UNIWERSYTET MEDYCZNY IM. KAROLA MARCINKOWSKIEGO W POZNANIU ZAKŁAD PATOFIZJOLOGII NARZĄDU RUCHU Adres: tel.: (061) 8310230, 8310231, 8310232, 8310233 ul. 28 Czerwca 1956r. Nr 135/147 fax : (061) 8310230 61-545 Poznań email: zpnr@wp.pl Recenzja rozprawy doktorskiej nt. Ocena aktywności mięśniowo-powięziowych punktów spustowych w zespołach bólowych w okolicy połączenia głowowo-szyjnego i szyi mgr Leszka Szostaka, na stopień doktora nauk o zdrowiu Na wstępie chciałbym podziękować Radzie Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, za powierzenie mi wykonania recenzji niniejszej rozprawy doktorskiej. W ocenie merytorycznej, w dysertacji podjęto ocenę wpływu czasu trwania pozycji przodopochylenia głowy na powstawanie i stopień rozwoju mięśniowopowięziowych punktów spustowych w określonych mięśniach głowy i szyi wrażliwych na przeciążenia statyczne. Już we Wstępie pracy, jej Autor formułuje ciekawy, nierozstrzygnięty do końca problem będący przedmiotem wielu prac naukowych w formie pytania (cyt.) Czy istniejący mięśniowo-powięziowy punkt spustowy bólu jest wystarczającym dowodem powstającej dysfunkcji i koniecznością rozpoczęcia terapii, pomimo, że nie ma jeszcze odczuwalnych przez pacjenta uciążliwych objawów funkcjonalnych?..., będący motywem przewodnim całej pracy. Pomimo wielu doniesień w literaturze światowej dotyczących samego zagadnienia występowania, diagnozowania i oceny wpływu nasilenia punktów spustowych bólu na rozwój dolegliwości bólowych kręgosłupa szyjnego, przedstawione opracowanie jest moim zdaniem nadzwyczaj celowe, z uwagi na postępująca incydentalność bólu mięśniowo-powięziowego w populacji światowej chorych. Każde podobne do podjętego zamierzenie, opisujące zjawiska dysfunkcji mięśniowych w populacji polskiej ma unikalną wartość poznawczą, z uwagi na coraz bardziej powszechny, sedenteryjny życia i jego konsekwencje zdrowotne oraz ekonomiczne. 1
W ocenie metodologicznej, recenzowana praca ma układ zbliżony do typowego dla rozpraw doktorskich przeprowadzanych na uczelniach medycznych. Oprócz klasycznego schematu z zamieszczeniem rozdziałów Wstęp, Materiał i metoda badawcza, Wyniki, Dyskusja oraz Wnioski, Doktorant zastosował Spis tabel i Spis rycin na samym początku pracy. Oprócz szeroko dyskutowanej obecnie kwestii zamieszczania tych rozdziałów w ogóle w rozprawach doktorskich, ich lokalizacja w recenzowanej dysertacji jest unikatowa, nie wywołuje jednak pozytywnego sensu stricte efektu. Na pracę składa się pięć nadmienionych rozdziałów oraz streszczenia w języku polskim i angielskim, jak i rozdziały Piśmiennictwo i Aneks (zawierający kartę badań chorego oraz tabele z wynikami badań korelacyjnych), treść zawarta jest 132 stronach, Doktorant zaprezentował 27 tabel oraz 21 rycin. W tekście zacytowano prawie poprawnie 204 pozycje literatury, w 169 przypadkach są to prace anglojęzyczne (niestety niektóre zacytowane podwójnie, na przykład pozycje 62 oraz 63 jak i 164 oraz 165), ale Autor cytuje również 35 prac polskich badaczy, zgodnie z schematem wykorzystywanym w pracach edytowanych w czasopismach naukowych. Dobór pozycji literatury jest adekwatny dla potrzeb pracy. Autor pracy słusznie umieścił na początku wykaz zastosowanych skrótów, umożliwiając czytającemu płynne zapoznanie się z treścią i unikając zbędnych powtórzeń w tekście. Być może mieszanie polskiej treści z skrótami łacińskim dexter i sinister nie jest najlepszym pomysłem, ale schemat ten przyjęto w całej pracy, więc jest on do