EDUKACJA BLENDED LEARNING JAKO NOWOCZESNA FORMA DOSKONALENIA NAUCZYCIELI W MAŁYCH ŚRODOWISKACH LOKALNYCH Ireneusz Wojaczek Zmieniające się potrzeby młodego pokolenia w zakresie zdobywania informacji oraz chęć poszukiwania alternatywnych form kształcenia wymusza na publicznych i niepublicznych placówkach oświatowych, szkołach i przede wszystkim na uczelniach wyższych, wdrażanie programów kształcenia na odległość (poszczególnych przedmiotów, całych kursów edukacji wyższej lub bloków kształcenia). Oznacza to, że dobra opinia o danej placówce edukacyjnej nie stanowi obecnie największej wartości, gdyż młodzi ludzie oczekują dostępu do alternatywnych sposobów uczenia się, m.in. za pośrednictwem platform e- learningowych oraz chcą korzystać z nowoczesnych technologii informacyjnych w procesie kształcenia. Na początku XIX wieku, w wielu krajach europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych, nie funkcjonował powszechny system kształcenia, a większość ludzi w danej społeczności nie posiadało nawet elementarnego wykształcenia. Ten stan zmieniał się wraz z uprzemysłowieniem i rozwojem dużych aglomeracji miejskich (Giddens 2012, s. 864). Potrzeba specjalistycznego kształcenia robotników, gdzie wymogiem do podjęcia edukacji zawodowej było posiadanie umiejętności czytania, pisania oraz liczenia, wymusiła tworzenie powszechnych szkół elementarnych, a tym samym stworzenie systemu edukacyjnego. Bez podstawowej wiedzy nie można było wdrażać edukacji specjalistycznej zawodowej. W XX wieku, w krajach całego świata ukształtowały się ostatecznie systemy edukacyjne oparte o model nauczania realizowany w formie zajęć klasowo-lekcyjnych. Ten model edukacyjny do dnia dzisiejszego jest najpopularniejszy we wszystkich krajach świata, choć nie zapewnia on powszechnego i równego dostępu do edukacji dla osób, które zamieszkują tereny oddalone od ośrodków kształcenia. Innowacyjnym pomysłem, umożliwiającym podjęcie edukacji przez osoby, które nie mogą korzystać z tradycyjnych form edukacyjnych było wdrożenie systemu edukacji na odległość, zapoczątkowanym w Australii. Kształcenie w formie edukacji na odległość jest realizowane od ponad 100 lat (Juszczyk 2007, s. 122). Początkowo metoda ta polegała na prowadzeniu procesu dydaktycznego w warunkach asynchronicznych, gdzie uczniowie lub studenci oraz nauczyciele nie znajdują się w tej samym miejscu i w tym samym czasie (Siemieniecki 2007, s. 124), a podstawowymi narzędziami stosowanymi w nauczaniu na odległość były: skrypty i ćwiczenia (przesyłane za pośrednictwem poczty); audycje radiowe (lekcje emitowane w określonych godzinach). 246
Wraz z rozwojem technologii informacyjnej wdrożono system konsultacji, realizowanych w formie synchronicznej, w której przy zastosowaniu bezpośredniej komunikacji za pomocą CB-radia, uczeń mógł w czasie rzeczywistym kontaktować się z nauczycielami. Australijski system kształcenia na odległość przyjął się także w Stanach Zjednoczonych. W latach 50. XX wieku na Uniwersytecie Iowa rozpoczęto realizację projektu edukacji zdalnej przy użyciu telewizji edukacyjnej. Studenci mogli oglądać przygotowane dla nich wykłady, nadawane w określonych dniach i godzinach. Pionierem edukacji wyższej w Europie, realizowanej jako edukacja zdalna jest Uniwersytet Otwarty w Londynie (Open University), który rozpoczął swoją działalność w 1969 roku i do dnia dzisiejszego jest największą placówką pedagogiczną w Wielkiej Brytanii, która umożliwia doskonalenie się m.in. nauczycielom. Od początków swojego działania, Uniwersytet Otwarty tworzył warunki do kształcenia osób dorosłych w formie distance-learning (na odległość), a doświadczenia w tej dziedzinie zachęciły wiele innych uczelni do rozpoczęcia kształcenia zdalnego i nauczania otwartego (Wojaczek 2012, s. 270). Wprowadzenie edukacji na odległość jako sposobu kształcenia, która wykorzystuje dostępne środki komunikacji, i jako kontakt pośredni może