercowo- naczyniowego regulują ciśnienie krwi regulują czynności hormonów regulują funkcjonowanie nerek regulują odczuwanie bólu zapobiegają powstawaniu miażdżycy 22

23 Źródła WNKT Tłuszcze roślinne: olej słonecznikowy, sojowy, arachidowy, rzepakowy niskoerukowy Tłuste ryby morskie ( kwasy Ω3) Margaryny miękkie (kubkowe) Pieczywo razowe

24 Składniki odżywcze- węglowodany Stanowią materiał energetyczny i powinny dostarczać 55-60% dziennego zapotrzebowania na energię

25 Składniki odżywcze- węglowodany Podział węglowodanów: proste ( wolne cukry, szybko przyswajane i wchłaniane, szybki i krótkotrwały zastrzyk energii) złożone ( trudniej wchłaniane, dłużej dostarczają energii)

Składniki odżywcze- węglowodany Źródła węglowodanów: Produkty zbożowe: Makarony, ryż Płatki śniadaniowe Cukier- puste kalorie ( ograniczać) 26

Składniki odżywcze-witaminy składniki niezbędne w żywieniu człowieka dla prawidłowego wzrostu i rozwoju organizm nie potrafi ich syntetyzować, dlatego muszą być dostarczane z pożywieniem w pożywieniu występują w postaci aktywnej ( jako właściwe witaminy) lub jako prowitaminy ( które w ustroju przechodzą w postać aktywną) 27

Składniki odżywcze-witaminy c.d. Znaczenie witamin: Biorą udział w procesach przemiany materii, są katalizatorami przyspieszającymi przemianę różnych związków Ich brak lub niedobór prowadzi do zakłócenia procesów życiowych komórek, tkanek, narządów oraz swoistych zespołów chorobowych zwanych awitaminozami Niektóre są przeciwutleniaczami- chronią przed przypadkowym utlenianiem kwasów tłuszczowych, prowadzącym do powstawania toksycznych wolnych rodników ( C, A, E) 28

Składniki odżywcze-witaminy c.d. Podział witamin: Rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) Rozpuszczalne w wodzie (C, PP, zespół witamin B: B1, B2, B6, B12, kwas foliowy) Źródła witamin: C- surowe owoce i warzywa A, E, D- jaja, mleko, masło, ryby morskie, oleje roślinne gr. B- pełnoziarniste produkty zbożowe( c. pieczywo, naturalne płatki zbożowe, kasze), mleko, mięso, ryby, jaja, ciemnozielone rośliny liściaste oraz warzywa strączkowe 29

Nie istnieje środek spożywczy, który zawierałby wszystkie niezbędne składniki odżywcze w odpowiednich, potrzebnych dla organizmu ilościach. Tylko wykorzystanie wielu różnych produktów pozwala na właściwe zbilansowanie diety 30

Piramida zdrowego żywienia wg IŻŻ 31

Przykłady 1 porcji różnych produktów z PZŻ oraz zalecana liczba porcji spożywanych w ciągu dnia Produkty z Piramidy Zdrowego Żywienia Mięso i jego zamienniki 1-3 porcji dziennie Mleko i przetwory Dzieci 9-13 lat 2-3 Młodzież 14-18 lat 3-4 Dorośli 2-3 porcje dziennie Warzywa i owoce 5-10 porcji dziennie Produkty zbożowe 5-12 porcji dziennie Przykłady 1 porcji różnych produktów (zamiennie) 50-100g chudego mięsa 2/3 szklanki fasoli 1-2 jajka 1 kubeczek jogurtu 1 szklanka mleka ½ szklanki twarogu 1 ziemniak ½ szklanki szpinaku 1 jabłko 1 kromka chleba 1 rogalik lub kajzerka 1 szklanka makaronu (ugotowanego) 32

33 Produkty nieuwzględnione w PZŻ Woda-niezbędny składnik pożywienia: reguluje temperaturę ciała, transportuje składniki odżywcze, uczestniczy w reakcjach biochemicznych Zalecana ilość płynów w ciągu doby: 1,5l oraz z żywnością do 0,7l ( spożycie należy zwiększyć w czasie upałów oraz podczas zwiększonego wysiłku fizycznego, chorób z gorączką, wymiotami, biegunką) I

34 Produkty nieuwzględnione w PZŻ dozwolone w ograniczonych ilościach Tłuszcze- ponad 50% spożywanego tłuszczu to tłuszcz ukryty w produktach spożywczych, niewidoczny gołym okiem Tłuszcz widoczny zalecany do spożycia- oleje roślinne, margaryny miękkie ( 2 łyżki dziennie). Tłuszcz widoczny spożywany w ograniczonych ilościach: tłuszcze zwierzęce- smalec, masło, tłuszcz w mięsie i wędlinach. Wyjątek: tłuste ryby morskie( WNKT Ω3)