zaakceptowania. Praca jest napisana językiem zbliżonym do klasycznego naukowego, ogólnie do zaakceptowania pod względem formalno-językowym i stylistycznym, z pewnymi uchybieniami gramatycznymi i interpunkcyjnymi. Doktorant edycyjnie bardzo starał się uczynić ją przyjazną dla czytającego, często stosuje skróty autorów prac, pomijając w tekście dodatek i wsp., co może stwarzać wrażenie, że pierwszy autor jest jedynym. Nadmienione uchybienia nie wpływają jednak znacząco na wartościowe aspekty merytoryczne pracy. W rozdziale 1 - Wstęp, Autor dysertacji przedstawił kolejno pojęcie bólu mięśniowo-powięziowego oraz punktów spustowych bólu, możliwości klasycznej diagnostyki klinicznej i za pomocą badań instrumentalnych. W tym rozdziale być może zbyt często stawia pojęcia leczenia zachowawczego, rehabilitacji i usprawniania na zasadzie synonimów. Dalej, dość przekonywująco przedstawia powód podjęcia tematu, 2
dane epidemiologiczne oraz demograficzne zespołów bólowych kręgosłupa szyjnego i występowania w nich bólowych zespołów mięśniowo-powięziowych. Zwraca uwagę podrozdział 1.3., w którym ciekawie scharakteryzował teorie powstawania mięśniowopowięziowych punktów spustowych bólu i wiarygodność ich diagnostyki z wykorzystaniem różnych metod, jest to przykład rzetelnego rzemiosła naukowego przedstawienia tematu na bazie dostępnej i co najważniejsze, adekwatnie dobranej literatury. Trzy zwięźle sformułowane cele badawcze dotyczą oceny wpływu wieloletniej pracy z pozycją przodopochylenia głowy na powstawanie punktów spustowych bólu w okolicy głowy i szyi, określenia stopnia wrażliwości uciskowej punktów spustowych w mięśniach w zależności od stażu pracy chorych, określenia grup mięśniowych podatnych na przeciążenia statyczne. W rozdziale 2 Materiał badawczy i metoda badawcza, Autor dysertacji scharakteryzował grupę 185 chorych płci żeńskiej i podział na trzy podgrupy ze względu na wiek oraz staż pracy siedzącej w warunkach biurowych, zatrudnionych pełnoetatowo z uwzględnieniem nasilenia dolegliwości chorobowych, prawidłowo przestawił kryteria włączenia i wyłączenia z badań. Dalej Doktorant opisał narzędzia badawcze wykorzystywane w pracy (badania palpacyjne i algometryczne punktów spustowych bólu urządzeniem WAGNEFR-DX, wywiad) zarówno w badaniu pilotażowym jak i podstawowym, z precyzyjnym opisem metodologii badawczej. Narzędzia badawcze nie należą do unikalnych, ale są wystarczające do osiągnięcia zamierzonych celów badawczych. Metody analizy statystycznej zostały wybrane i opisane prawidłowo. Dobrze, że Doktorant uwzględnił porównania wyników dla poszczególnych grup mięśniowych strony prawej i lewej jak i poszczególnych grup mięśniowych między sobą. W rozdziale 3 Wyniki, Doktorant posługując się prawidłowo przyjętą nomenklaturą analizy statystycznej zwięźle przedstawił wyniki trzech etapów badań, wstępnej analizy danych, testowania hipotez oraz badania związku pomiędzy zmiennymi. W rozdziale 4 Dyskusja, Autor dysertacji rzetelnie przedyskutował uzyskane przez siebie wyniki w odniesieniu do wyników badań innych autorów w pokrewnej 3
