Metody aktywne w dydaktyce W ostatnim czasie znacznie wzrosło zainteresowanie nauczycieli stosowaniem metod aktywnych w nauczaniu. Świadczą o tym liczne publikacje książkowe i artykuły zamieszczane w Internecie właśnie na ten temat. Zadziwia również ilość tworzonych zestawów bibliograficznych związanych tematycznie z wspomnianym zagadnieniem. Rzeczywistość, w której żyjemy, ulega ciągłej przemianie, a wraz z nią, pojawiają się nowe pytania. Jednocześnie rodzą się także nowe odpowiedzi. Wielu z nas- pedagogów, zastanawia się na tym, czy tak ważne procesy, jak nauczanie, wychowanie, czyli ogólnie pojęta edukacja, idą obecnie we właściwym kierunku? Czy tak popularne ostatnio metody aktywne, zwane też metodami aktywizującymi, są odpowiedzią na zmiany zachodzące we współczesnym świecie, jakim ulega także dydaktyka? Pytań jest wiele, ale jedno jest pewne: metody te lansują zupełnie inny model edukacji, model, w którym w dużym stopniu zmienia się rola nauczyciela i ucznia. To model inny, nowy, lecz nie znaczy przecież, że gorszy. Nim jednak więcej o samych metodach, kilka słów przypomnienia pochodzących od ojca tradycyjnej dydaktyki- Wincentego Okonia. Definiuje on metodę jako: systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, bądź układ czynności nauczyciela i uczniów wypróbowany i systematycznie stosowany w celu spowodowania określonych zmian w osobowości uczniów. Irena Dzierzgowska, autorka książki Jak uczyć metodami aktywnymi, definiuje zaś metody aktywne jako: sposób nauczania, w którym nauczyciel nie przekazuje uczniom gotowej wiedzy, lecz stwarza warunki do samodzielnego uczenia się. Rola dwóch podstawowych podmiotów w procesie nauczania uczenia się z zastosowaniem metod aktywnych, różni się od tradycyjnego modelu nauczania. W metodach aktywnych uczeń występuje w roli odczuwającego potrzebę podejmowania samodzielnych zadań, i umiejącego współpracować w grupie, nauczyciel zaś w roli doradcy, przewodnika, widza, uczestnika, pomocnika, obserwatora i krytycznego przyjaciela. Nauczyciel organizuje pracę w grupach, podaje źródła, koordynuje pracą zespołu, natomiast uczeń wyszukuje wiadomości, ocenia fakty, interpretuje je, dyskutuje, wyciąga wnioski. W ten oto sposób, nauczyciel jest twórcą procesu dydaktycznego, a uczeń aktywnie uczestnicząc w tym procesie, stale się rozwija, i doskonali swoje umiejętności, obligowany podstawą programową.
W metodach aktywnych nauczyciel zobowiązany jest do przygotowania takich sytuacji dydaktycznych, które dadzą uczniom możliwość samodzielnego rozwiązywania problemów, przy równoczesnym poszukiwaniu optymalnych jego rozwiązań i zastosowania wybranego rozwiązania w praktyce. Irena Dzierzgowska wymienia 10 takich metod. Podczas ich omawiania podane zostaną przykłady stosowania tych najpopularniejszych w naszej szkole, aby nie była to tylko sucha, teoretyczna wiedza: 1. Lista pytań Metoda prosta, nie wymaga wcześniejszych przygotowań, dodatkowych pomocy, wystarczy plakat i mazaki; uczniowie stają się dociekliwi, ujawniają swoje zainteresowania, myślą twórczo; 2. Burza mózgów Uczniowie zgłaszają swoje pomysły, dotyczące rozwiązania jakiegoś problemu, pracują w grupie, uczą się szacunku do pracy innych. Ta metoda stosowana jest bardzo często w naszej szkole- np. podczas lekcji wychowawczych (choć nie tylko, bo nawet na lekcjach matematyki, kiedy szukane jest rozwiązanie jakiegoś zadania), kiedy trzeba poradzić sobie z zaistniałym problemem. Uczniowie angażują się bardziej, mobilizują do myślenia, mają możliwość spontanicznego wyrażenia swoich odczuć i emocji; 3. Studium przypadku Metodę tę najlepiej obrazuje przysłowie ludowe Lepiej uczyć się na cudzych błędach, niż popełniać własne. Uczy się w niej czytania ze zrozumieniem, analizowania sytuacji, wnioskowania, uogólniania i oceniania. Do analizy wybiera się takie przypadki, które są dla wszystkich interesujące, jemu bliskie, lub takie, które mogą się mu przydarzyć. Metoda ta przydaje się często na lekcjach języka polskiego, kiedy uczniowie mają ocenić postępowanie bohatera lektury lub czytanki, lub podczas omawiania postaci występujących w omawianym filmie, sztuce teatralnej itp.;
4. Dyskusje i debaty Dyskusja to forma rozmowy, polegająca na zrozumieniu argumentów współrozmówcy, natomiast debata to poznanie argumentów rozmówcy i przekonanie go do swoich własnych poglądów. Obie te metody chyba najczęściej stosujemy w pracy z naszymi uczniami. Uczy ona przede wszystkim szanowania poglądów innych, osiągania kompromisu, logicznego argumentowania uważnego słuchania wypowiedzi innych, rozwija umiejętność bronienia własnego zdania. Przestrzeganie tych zasad stanowi podstawowe założenia tej metody; 5. Odgrywanie ról, scenek, drama Polega na wczuwaniu się w daną rolę, wzbogacaniu wyobraźni, poruszaniu serca i umysłu, kształtowaniu systemu wartości. Metoda ta ma zastosowanie u nas, między innymi, na lekcjach języka polskiego, kiedy uczniowie czytają tekst z podziałem na role. Sprawdza się też podczas deklamowania wierszy, przygotowywania przedstawień na akademie szkolne itd.; 6. Gry indywidualne i zespołowe Zabawa jest najbardziej efektywnym sposobem uczenia dzieci, zabawy angażują, stymulują ciało i umysł. Gry mogą być planszowe, karciane, zręcznościowe, komputerowe, pozwalają przećwiczyć dowolne umiejętności. Jak pewnie w większości szkół- także u nas stosowane są niemal na wszystkich zajęciachpocząwszy od wychowania fizycznego, poprzez informatykę, na rewalidacji indywidualnej (w tym logoterapii) skończywszy; 7. Metody rozwijające twórcze myślenie Jedną z nich jest wspomniana wcześniej burza mózgów, stosuje się ją zawsze wtedy, kiedy mamy do czynienia z otwartym problemem, poszukujemy wielu rozwiązań, skojarzenia, nie spełnia swojej roli jeśli chodzi o wymaganie konkretnych, pewnych odpowiedzi, np. kiedy odbyła się koronacja Bolesława Chrobrego; 8. Praca metodą projektu Dobrze zaplanowane projekty uczą samodzielności i odpowiedzialności za własną pracę, pozwalają planować i realizować konkretne działania. Żeby można było odnieść sukces, trzeba znaleźć ciekawy temat.