35 Produkty nieuwzględnione w PZŻ dozwolone w ograniczonych ilościach Cukier- można uzupełnić nim produkty, ale należy kontrolować jego spożycie Sól - zwiększona podaż soli kuchennej zwiększa ryzyko rozwoju nadciśnienia oraz nowotworu żołądka ( wg WHO dzienne spożycie nie powinno przekroczyć 6g ). Wskazane jest zastępowanie soli ziołami podczas przyprawiania potraw.

Regularność posiłków Prawidłowe odżywianie = dostarczanie niezbędnych składników pokarmowych + regularność posiłków 36

Regularność posiłków Dzieci i młodzież = 4-5 posiłków w ciągu dnia o stałych porach Mniej niż 3 posiłki = obniżenie stężenia glukozy we krwi (hipoglikemia), skutek: uczucie głodu zmęczenie gorsza koncentracja bóle brzucha 37

38 Rozkład posiłków w ciągu dnia (dobowe zapotrzebowanie na energię=100%) posiłek 1. śniadanie 2. II śniadanie 3. obiad 4. podwieczorek 5. kolacja % dobowego zapotrzebowania na energię 20-25 15-20 35-40 5-10 10-15

39 Rozkład posiłków w ciągu dnia (dobowe zapotrzebowanie na energię=100%) Posiłek 1. śniadanie 2. II śniadanie 3. obiad 4. kolacja % dobowego zapotrzebowania na energię 20-25 15-20 35-40 15-20

Pojadanie między posiłkami Nieprawidłowości w sposobie odżywiania młodzieży: nieregularność w spożywaniu posiłków niezbilansowana dieta częste pojadanie między posiłkami 40

Codzienna aktywność fizyczna (przeciwdziałanie nadwadze i otyłości) 41 Bardzo rzadko Inna propozycja piramidy żywienia i zdrowia źródło: Harvard School of Public Health Czerwone mięso, masło Biały ryż, białe pieczywo, słodycze Produkty mleczne lub suplementacja wapniem 1-2 razy dziennie Ryby, drób, jajka (0-2 razy dziennie) Orzechy, nasiona roślin strączkowych (1-3 razy dziennie) Warzywa (bez ograniczeń) Owoce 2-3 razy dziennie Produkty zbożowe z pełnego ziarna (w większości posiłków) Tłuszcze roślinne oliwa z oliwek, olej sojowy, słonecznikowy, rzepakowy i inne

Spożycie energii z podstawowych składników odżywczych Energia całkowita Granica średniego spożycia dla populacji (% ogółu energii) Węglowodany, w tym: 55-75 złożone 50-70 proste 0-10 Białko Tłuszcz całkowity w tym 2/3 powinny stanowić tłuszcze nienasycone Cholesterol pokarmowy (mg/dzień) Błonnik pokarmowy (g/dzień) 10-15 15-30 0-300 27-40 Sól kuchenna (g/dzień)?-6 42

43 Dzienne zalecenia żywieniowe dla młodzieży W okresie pokwitania zwiększa się zapotrzebowanie organizmu na energię (kalorie). Organizm w tym okresie- intensywnego wzrostu- wymaga dobrego odżywiania. Zalecane normy żywieniowe opracowano w IŻŻ w Warszawie. Uwzględniają one zapotrzebowanie na energię i podstawowe składniki pokarmowe w zależności od masy ciała i aktywności fizycznej ( zawarte są w wydawnictwie: Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. Red.Ś. Ziemlański, PZWL, W-wa 2001r.))

Dekalog zdrowego żywienia 44 1. Dbaj o różnorodność spożywanych produktów 2. Strzeż się nadwagi i otyłości, bądź aktywny ruchowo 3. Produkty zbożowe powinny być dla Ciebie głównym źródłem kalorii 4. Spożywaj codziennie co najmniej 2 duże szklanki chudego mleka. Mleko można zastąpić naturalnym jogurtem, kefirem, a częściowo także serem 5. Mięso spożywaj z umiarem 6. Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców 7. Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych, a także produktów zawierających cholesterol 8. Zachowaj umiar w spożyciu cukru i słodyczy 9. Ograniczaj spożycie soli 10. Unikaj alkoholu Źródło: Instytut Żywności i Żywienia