tematycznie problematyce. Ogólnie wyniki wskazują na zjawisko postępującej patologii objawiających się nie tylko wystąpieniem mięśniowo-powięziowych punktów spustowych bólu we wszystkich badanych mięśniach, ale również zwiększająca się tkliwością na ucisk, co koreluje dodatnio ze wzrastającym stażem pracy. Doktorant podkreśla, że należy w ergonomicznym projektowaniu stanowiska pracy uwzględniać, obok relacji zachodzących między człowiekiem a warunkami technicznymi stanowiska pracy, także staż pracy osoby wykonywującej określony rodzaj zadań. Zgodnie ze spostrzeżeniami innych autorów, do mięśni podatnych na przeciążenia statyczne w okolicy głowy i szyi należą głównie mięśnie czworoboczny grzbietu, wielodzielny, dźwigacz łopatki, podpotyliczny i mostkowo-obojczykowo-sutkowy. W rozdziale 5 - Wnioski, Autor zawarł swoje spostrzeżenia w sposób rzeczowy i zrozumiały, nie dając ponieść się zbytecznej fantazji. Wykazał, że wieloletnia praca statyczna w przodopochyleniu głowy wpływa na wzrost incydentalności powstawania mięśniowo-powięziowych punktów spustowych bólu u chorych wraz z zwiększającym się stażem pracy w takiej pozycji. Natężenie bólu generowanego przez punkty spustowe bólu w tych warunkach wzrasta głównie w mięśniach czworobocznych, mięśniach wielodzielnych, mięśniach dźwigaczach łopatki, mięśniach podpotylicznych, mięśniach mostkowo-obojczykowo-sutkowych. W odniesieniu do literatury światowej wyniki badań zgodne, w odniesieniu do polskiej pokrewne. Sformułowane w pracy przez Doktoranta wnioski odpowiadają założonym celom pracy. Kolejne rozdziały zawierają zwięzłe streszczenia w języku polskim i angielskim ich treść odpowiada ściśle danym zawartym w tekście głównym pracy. Doktorant nie ustrzegł się nielicznych błędów edycyjnych w zawartych w rozdziale Piśmiennictwo (pozycje 13, 147), nie wiedzieć dlaczego przyjął skrótowe przedstawienie nazwisk autorów publikacji et al. (na przykład pozycje 6 lub 36), ale w większości przypadków prac wymienił ich wszystkich. Cytowanie stron internetowych (pozycja 87) oraz materiałów szkoleniowych z kursów (pozycja 145) lub publikacji pokonferencyjnych (pozycja 202) które nie są recenzowane, nie powinno mieć miejsca w dysertacji doktorskiej, źródła te bowiem nie stanowią rzetelnego źródła wiedzy naukowej. Przy zamiarze przyszłej publikacji wyników dysertacji w czasopiśmie 4
recenzowanym, należy je usunąć. Doktorant powinien zamieścić pozycje Sola i wsp. oraz Lucas i wsp. (Sola AB, Rodenberger ML, Gettys BB. Incidence of hypersensitive areas in posterior shoulder muscles. Am J Phys Med 1955;34:585-90. Lucas K R, Peter AR, Barbara IP. How common are latent myofascial trigger points in the scapular positioning muscles. J Musculoskeletal Pain 2008;16:279-86.), będące kluczowymi odnośnie lokalizacji punktów spustowych bólu w obszarach ciała, które badał u chorych dla celów swojej dysertacji. W rozdziale Spis tabel, w opisie Tabeli 1 Autor zamieścił pojęcie rozpoznanie różniczkowe, mając zapewne na myśli rozpoznanie (lub diagnostykę) różnicową, w opisie Tabeli 2 zamieścił skrót MFS którego nie zamieścił w Wykazie. Powyższe uwagi są jedynie wskazówkami do ewentualnych poprawek, jestem przekonany o zasadności szerszego upowszechnienia wyników przedstawionych w dysertacji w recenzowanym czasopiśmie naukowym. Moje uwagi nie umniejszają treściom przedstawionej do oceny rozprawy doktorskiej zarówno z punktu widzenia merytorycznego jak i poznawczego. Reasumując - Autor w pracy spełnił podstawowe zadania, spełniające kryteria stawiane dysertacji doktorskiej na stopień doktora nauk o zdrowiu. Na podstawie dokonanej powyższej, pozytywnej oceny, zwracam się do Rady Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu z wnioskiem o dopuszczenie pracy mgr Leszka Szostaka do dalszych etapów postępowania w przewodzie doktorskim. Prof. dr hab. n. med. Juliusz Huber Poznań, 15 marca 2016 roku 5