Główne czynniki zwiększania ekonomicznej aktywności. ukraińskich i polskich przedsiębiorstw: analiza porównawcza

Transkrypt

1 144 Yuriy Bilenko Docent, dr nauk ekonomicznych Yuriy Bilenko Katedra Międzynarodowej Analizy Ekonomicznej i Finansów Narodowy Uniwersytet Lwowski imienia Iwana Franki we Lwowie Główne czynniki zwiększania ekonomicznej aktywności ukraińskich i polskich przedsiębiorstw: analiza porównawcza W celu zrozumienia procesów zwiększania aktywności ekonomicznej przedsiębiorstw państw postsocjalistycznych konieczne jest uwzględnienie sytuacji krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w której znalazły się one po wydarzeniach lat 90. XX wieku oraz przebiegu transformacji ekonomicznej. Argumentem głównym przemawiającym na korzyść transformacji postsocjalistycznej było i jest nadal przekonanie, Ŝe zwrot ku gospodarce rynkowej wpłynie na podwyŝszenie poziomu konkurencji oraz na efektywność produkcji. W efekcie wzrośnie poziom konsumpcji oraz poziom Ŝycia społeczeństwa. Oczekiwano, Ŝe po krótkotrwałej recesji nowy system będzie sprzyjał szybkiemu oŝywieniu, a następnie odczuwalnemu wzrostowi gospodarczemu. Rzeczywistość okazała się inna. Recesja okresu przejściowego trwała znacznie dłuŝej niŝ się spodziewano, zniszczenia okazały się większe i do chwili obecnej w niektórych krajach nie doszło do przywrócenia poziomu dochodu narodowego. Zamiast szybkiego oŝywienia oraz wzrostu gospodarczego długoterminowa recesja okazała się głęboką depresją transformacyjną, która w szeregu państw trwała przez cały okres lat 90. Recesja transformacyjna trwała od lat trzech (w Polsce od połowy 1989 roku do połowy roku 1992) do dziesięciu (na Ukrainie od roku 1990 do roku 1999). W Polsce PKB zmniejszył się w tym okresie prawie o 20%, a wkrótce zaczął wzrastać w zróŝnicowanym tempie. Na Ukrainie zmniejszenie PKB wyniosło ponad 60%, a wzrost rozpoczął się po trwałej depresji transformacyjnej dopiero od roku W badaniu zostały wykorzystane dane EBRD oraz Światowego Banku dotyczące funkcjonowania przedsiębiorstw w poszczególnych państwach, które umoŝliwiły analizę środowiska biznesu oraz sposobów organizacji działalności przedsiębiorstwa. Do chwili obecnej przeprowadzono trzy ankiety, z których ostatnią wykonano wiosną 2005 roku. Badaniem zostało objętych około 9500 przedsiębiorstw z 28 państw Europy Środkowo-Wschodniej, włączając państwa WNP [EBRD, 2005, (http)].

2 Główne czynniki zwiększania ekonomicznej aktywności 145 Pytania w ankietach dotyczyły innowacyjnej działalności przedsiębiorstw, jak równieŝ ich ogólnej aktywności. Przedsiębiorstwa te naleŝą do róŝnych branŝ. RóŜnorodny jest równieŝ charakter ich działalności produkcja, usługi, handel. Zebrane dane pozwalają przedstawić mechanizmy wprowadzania zmian w przedsiębiorstwach w latach Analiza przeprowadzana jest zarówno w państwach, jak i odrębnych regionach Europy Środkowo-Wschodniej, takich jak: Europa Środkowa Polska, Węgry, Czechy, Słowenia, Słowacja, Rumunia oraz Bułgaria, czyli państwa UE; państwa WNP, czyli byłe republiki radzieckie, a mianowicie: Ukraina, Mołdawia, Białoruś, Rosja, Gruzja. W początkowym okresie transformacji gospodarczej przedsiębiorstwa charakteryzowały się przerostami zatrudnienia i niewydajnym wykorzystaniem siły roboczej, niewystarczającym ukierunkowaniem działań na zapewnienie jakości produktu i marketing oraz ograniczonym dostępem do nowoczesnych technologii. Firmy często równieŝ otrzymywały dotacje, które pozwalały im na sfinansowanie niewydajnych oraz nieefektywnych działań. Przedsiębiorstwa przede wszystkim dąŝyły do zwiększenia dochodów. Gospodarka transformacyjna cechowała się więc głównie redystrybucją środków z sektora państwowego do prywatnego oraz restrukturyzacją firm w celu zwiększenia ich efektywności. Tabela 1. Czynniki oddziaływania na ekonomiczną aktywność przedsiębiorstw państw Europy Środkowej oraz WNP (regresja liniowa) Zmienne niezaleŝne Zmiany sprzedaŝy przedsiębiorstw w państwach WNP Zmienne zaleŝne Zmiany sprzedaŝy przedsiębiorstw w państwach Europy Środkowej Stała (-0,66) Zmiana kapitału głównego (2,85) *.146 (7,37) Wydatki materialne (26,05) (32,46) Wydatki na sprzęt (4,15) (0,58) Wydatki na R&D (-1,60) (-0,02) Wydatki na reklamę (0,50) (0,56) Pracownicy: (1,12) (-1,36) Wykształcenie podstawowe Wykształcenie techniczne (0,06) (-0,61) Wykształcenie wyŝsze (2,97) (0,79) Zmiany organizacyjne (0,90) (0,74) Zmiany technologiczne (-0,65) (2,01) Konkurencja (0,92) (-0,15) Współczynnik determinacji (skorygowany) R Kryterium Fishera F(11, 546) = F(11, 1651) =