zastępować osobisty kontakt ucznia, słuchacza lub studenta z nauczycielem zyskała akceptację wśród wielu odbiorców. Ta forma nowoczesnego edukacji dała szansę wielu osobom z małych miejscowości na podjęcie edukacji wyższej lub na przekwalifikowanie się. Nie można także zapomnieć o osobach niepełnosprawnych ruchowo, dla których edukacja online lub hybrydowa stała się jedyną możliwością do podnoszenia kwalifikacji. Od początku lat 90. XX wieku, wraz z rozwojem Internetu, zwiększyły się możliwości edukacji zdalnej. Wiele uczelni rozpoczęło wdrażanie zaawansowanych systemów obsługi studentów oraz nauczania zdalnego. Obecnie na wielu uczelniach można ukończyć różne kursy akademickie stanowiące część studiów licencjackich, magisterskich i podyplomowych. W kształceniu akademickim, edukacja zdalna prowadzona jest jako: nauczanie za pomocą komputera bez łączności z Internetem przy wykorzystaniu programów edukacyjnych; nauczanie za pomocą systemów telekonferencyjnych; nauczanie za pomocą komunikatorów internetowych umożliwiających łączność indywidualną lub telekonferencyjną, z jednoczesnym przesyłaniem głosu i obrazu; nauczanie przez e-mail; nauczanie za pośrednictwem platform edukacji zdalnej; nauczanie hybrydowe (łączące w sobie różne narzędzia edukacji e- learningowej i edukacji tradycyjnej). 247
Na przełomie XX i XXI wieku dzięki powszechnemu dostępowi do szybkich łączy internetowych, nawet w małych miastach i gminach wiejskich obserwowano wzrost zainteresowania edukacją na odległość. Możliwość podjęcia studiów w systemie blended learningowym (hybrydowym) cieszy się dużym zainteresowaniem wśród nauczycieli, gdyż częste zmiany w systemie oświaty, nowe reformy, wymuszają stałe podnoszenie kwalifikacji w tej grupie zawodowej. Stosowane w kształceniu podyplomowym nauczycieli systemy edukacji zdalnej na odległość, wykorzystują narzędzia do kształcenia synchronicznego i asynchronicznego. Dzięki nauczaniu synchronicznemu, polegającemu na obustronnej komunikacji nauczyciela i studenta w czasie rzeczywistym za pomocą różnych środków przekazu (komunikator, chat, wideokomunikator, łącze radiowe, CB, telewizja interaktywna), student może konsultować się z wykładowcą w sprawach, które wymagają komunikacji bezpośredniej. Cześć zajęć lub treści kształcenia (szczególnie na studiach podyplomowych) jest realizowana w formie asynchronicznej (niejednoczesnej). Możliwość korzystania z materiałów edukacyjnych w dowolnym czasie jest szczególnie ważne w kształceniu osób pracujących, gdyż forma ta nie wymaga od uczestników kształcenia dostępu do stałego narzędzia komunikacji, a materiały dydaktyczne są udostępniane studentowi niezależnie od czasu i miejsca. Studenci korzystają z informacji za pomocą Internetu, komunikując się asynchronicznie np. z platformą edukacji zdalnej (Siemieniecki 2008, s. 128). Koncepcja edukacji przez całe życie jest promowa przez Radę Europy od 2000 roku. Wskazano, że społeczeństwo oparte na zaawansowanej wiedzy stanowi klucz do zwiększania wskaźników wzrostu i zatrudnienia. Edukacja i szkolenia stanowią zasadnicze priorytety Unii Europejskiej w celu osiągnięcia celów lizbońskich (Decyzja nr 1720/2006/WE), a nauka przez Internet niweluje nierówność w dostępie do nowoczesnej edukacji, szczególnie wobec osób, które nie mieszkają w pobliżu ośrodków naukowych. Z tej szansy korzystają także nauczyciele z małych środowisk, choć edukacja zdalna lub blended learningowa przez wiele lat budziła pewne obawy. Nawet częściowo realizowana nauka za pośrednictwem Internetu, choć jest wygodna, to czasami spotyka się z krytyką. Pojawiają się twierdzenia, że nic nie zastąpi kontaktu twarzą w twarz w twarz z innymi studentami i nauki w naprawdę interaktywnym środowisku (Giddens 2012, s. 877). To twierdzenie jest częściowo prawdziwe. Można się zgodzić, że niektórych zajęć nie sposób zrealizować w formie zdalnej lub jako dostęp do materiałów edukacyjnych. Należy też uznać, że dobrym rozwiązaniem jest zastąpienie wykładów materiałami dostępnymi w formie online (nagrania wykładów, prezentacje multimedialne, e-kursy, quizy itp.). Szczególnie w doskonalenia zawodowym i przekwalifikowaniu nauczycieli, nawet częściowe wprowadzenie edukacji zdalnej podczas studiów po- 248
