Rynki transgraniczne jako czynnik transformacji ukraińsko-polskich... 319 Prof. dr hab. Switlana M. Pysarenko Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Narodowy Uniwersytet Lwowski imienia Iwana Franki we Lwowie Mgr Iryna L. Naslidnyk Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych (asystent) Narodowy Uniwersytet Lwowski imienia Iwana Franki we Lwowie Rynki transgraniczne jako czynnik transformacji ukraińsko-polskich stosunków handlowych Jedną z podstawowych przesłanek realizacji polsko-ukraińskich stosunków handlowych jest tworzenie rynków transgranicznych. Ich funkcjonowanie oraz rozwój jest uzaleŝniony od warunków gospodarczych, organizacyjnych, politycznych oraz instytucjonalno-prawnych obowiązujących po obu stronach granicy. Obecnie zadaniem Ukrainy jest stworzenie takich warunków, które mogłyby sprzyjać rozwojowi i pogłębianiu współpracy transgranicznej w oparciu o handel transgraniczny. Badania niektórych aspektów współpracy transgranicznej oraz funkcjonowania rynków transgranicznych były przedmiotem prac zarówno ukraińskich naukowców: P.П. Бєлєнького, З. Бройде, М. Долішнього, О. Кушніренка, М. Лендьел, Н. Луцишин, П. Луцишина, Ю. Макогона, Н. Мікули, А. Мокія, І. Студеннікова, jak i polskich: M. Greta, P. Eberchart, T. Komornicki, W. Malendowski, Z. Panasiewicz, M. Ratajczak i inni. Kształtowanie rynków transgranicznych następuje stopniowo w trakcie procesu realizacji współpracy transgranicznej. Celem badania jest określenie charakteru wpływu transformacji polsko-ukraińskich stosunków handlowych na kształtowanie i funkcjonowanie rynków transgranicznych. Rynki transgraniczne są to połączone rynki regionalne obszarów przygranicznych krajów sąsiednich, w ramach których, zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem krajowym i normami międzynarodowymi, odbywa się przepływ towarów, usług, kapitału i siły roboczej. PowyŜsze rynki są tworzone wzdłuŝ granic, pełniących zarazem funkcję rozdzielającą, jak i kontaktową. Zgodnie z klasyfikacją R. Ratti, granice pełnią rolę [Мікулa 2004, s. 35]: 1. bariery, powodując odrębność, zamkniętość oraz izolację gospodarczą; 2. filtru, w przypadku gdy w całości otwarta granica funkcjonuje w oparciu o cele bezpieczeństwa narodowego;
320 Switlana M. Pysarenko, Iryna L. Naslidnyk 3. granicy otwartej, w przypadku której dominującą jest funkcja kontaktowa, ukierunkowana na wspieranie rozwoju współpracy transgranicznej jako części procesu integracyjnego. Granica moŝe więc występować w roli zarówno czynnika pobudzającego, jak i ograniczającego tak współpracę transgraniczną, jak i rynki transgraniczne. Wewnętrzne granice Unii Europejskiej praktycznie nie posiadają funkcji barierowych, na granicach zewnętrznych natomiast takie funkcje są wzmoŝone. Dotyczy to równieŝ granicy polsko-ukraińskiej. Funkcja barierowa zostanie jeszcze bardziej wzmocniona w momencie przystąpienia Polski do Strefy Schengen od 21 grudnia 2007 roku. Tworzenie rynków transgranicznych następuje wskutek efektu synergicznego, który powstaje w wyniku współdziałania rynków przygranicznych w ramach regionu transgranicznego. Rozwój tych rynków naleŝy rozpatrywać przez pryzmat wspólnych problemów społeczno-gospodarczych. Region transgraniczny, zawierający w sobie regiony, posiadające wspólną granicę z jednym lub kilkoma obszarami państwa sąsiedniego, jest głównym ośrodkiem koncentracji potoku towarów, usług, siły roboczej po obu stronach granicy. Wpływa to na kształtowanie rynków transgranicznych. Powstanie regionów transgranicznych na obszarach przygranicznych wpływa równieŝ na realizację ich cech konkurencyjnych. Rozpatrzmy to zjawisko na przykładzie polsko-ukraińskiego rynku transgranicznego, kształtującego się w granicach regionu transgranicznego, w skład którego wchodzi obwód lwowski i województwo podkarpackie. PowyŜszy rynek transgraniczny moŝna podzielić na następujące segmenty: 1. rynek towarów i usług eksport i import towarów i usług; 2. rynek pracy migracja siły roboczej; 3. rynek finansowy eksport i import