W naszej szkole realizujemy u siebie projekty najczęściej przed ważnymi świętami. Przykładem może być temat Kobiety w literaturze, poezji, muzyce, plastyce przed obchodami Dnia Kobiet; 9. Ćwiczenia indywidualne i zespołowe Najbardziej pojemna grupa metod. W naszej placówce, i pewnie nie jesteśmy w tym odosobnieni, ćwiczymy poprzez pisanie wypracowań, rozwiązywanie zadań, ćwiczenia ruchowe, uczenie się wiersza, wykonywanie doświadczeń, trening sportowy, kształcenie słuchu podczas muzykoterapii itp.; 10. Ćwiczenia integrujące. Służą przełamywaniu lodów, rozładowaniu emocji, nastroju. Bardzo pomagają, jeśli zespół nie jest jeszcze zgrany. Np. określenie swojego nastroju poprzez wybranie odpowiedniej minki lub wybranie reprezentanta grupy (zadanie 3 pytań i uśrednienie odpowiedzi). My stosujemy tę metodę najczęściej na początku roku szkolnego, kiedy zespół klasowy kształtuje się na nowo lub kiedy dochodzą do klasy nowi uczniowie. Gdy na lekcji nauczyciel pracuje z uczniami metodami aktywnymi, uczniowie muszą przejść przez kolejne etapy twórczego myślenia, tj.: 1. Dokonać jego analizy, 2. Ustalić możliwe rozwiązania, 3. Ocenić je i wybrać najlepsze z nich, 4. Wybrane rozwiązanie zastosować w praktyce. Oprócz wspomnianych konkretnych przykładów stosowania w naszej szkole metod aktywnych,, co również można było zaobserwować podczas zajęć otwartych, członkowie naszej Rady Pedagogicznej także szkolą się w tej dziedzinie. W ramach WDN, w dniu 3.04.2003 r. odbyły się warsztaty na temat: Metody aktywne w realizacji planu dydaktycznego szkoły. Prowadziła je p. Barbara Charczuk, pracownik WOM w Opolu.
Na zajęciach omówiliśmy kilka metod aktywnych, ponadto w sposób praktyczny wykorzystaliśmy je pracując w grupach nad rozwiązaniem podanych problemów. Niektóre z zaprezentowanych przez prowadzącą metod, były nam dobrze znane, gdyż stosujemy je na naszych lekcjach. Dlaczego warto pracować metodami aktywnymi? Precyzyjnej odpowiedzi na to pytanie udzieliły autorki artykułu Metody aktywne w nauczaniu, zamieszczony w Internecie. Przedstawiły następujące argumenty: Metody aktywne pozwalają zdobyć i wiedzę i umiejętności (np. selekcji materiałów, podejmowania decyzji), Łączą się z emocjami, a taka wiedza jest trwalsza, Uczeń nie jest nauczany, lecz uczy się pod kierunkiem nauczyciela, Uaktywniają ucznia, a nauczyciel jest organizatorem, koordynatorem jego działań, Rola nauczyciela nie sprowadza się tylko do wykładu i sprawdzenia stopnia przyswojenia przez uczniów przekazanej wiedzy, choć i to robić musi, Metody te wyzwalają aktywność ucznia, a nauczyciela ograniczają do minimum. Bibliografia: 1. R. Fisher, Uczymy się uczyć, WSiP, Warszawa 1999 2. T. Kelley, Sztuka innowacji, MT Biznes 2003 3. M. Taraszkiewicz, Refleksyjny praktyk w działaniu, Wyd. CODN 1999 4. H. Lemmermann, Szkoła debaty, Wyd. Astrum, 1994 5. B. Way, Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, WSiP, 1995 6. D.Ch. Weston i M.S. Weston, Co dzień mądrzejsze. 365 gier i zabaw kształtujących charakter, wrażliwość i inteligencję emocjonalną dziecka, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000 7. E. De Bono, Naucz się myśleć kreatywnie, Wyd. PRIMA, Warszawa 1995 8. J. H. Helm i L.G. Katz, Mali badacze, Wyd. CODN, 2003 9. E. Brudnik, a. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Zakład Wydawniczy SFS, Kielce 2000 10. H. Hamer, Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli, Wyd. VEDA, Warszawa 1994