dyplomowych zmniejsza czas i koszty edukacji (dojazdy, zakwaterowanie, wyżywienie). W kształceniu hybrydowym - nowe technologie umożliwiają realizowanie programu nauczania przez: rozwiazywanie zadań edukacyjnych online (quizy, ćwiczenia itp.); czytanie treści edukacyjnych (skrypty, prezentacje multimedialne); oglądanie filmów edukacyjnych; słuchanie nagrań edukacyjnych; wspólną pracę studentów nad projektem edukacyjnym; dyskusję (przy pomocy udostępnionych chatów, systemów telekonferencji). W wyniku akceleracji technologii informacyjnych rozwijają się także metody edukacji zdalnej i sposoby jej organizowania, realizowania oraz ewaluacji. Wiele placówek doskonalenia nauczycieli, szczególnie z małych gmin i powiatów rozwija projekty edukacji blended learningowej wspólnie z uczelniami wyższymi. W odniesieniu do kształcenia i doskonalenia nauczycieli, forma e- learningowa w kształceniu nauczycieli stanowi wyłącznie metodę wspierającą to kształcenie. Jednorodny (e-learningowy) sposób kształcenia niewątpliwie nie jest korzystny dla uczestników doskonalenia. Należy też wspomnieć, że obowiązujące np. w Polsce regulacje prawne, dotyczące organizacji studiów podyplomowych dla nauczycieli oraz kształcenia na studiach wyższych wskazują, że liczba godzin zajęć dydaktycznych na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych, prowadzonych z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość, nie może być większa niż 60% ogólnej liczby godzin zajęć dydaktycznych określonych w programach kształcenia dla poszczególnych kierunków studiów oraz poziomów kształcenia (Dz.U. 246, poz. 1470). Trudno przecież sobie wyobrazić możliwość realizacji praktyk pedagogicznych w formie e-learningowej. Zajęcia takie jak: ćwiczenia praktyczne, laboratoria i praktyki, realizowane są formie tradycyjnej edukacji. Edukacja zdalna jest bardzo dobrym uzupełnieniem tradycyjnego kształcenia, gdyż słuchacz studiów podyplomowych mając dostęp np. do platformy edukacji zdalnej może powtórzyć treści kształcenia, które po zajęciach wykładowca zamieszcza w formie skryptu. Rozbudowane platformy umożliwiają zamieszczenie filmów np. fragmentów nagrań z wykładów lub wybranych zajęć. Wszystkie te materiały mogą stanowić bardzo dobre źródło dodatkowej wiedzy, a nawet mogą zastąpić niektóre całe bloki edukacyjne (wykłady). Wyłączne realizowanie kształcenia nauczycieli w formie e-learningowej może zubożyć cały proces kształcenia, a zakładany wynik edukacyjny będzie niewystarczający. Wiedza przekazywana w ramach studiów dla nauczycieli, podobnie jak umiejętności, jest zorganizowana przynajmniej w dwóch płaszczyznach: (1) przedmiotowej (tematycznej) dotyczącej przedmiotu 249
(obiektu) poznania, (2) psychologicznej tworzącej układ hierarchiczny, w którym kolejne, wyżej zorganizowane kategorie zawierają kategorie poprzedzające: nazwy; fakty; pojęcia; zasady; problemy i ich rozwiązania (Kruszewski 2016, 145). Przykładem dobrych praktyk niwelowania barier w dostępie do edukacji wyższej dla nauczycieli z małych środowisk jest program edukacji blended learningowej realizowany od 2008 roku przez Instytut Doskonalenia Nauczycieli w Raciborzu, przy współpracy kilku partnerskich uczelni wyższych. Dzięki tej współpracy, nauczyciele z kilku powiatów mogą podjąć studia podyplomowe z zastosowaniem technologii informacyjnej, realizowanych jako studia blended learningowe. Na studiach stosuje się podział kształcenia na zajęcia teoretyczne, ćwiczenia i praktyki. Forma e-learningowa nie daje możliwości np. przeprowadzenia ćwiczeń z gier i zabaw, zajęć sportowych oraz praktyk. Pewne elementy, tj. ćwiczenia