kapitału. Poza tym naleŝy uwzględnić, iŝ na rozwój rynku transgranicznego wpływa równieŝ konkurencyjność obszarów przygranicznych, znajdujących się w regionie transgranicznym, która zaleŝy od ich czynników konkurencyjności. Stopień ich wykorzystania zaleŝy od poziomu rozwoju gospodarki tych obszarów, a takŝe od stopnia otwartości gospodarki krajowej, poziomu rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, konkurencji na rynku wewnętrznym, wymagań jakościowych produkcji, infrastruktury innowacyjnej. Przeprowadzone badania pokazują, Ŝe otwartość gospodarki Ukrainy w latach 2004 2006 była wysoka w granicach 85 95%, natomiast otwartość gospodarki polskiej w okresie analogicznym stanowiła 55 65% [Наслідник 2007, s. 37], przy czym w przypadku Ukrainy obserwujemy ujemne saldo handlu zagranicznego. Podobne tendencje charakterystyczne są dla gospodarek obwodu lwowskiego i województwa podkarpackiego. W ogólnych rankingach konkurencyjności, opublikowanych przez Światowe Forum Gospodarcze w 2006 roku róŝnica pomiędzy Ukrainą (68. miejsce)
Rynki transgraniczne jako czynnik transformacji ukraińsko-polskich... 321 i Polską (48. miejsce) stanowi 20 pozycji. W chwili przystąpienia Polski do Unii Europejskiej zwiększają się wymagania jakościowe względem produkcji [Global Competitiveness Report, 2006]. Liczba małych i średnich przedsiębiorstw posiadających osobowość prawną w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców w obwodzie lwowskim jest 2,3 razy niŝsza niŝ w województwie podkarpackim (stosunek 5,82 do 15,4) [Мікула 2004, s. 112]. Analiza porównawcza struktury innowacyjnej obszarów przygranicznych świadczy o tym, iŝ województwo podkarpackie, pomimo iŝ naleŝy do słabo rozwiniętych regionów Polski, ma znaczne przewagi pod względem posiadania instytucji, wspierających rozwój sfery naukowo-technicznej i procesów innowacyjnych. Rozwiniętą infrastrukturę instytucjonalno-organizacyjną województwa podkarpackiego oraz posiadanie przez obwód lwowski potencjału naukowego, a takŝe konieczność orientacji rynkowo-innowacyjnej gospodarek moŝna zaliczyć do podstawowych przesłanek dla wprowadzenia innowacyjnego modelu rozwoju współpracy transgranicznej. Model ten przewiduje: wymianę osiągnięć naukowo-technicznych pomiędzy odpowiednimi bran- Ŝami o wysokiej i średniej aktywności innowacyjnej; transfer nowych rozwiązań technologicznych z branŝ wysoko innowacyjnych do odpowiednich branŝ o niskim poziomie aktywności innowacyjnej; współpracę odpowiednich branŝ o niskim stopniu aktywności innowacyjnej w obu regionach w celu podwyŝszenia poziomu konkurencyjności ogółem [Мокій, Бабець, Куревіна 2005]. Realizacja tego modelu wpłynie na kształtowanie lwowsko-podkarpackiego rynku transgranicznego. Poza tym do czynników określających polsko-ukraiński rynek transgraniczny moŝna zaliczyć: fizyczne, gospodarczo-administracyjne, społeczne, instytucyjonalno-prawne. Czynniki fizyczne uwzględniają poziom rozwoju infrastruktury fizycznej, a mianowicie: obecność przejść granicznych, ich przepustowość, wyposaŝenie techniczne, poziom rozwoju infrastruktury transportowej. Długość granicy polsko-ukraińskiej wynosi 542,4 km. Na jedno przejście graniczne przypada natomiast 90,4 km granicy (w stosunku do sumy wszystkich granic Ukrainy ten wskaźnik jest dwa razy niŝszy). Otwarcie nowych przejść granicznych spowoduje aktywizację funkcjonowania rynków transgranicznych, co z kolei wpłynie na wzrost aktywności mieszkańców obszarów przygranicznych, a w ślad za tym wpłynie na wzrost poziomu Ŝycia. Usprawnienie fizycznej infrastruktury przygranicznej umoŝliwi rozwój transgranicznego rynku towarów i usług w lwowsko-podkarpackim regionie. Takie tendencje wyraźnie moŝna zaobserwować w obwodzie lwowskim. Otwarcie przejść granicznych w miejscowościach Rawa Ruska i Krakowiec