3 146 Yuriy Bilenko Ilość obserwacji * W nawiasach podano wartości t- statystyki Źródło: wyliczenia autora. W opracowaniu przeprowadzono analizę wpływu głównych czynników produkcji na działalność gospodarczą przedsiębiorstw państw Europy Środkowej oraz WNP, której miarę stanowiły zmiany zakresu sprzedaŝy. Wyniki analizy regresji przedstawiono w tabeli 1. W grupie przedsiębiorstw Europy Środkowej największy wpływ na zwiększenie sprzedaŝy firm mają wydatki materialne oraz kapitał główny. Za istotny moŝna uznać wskaźnik zmian technologicznych, wskazujący na bezpośrednią zaleŝność między technologią a wzrostem sprzedaŝy. W Europie Środkowej waŝnym wskaźnikiem rozwoju firmy są zmiany technologiczne. Na wzrost sprzedaŝy pozytywnie wpływa teŝ liczba pracowników z wykształceniem wyŝszym, jak równieŝ zakup nowego wyposaŝenia, reklama oraz zmiany organizacyjne, jednak współczynniki te charakteryzuje niska istotność statystyczna. Analizując wskaźniki aktywności innowacyjnej moŝna zaobserwować nieco odmienną sytuację w państwach WNP. Jak pokazują wyniki regresji, zmiany organizacyjne pozytywnie wpływają na wzrost sprzedaŝy, jednak negatywnie wpływają na nią innowacje technologiczne, jak równieŝ wydatki na badania oraz opracowania naukowe. MoŜe to znaleźć wyjaśnienie w fakcie, Ŝe przedsiębiorstwa WNP rozpoczęły swoją działalność innowacyjną właśnie od zmian organizacyjnych, ignorując przekształcenia technologiczne, które rozpoczęto realizować dopiero w ostatnim okresie. MoŜliwe jest więc, Ŝe zmiany technologiczne nie są bardzo efektywne lub jeszcze nie są widoczne wyniki ich działania. Na wzrost sprzedaŝy w tej grupie państw, bezwarunkowo, mają wpływ wydatki materialne oraz kapitał. Zaznaczyć naleŝy równieŝ duŝy wpływ wykształcenia wyŝszego na rozwój przedsiębiorstw w państwach WNP. Zatrzymajmy się na bardziej szczegółowej analizie działalności innowacyjnej przedsiębiorstw ukraińskich oraz polskich w oparciu o dane BEEPS 2005 Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju. Tabela 2. Finansowanie zmian technologicznych w przedsiębiorstwach Ukrainy i Polski Wydatki przedsiębiorstw na zmiany technologiczne (tysiące USD, średnia) Polska Ukraina Zakup nowego sprzętu, maszyn, wyposaŝenia 27,53 38,49 Badania i rozwój 21,87 4,83 Reklama i marketing 40,55 22,02 Źródło: [EBRD..., 2005, (http)].

4 Główne czynniki zwiększania ekonomicznej aktywności 147 Jak wynika z tabeli 2, ukraińskie przedsiębiorstwa średnio 1,5 raza więcej wydają na zakup nowych sprzętów, maszyn i wyposaŝenia. Polskie firmy prawie 4 razy więcej wydają na badania i rozwój, co gwarantuje długotrwałą tendencję wzrostu działalności gospodarczej. Tabela 3. Innowacyjna aktywność przedsiębiorstw polskich i ukraińskich Rodzaj działalności innowacyjnej w latach (odsetek przedsiębiorstw, które podjęły taką działalność) Polska Ukraina Z sukcesem rozwinięto nowy produkt, linię produkcyjną lub usługę 35,18 48,48 Odnowiono istniejący produkt lub usługę 49,44 65,49 Wstrzymano produkcję przynajmniej jednego produktu 11,79 16,50 Wspólne przedsięwzięcie z partnerem zagranicznym 0,62 3,54 Otrzymano licencję na nowy produkt 8,51 17,34 Przeniesiono znaczną ilość produkcji ze źródeł wewnętrznych do zewnętrznych 1,95 14,98 Przekształcono działalność produkcyjną/usługę z zewnętrznej na własność prywatną 1,64 13,97 Otrzymano nowy certyfikat jakości 13,85 10,77 Źródło: [EBRD..., 2005, (http)]. Analiza struktury działalności innowacyjnej (tabela 3), wskazuje jednak, Ŝe ukraińskie przedsiębiorstwa bardziej intensywnie odnawiają juŝ istniejące produkty oraz usługi, jak równieŝ nadzwyczaj aktywnie nabywają licencje na nowe produkty. Ponadto, duŝa aktywność w zmianach krajowych oraz zagranicznych partnerów świadczy o znacznej mobilności ukraińskich przedsiębiorców, którzy nadąŝają za koniunkturą rynku światowego oraz krajowego. Niestety, w państwach Europy Środkowej oraz Wschodniej nie zwracano naleŝytej uwagi na rolę innowacji w procesie transformacji gospodarki, skupiając się, między innymi, na zmianach instytucji oraz zmianach organizacyjnych. Na początku lat 90. XX wieku w wielu państwach w procesie transformacji gospodarczej nie została uwzględniona istotność takich współczesnych komponentów systemów ekonomicznych, jak polityka innowacyjna, rozwój systemów badań oraz opracowań naukowych. W wyniku globalnych zmian technologicznych, organizacyjnych oraz rynkowych powstała duŝa luka pomiędzy państwami wysoko rozwiniętymi a państwami o gospodarce przejściowej. Pomimo zmiany nastawienia do polityki innowacyjnej, z trudem udaje się zrekompensować straty powstałe we wczesnym okresie transformacji [Галиця 2002, s. 92]. Większość państw o gospodarce przejściowej charakteryzuje się niskim wskaźnikiem wydatków na badania oraz opracowania naukowe, co świadczy o ograniczonych moŝliwościach wprowadzania czy modyfikowania technologii w tych państwach. Powstaje problem uzaleŝnienia się od rozwiniętych państw