praktyczne, nie mogą więc być zorganizowane na odległość. Edukacja online jest natomiast wykorzystywana do nauczania części teoretycznej programu studiów podyplomowych. W tym celu, uczestnicy studiów mogą korzystać z dodatkowych materiałów zamieszczonych na platformie edukacji zdalnej, która zawiera treści do samodzielnej nauki. Materiały dydaktyczne przeznaczone dla studentów i zamieszczone na platformie edukacyjnej są dostępne dla każdego uczestnika studiów i można je wydrukować w celu odświeżenia wiedzy teoretycznej. W celu zapewnienia najwyższej jakości kształcenia prowadzonego metodą hybrydową, Instytut Doskonalenia Nauczycieli, oprócz materiałów dostępnych w formie tradycyjnej, udostępnia studentom materiały edukacyjne na platformie e-learningowej, i za jej pośrednictwem uczestnicy kształcenia mogą brać udział w zajęciach zdalnych, dyskutować na forach z wykładowcami i innymi uczestnikami. Edukacja zdalna jest prowadzona w oparciu o specjalistyczne narzędzia, bez których kształcenie na odległość w systemie e-learningowym lub blended learningowym jest niemożliwe. Ważnym wyznacznikiem skuteczności stosowanych narzędzi w platformach e-learningowych jest wartość technologiczna poszczególnych rozwiązań w obszarze oprogramowania, które gwarantuje prowadzenie profesjonalnego doskonalenia we właściwej jakości. W Instytucie Doskonalenia Nauczycieli, projekt platformy edukacyjnej do celów kształcenia osób dorosłych obejmuje narzędzie do obsługi edukacji zdalnej znane pod nazwą Escola LMS 1.0, i które jest przyjaznym dla użytkownika rozwiązaniem pod względem technologicznym. Oprogramowanie Escola LMS 1.0, umożliwia automatyczną obsługę kilkuset uczestników form doskonalenia jednocześnie, 250
przy jednej osobie obsługi administracyjnej, i obejmuje wiele niżej opisanych modułów i funkcji zaawansowanych. Wszystkie materiały do studiów podyplomowych, publikowane na platformie e-learningowej podzielone są na grupy tematyczne, a do każdej z grup można przydzielić wiele przedmiotów lub bloków tematycznych. Wprowadzane przedmioty lub bloki edukacyjne składają się z opisu tekstowego oraz materiałów w postaci plików: dokumentów PDF; materiałów wideo FLV; plików graficznych JPG, GIF, PNG; materiałów audio MP3; materiałów flash SWF (Wojaczek I., 2012, s. 271). Każdy przedmiot można podzielić na dowolne etapy edukacyjne, a każdy etap może być zakończony testem sprawdzającym. Całość treści danego przedmiotu lub bloku kształcenia można zakończyć egzaminem w formie testowej. Administrator lub moderator (wykładowca) może wpisać nieograniczoną liczbę pytań (jednokrotnego lub wielokrotnego wyboru), dodając także wyjaśnienia do poszczególnych pytań, które uczestnik egzaminu zobaczy w formie podsumowania po zakończonym teście, wraz z prawidłowymi odpowiedziami i wynikami testu. Można także określić czas przewidziany na zaliczenie testu oraz liczbę poprawnych odpowiedzi, które powodują zaliczenie danego przedmiotu lub bloku edukacyjnego. Wszystkie przedmioty, bloki edukacyjne są dostępne na platformie po wybraniu przez autora modułu pozycji publikuj i można określić czas trwania danej formy edukacyjnej. Moduł aktualne szkolenia zawiera listę opublikowanych przedmiotów z bazy. Każdy moduł umożliwia: przydzielenie moderatora; przydzielenie działu na forum dyskusyjnym. Forum dyskusyjne może być: publiczne (dostępne dla wszystkich); prywatne (dostępne tylko dla zaakceptowanych uczestników formy doskonalenia). Platforma została także wyposażona w dodatkowe specjalne moduły ułatwiające pracę administratora, moderatorów i studentów: moduł kalendarz, umożliwia dopisanie wydarzenia lub notatki tekstowej do odpowiedniego dnia danego szkolenia lub kursu; moduł studenci, umożliwia zarządzanie użytkownikami platformy (możliwość akceptacji, odrzucenia, edycji danych, usunięcia konta danego użytkownika), oraz wysyłanie wiadomości przez moderatora do studenta lub masowa wysyłka wiadomości do wszystkich studentów, a także możliwość wysyłania poczty elektronicznej do studenta lub wybranej grupy studentów; 251