45 Dieta wegetariańska Występuje w 4 głównych odmianach: 1. dieta wegańska- całkowite wykluczenie produktów pochodzących od zwierząt ( nawet miodu) 2. lakto - wegetarianizm- produkty roślinne+ mleko i przetwory mleczne 3. lakto- owo- wegetarianizm - produkty roślinne+ mleko i przetwory mleczne + jajka 4. dieta semi - wegetariańska wyklucza z diety jedynie czerwone mięsa

Dieta wegetariańska dla dzieci i młodzieży Jest dopuszczalna pod warunkiem: odpowiedniego zbilansowania, eliminującego niedobory składników odżywczych suplementacji witaminowo- mineralnej Dieta wegańska w każdym przypadku jest dla dzieci i młodzieży przeciwwskazana!! 46

Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju wynikające z nieprawidłowego odżywiania Nadwaga i Otyłość: najczęściej występujące zaburzenia rozwoju- dotyczą w zależności od wieku 5-15% populacji dzieci i młodzieży otyłość zaburza wszystkie aspekty zdrowia- fizyczne, psychiczne, społeczne, obniża potencjał rozwojowy, możliwości życiowe i obniża jakość życia. Dzieci otyłe są outsiderami w społeczności. 47

48 Nadwaga i Otyłość: Najczęściej jest to otyłość prosta, w której powstawaniu, oprócz przyczyn genetycznych, ogromną rolę odgrywają czynniki środowiskowe: nieprawidłowy sposób żywienia niska aktywność ruchowa 50-80% dzieci otyłych pozostaje otyłymi dorosłymi Leczenie : dieta ubogoenergetyczna +aktywność fizyczna przy współpracy z lekarzem i psychologiem

49 Niedobór masy ciała Przyczyny: czynniki genetyczne wpływy środowiska: sposób żywienia, czynniki opóźniające rozwój dziecka, czy powodujące niedożywienie (aktualne bądź przebyte choroby zwłaszcza przewlekłe lub ciężkim przebiegu bodźce emocjonalne skażenie środowiska naturalnego

50 Niedobór masy ciała W roku szkolnym 1994/1995 niedobór masy ciała stwierdzono u 3% populacji w wieku 7-16 lat Stan prawdopodobnie nie uległ poprawie, świadczą o tym wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w szkołach w 2002r.: 9% uczniów często przychodzi do szkoły lub kładzie się spać głodna, ponieważ w domu jest mało jedzenia ( odsetek ten wzrósł od 1998r. o 3%)

51

52 Jadłowstręt psychiczny-anoreksja jest zaburzeniem odżywiania się jest dysfunkcją rozwojową, w której czynniki biologiczne łącząc się ściśle z zaburzeniami psychologicznymi prowadzą do ciężkiej choroby przewlekłej, a w pewnym odsetku przypadków nawet śmiertelną najczęściej dotyka dziewczęta w wieku 13-14 lat oraz pomiędzy 17 a 25 rokiem życia około 1% dziewcząt w wieku szkolnym cierpi na to zaburzenie

Podstawowe objawy jadłowstrętu psychicznego utrata masy ciała ponad 15% w stosunku do masy należnej dla wzrostu Nieodparty lęk przed przybraniem na wadze lub wręcz otyłością, chociaż ewidentny jest niedobór masy ciała Zaburzone postrzeganie swojego ciała- chora uważa, że jest otyła, lub jakaś część jej ciała jest za gruba nawet wówczas, gdy jest skrajnie wychudzona Zanik miesiączki, lub nie pojawienie się 1 miesiączki mimo innych objawów dojrzewania 53

54 Leczenie jadłowstrętu psychicznego trudne i długotrwałe powinno być prowadzone w specjalistycznych ośrodkach psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży podtrzymująca psychoterapia przez wiele miesięcy po wyleczeniu ( możliwość nawrotu choroby)

55 Bulimia zaburzenie dotyczące starszej młodzieży żeńskiej ( licealistki, studentki) dotyka 4-15% tej populacji częściej chorują dziewczęta ze skonfliktowanych rodzin, w których dzieci są zaniedbywane czy wręcz odrzucane

56 Objawy bulimii powracające okresy żarłoczności brak kontroli nad jedzeniem prowokowanie wymiotów, używanie środków przeczyszczających lub odwadniających stosowanie ścisłych diet i intensywnych ćwiczeń po okresach obżarstwa utrzymywanie się stałego poczucia winy i mniejszej wartości własnej osoby wysoki poziom lęku, czasem depresja

57 Leczenie bulimii terapia w poradni zdrowia psychicznego, oddziale dziennym nerwic lub innym psychoterapeutycznym ośrodku dla młodzieży

Dziękuję za uwagę 58