322 Switlana M. Pysarenko, Iryna L. Naslidnyk spowodowało aktywizację rozwoju społeczno-gospodarczego rejonu Ŝółkiewskiego i jaworowskiego, przejście w Smilnyci natomiast rejonów samborskiego, starosamborskiego i turkiewskiego obwodu lwowskiego. Czynniki administracyjno-gospodarcze w ukraińskiej części rynku transgranicznego charakteryzują się: niskim poziomem rozwoju infrastruktury rynkowej, nadmierną uciąŝliwością procedur celnych, wysokimi obciąŝeniami taryfowymi, koniecznością licencjonowania. Stanowią one barierę dla aktywizacji działalności handlowej i hamują rozwój rynku transgranicznego. W celu pokonania tej bariery i związanych z nią negatywnych tendencji naleŝy: 1. określić priorytetowe sektory rozwoju gospodarki obwodu lwowskiego z uwzględnieniem jego cech konkurencyjnych; 2. wspierać pozyskiwanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, w tym równieŝ z Polski. Władze powinny więc tworzyć warunki zachęcające inwestorów zagranicznych, szczególnie dotyczy to sfery turystyki i rekreacji. Nie moŝna pominąć wpływu na rozwój rynku transgranicznego czynników społecznych, wyraŝonych przez sytuację demograficzną, poziom zatrudnienia, wysokość wynagrodzeń i korupcji. Istnieją znaczne rozbieŝności w sytuacji demograficznej po obu stronach granicy. W obwodzie lwowskim przyrost naturalny w roku 2006 był ujemny i stanowił 2,8 w przeliczeniu na tysiąc osób, w województwie podkarpackim był dodatni (2,7 na tys. osób). Przewaga zgonów nad urodzeniami negatywnie wpływa na rozwój gospodarki obwodu lwowskiego. Porównanie poziomów bezrobocia w regionach jest trudne, gdyŝ róŝni się sposób jego obliczania. NiemoŜliwe jest równieŝ oszacowanie pracy nielegalnej. Mianowicie w obwodzie lwowskim poziom oficjalnego zarejestrowanego bezrobocia stanowił w 2006 roku 2,7%, a w województwie podkarpackim 16,5%. Wysokość średniego wynagrodzenia w regionie lwowskim w 2006 roku stanowiła 906,17 hrywien (około 180 USD), w podkarpackim 2179,57 zł (około 750 USD). Znacznie róŝni się równieŝ poziom wynagrodzenia w przekroju branŝowym. W obwodzie lwowskim, jest ono najwyŝsze w sferze usług finansowych i najniŝsze w rolnictwie (pięciokrotna róŝnica). W województwie podkarpackim najniŝsze wynagrodzenie równieŝ występuje w sektorze usług finansowych, najniŝsze natomiast w ochronie zdrowia, usługach hotelowych, biznesie restauracyjnym, lecz róŝnica pomiędzy najwyŝszym i najniŝszym wynagrodzeniem stanowi jedynie 2,5-krotność. W rolnictwie województwa podkarpackiego, w przeciwieństwie do obwodu lwowskiego, wynagrodzenie jest wyŝsze od średniego, przy czym w strukturze zatrudnienia rolnictwo stanowi ponad 50%. To świadczy o istniejącej polityce wsparcia rolnictwa w Unii Europejskiej zarówno na poziomie regionalnym, jak i krajowym. Warto podkreślić, Ŝe naduŝycia, korupcja, poziom przestępczości teŝ mają negatywny wpływ na rozwój podkarpacko-lwowskiego rynku transgranicznego.
Rynki transgraniczne jako czynnik transformacji ukraińsko-polskich... 323 Handel Ukrainy z Polską w 2006 roku stanowił 4,1% ogólnej wielkości operacji handlowych, jednakŝe powyŝszy kierunek współpracy charakteryzuje się tendencją wzrostową. Świadczy o tym wzrost o 42,9% w 2006 roku w porównaniu z rokiem 2005 oraz stała tendencja wzrostu udziału Polski w obrocie zagranicznym Ukrainy w latach 2001 2006. Ujemne saldo w handlu z Polską rośnie z powodu zwiększania się nadwyŝki importu nad eksportem (tabela 1). Znacznie róŝni się struktura towarowa obrotów pomiędzy oboma krajami. W eksporcie z Ukrainy do Polski moŝna wyróŝnić trzy główne kierunki: metalurgia (33%), produkty mineralne (32%), produkcja przemysłu chemicznego (15%). Przy czym, eksport surowca przekracza połowę ukraińskiego eksportu do Polski. To z kolei oznacza, Ŝe jest on wraŝliwy na wahania koniunkturalne rynku światowego. Struktura polskiego eksportu do Ukrainy jest bardziej zdywersyfikowana. Składa się na nią ponad dziesięć róŝnych pozycji towarowych, przy czym udział kaŝdej z nich stanowi od 3,5% do 20% ogólnej wielkości eksportu (maszyny i urządzenia, wyroby z metalu, samochody, tworzywa, produkcja chemiczna, papier, tekstylia) [Писаренко, Наслідник 2007]. W zagranicznym obrocie handlowym obwodu lwowskiego w latach 2001 2005 udział handlu z Polską stanowił