moduł forum, umożliwia zarządzanie wiadomościami i tematami na forach dyskusyjnym oraz dodawanie i usuwanie działów na forów, a także moderowanie poszczególnych tematów przez wykładowców moderatorów; moduł newsletter, umożliwia masowe wysyłanie wiadomości do danej grupy użytkowników; moduł moderatorzy, umożliwia głównemu administratorowi dodawanie moderatorów, którzy moją prawo do zarządzania treścią danego szkolenia lub kursu i zarządzania przydzielonymi formami edukacyjnymi. Wszystkie powyższe elementy platformy zapewniają skuteczne zarządzanie poszczególnymi modułami, przedmiotami i blokami tematycznymi oraz prawidłową obsługę, co ostatecznie umożliwia studentom bezproblemowy i intuicyjny udział w kształceniu. Dzięki prostocie obsługi platformy, a także zamieszczonym na niej materiałom, student jest wyposażony w niezbędne materiały edukacyjne. Wdrożony w Instytucie Doskonalenia Nauczycieli system wspierający organizację i prowadzenie studiów podyplomowych został zaakceptowany w lokalnym środowisku. W 2008 roku, z kształcenia na studiach podyplomowych realizowanych przy wykorzystaniu nauczania zdalnego skorzystało 38. nauczycieli, podejmujących studia na kierunku edukacja dla bezpieczeństwa. W roku 2016 studia podyplomowe, wspierane nauczaniem na odległość rozpoczęło 133. nauczycieli, na 5. kierunkach kształcenia. Podjęcie edukacji na podyplomowych studiach wspomaganych e-learningiem zmniejsza bariery w zakresie kształcenia specjalistycznego. Tego typu studia ułatwiają zdobycie dodatkowego wykształcenia przez osoby niepełnosprawne lub mieszkające w znacznej odległości od ośrodków akademickich (Dawidziuk 2005, s. 135). Należy przypuszczać, że dalszy rozwój technologii informacyjnych wpłynie na jeszcze większą popularność edukacji blended learningowej i e-learningowej, co wpisuje się model społeczeństwa uczącego się, a uczenie się jest obecnie procesem ciągłym i trwającym przez całe życie (Grad-Grudzińska, Jasińska 2007, s. 187). Wzrasta tym samym potrzeba kształcenia kierowanego, realizowanego za pomocą nowoczesnych narzędzi i środków przekazu. Bibliografia: GIDDENS, A. 2012. Socjologia. Wydanie nowe, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN: 978-83-01-16956-5. GRAD-GRUDZIŃSKA, M. JASIŃSKA, M. 2007. Net-Trainers przykład kursu on-line w edukacji ustawicznej dla przyszłych e-nauczycieli, In.: Kramka Zbigniew (red.), Teoretyczno-metodyczne podstawy rozwoju e- learningu w edukacji ustawicznej, Radom: Wyd. Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy w Radomiu, ISBN: 978-83- 7204-599-7 252
JUSZCZYK, S. 2007. Edukacja na odległość. Kodyfikacja pojęć, reguł i procesów, Warszawa: Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN: 83-7322-291- X. KRUSZEWSKI, K. 2016. Nauczanie i uczenie się faktów, pojęć, zasad, In.: Kruszewski K. (red.) Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN: 978-83-01-14239-1 DAWIDZIUK, R. 2005. E-learning nowa koncepcja świadczenia usług edukacyjnych szkół wyższych, In.: Mischke Jerzy (red.), Akademia on-line, Łódź: Wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, ISBN: 83-7405-170-1 SIEMIENIECKI, B. 2008. Pedagogika medialna 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN: 978-83-01-15704-3 WOJACZEK, I. 2012. Remote education as the way of levelling the barriers in the access to the academical education, In.: Swietłana Szydło, dr nauk (red.), Молодіжна політика: проблеми i перспективи, Drohobycz: Wyd. Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Iwana Franka AKTY PRAWNE Decyzja nr 1720/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 listopada 2006r. ustanawiająca program działań w zakresie uczenia się przez całe życie (odstęp: 01.11.2016) Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość (Dz.U. 246, poz. 1470) 253