5 148 Yuriy Bilenko europejskich oraz światowych zasobów technologicznych. Firmom z udziałem kapitału zagranicznego powierza się zadanie przekazania nowych technologii drogą zarządzania oraz inwestycji zagranicznych. Działania te mają pozytywny wpływ, ale jest on krótkotrwały. Dla zapewnienia trwałego rozwoju gospodarczego państwa konieczne jest utworzenie narodowego systemu innowacyjnego [Геєць 2004]. RóŜnica między sektorem przemysłowym a badawczym odziedziczona po reŝimie socjalistycznym jest nadal znacząca, a zmniejszyć ją moŝe jedynie rozwój nowego biznesu technologicznego. W latach 90. ubiegłego stulecia głównym źródłem technologii był import towarów przeznaczenia produkcyjnego oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Wkład kapitału skarbu państwa oraz technologie odgrywały znikomą rolę w udoskonalaniu przemysłu państw Europy Środkowo-Wschodniej. Obecne metody udoskonalania przemysłu, które są realizowane przez przedsiębiorstwa zagraniczne, zapewne osiągną swoje efekty bez wkładu kapitału państwowego oraz nowych technologii. Nie dziwi zatem fakt, Ŝe państwa Europy Środkowo- -Wschodniej znajdują się na niŝszym poziomie technologicznym w porównaniu do państw zachodnich UE oraz, Ŝe większość ich działalności technologicznej skupiona jest na imitacji i imporcie nowych technologii. Państwa Europy Środkowo-Wschodniej porównywalnie wysokie pozycje zajmują jedynie w zakresie poziomu kapitału ludzkiego, natomiast gorsze pozycje w odniesieniu do pozostałych zasobów. Wspólną cechą państw Europy Środkowo-Wschodniej jest porównywalnie słabe i zdezorganizowane zarządzanie polityką oraz działalnością innowacyjną. NiezaleŜnie od pozytywnej dynamiki rozwoju w ostatnich latach, państwa te potrzebują powaŝnego wzmocnienia wszelkich ich starań, skierowanych na osiągnięcie poziomu państw wysoko rozwiniętych. Literatura EBRD-World Bank Business Environment and Enterprise Performance Survey (BEEPS) IІI, 2005, Галиця І.О. (2002), Економічна еволюція, інноваційний процес та сталий розвиток, Механізм регулювання економіки, 2. Геєць В. (2004), Наука і виробництво: партнери чи конкуренти? Деякі аспекти сучасної інноваційної політики України, Президентський вісник, 3. Streszczenie W opracowaniu przeprowadzono ekonometryczne modelowanie wpływu głównych czynników: zmian w kapitale, nakładów materiałowych, kosztów B+R, kosztów promocji, struktury kapitału ludzkiego, na ekonomiczną aktywność przedsiębiorstw w trans-

6 Główne czynniki zwiększania ekonomicznej aktywności 149 formacyjnych gospodarkach Europy Środkowo-Wschodniej z wykorzystaniem danych BEEPS 2005 uzyskanych z Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju. Przeprowadzona została analiza porównawcza aktywności innowacyjnej ukraińskich i polskich przedsiębiorstw i jej finansowania. Summary Main Factors of Increasing Economic Activity of Ukrainian and Polish Enterprises: a Comparative Analysis Econometric modeling of the influence of main factors: changes in capital, material inputs, R&D costs, advertising costs, structure of human capital on the economic activity of enterprises of transition economies of Central and East Europe using data set by BEEPS 2005 gained from European Bank of Development and Reconstruction was conducted in the study. A comparative analysis of innovation activity of Ukrainian and Polish enterprises and its financing was done.