pomiędzy 14,8 a 17,1%. Obserwujemy jednak spadek tempa wzrostu eksportu oraz wzrost importu. Udział eksportu do Polski w ogólnej ilości eksportu obwodu zmniejszył się z 11,9% w 2001 r. do 7,9% w 2005 r., a udział importu z Polski wzrósł z 16,5% w 2001 r. do 22,7% w 2005 r. To spowodowało wzrost ujemnego salda w bilansie handlowym, które w 2005 roku wynosiło 163,6 mln USD (tabela 2). PowyŜsze tendencje dają podstawę do stwierdzenia, iŝ aktywny rozwój handlu w ramach polsko-ukraińskiego towarowego rynku transgranicznego jest wstrzymywany przez trzy grupy czynników: 1. gospodarcze (niska konkurencyjność produkcji ukraińskiej, ograniczony dostęp do środków kredytowych, niezbędnych dla zwiększenia moŝliwości eksportowych, wysoki poziom bezrobocia, niski poziom inwestycji w sektorze ochrony środowiska); 2. instytucjonalno-infrastrukturalne (niezadowalający stan infrastruktury technicznej, nadmierna biurokracja procedur celnych, istnienie naduŝyć ze strony urzędu celnego, niedostateczna ilość przejść granicznych, niedostateczna ilość dróg szybkiego ruchu i autostrad, niezadowalający poziom bazy prawnej oraz mechanizmów systemowych niezbędnych do zakładania przedsiębiorstw na pograniczu, niedostateczna ilość instytucji, obsługujących biznes); 3. społeczno-kulturowe (niski poziom znajomości języków, ograniczona wiedza na temat historii, kultury regionalnej kraju sąsiedniego). Handel z Polską i Europą pod warunkiem pokonania powyŝszych barier, moŝe być gwarancją odrodzenia gospodarki przygranicznego regionu lwowskie-
324 Switlana M. Pysarenko, Iryna L. Naslidnyk go, biorąc pod uwagę wykwalifikowaną siłę roboczą oraz bliskość do rynków europejskich.
Rynki transgraniczne jako czynnik transformacji ukraińsko-polskich... 325 tu tabela 1 leŝąco
326 Switlana M. Pysarenko, Iryna L. Naslidnyk tu tabela 2 leŝąco
Rynki transgraniczne jako czynnik transformacji ukraińsko-polskich... 327 Literatura Global Competitiveness Report 2006-2006, World Economic Forum [Cit. 2006, 1 December], available from: http://www.weforum.org/pdf/ Global_Competitiveness _Reports/Reports/gcr_2006/gcr2006_rankings.pdf. Головне управління статистики у Львівській області, доступний з: http://stat.lviv.ua/ukr/si/year/2005/r/t109905_2.pdf. Державний комітет статистики України, доступний з: http://www.ukrstat.gov.ua/. Мікула Н. (2004), Міжрегіональне та транскордонне співробітництво. Монографія, Львів: ІРД НАН України. Мокій А.І., Бабець І.Г., Куревіна І.О., Інноваційна модель транскордонного співробітництва: передумови та перспективи реалізації, виступ на міжнародній конференції "Регіональна політика в Україні: сучасні форми та методи реалізації" 27 28 жовтня 2005 р. у Львові. Наслідник І.Л. (2007), Вплив розширення ЄС на українсько-польські торговельні відносини, Євроінтеграційні процеси: міжнародна і міжрегіональна співпраця. Матеріали Всеукраїнської науково-практичної конференції, Вінниця. Писаренко С.М., Наслідник І.Л. (2007), Торговельне співробітництво України та Польщі в умовах розширеного ЄС. Проблемы развития внешеэкономических связей и привлечения иностранных инвестиций: региональный аспект, Сборник научных трудов, Донецк: ДонНУ. Streszczenie W opracowaniu rozwaŝaniom poddano proces kształtowania rynków transgranicznych. Zdefiniowano czynniki wpływające na rozwój rynku transgranicznego w systemie regionu transgranicznego. Szczególną uwagę skierowano na wpływ przekształceń stosunków w ramach ukraińsko-polskiego handlu zagranicznego na kształtowanie i funkcjonowanie lwowsko-podkarpackiego rynku transgranicznego. Summary Transborder Markets in the System of the Factors of the Transformation of Ukrainian-Polish Foreign Trade Relations The article considers the process of transborder markets formation. The factors influencing the development of transborder market in the system of transborder region have been defined. Special attention is paid to the influence of Ukrainian-Polish foreign trade relations transformation on the formation and functioning of Lviv-Podkarpattia transborder market.