Moje dziecko i dysleksja

Moje dziecko i dysleksja Poradnik dla polskich rodziców mieszkających w Wielkiej Brytanii Magdalena Ziemnicka www.dyslang.eu

Moje dziecko i dysleksja Poradnik dla polskich rodziców mieszkających w Wielkiej Brytanii Magdalena Ziemnicka

Autorka: Magdalena Ziemnicka Ilustracje, zdjęcia: Magdalena Ziemnicka, Sylwia Kondek Opracowanie redakcyjne, skład i łamanie: Marta Bylica Modelki: Alicja Kosek, Agnieszka Kosek Copyright by Magdalena Ziemnicka, 2013 Wydawca: Edubridge i DysLang Publikacja została stworzona w ramach projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej (DysLang www.dyslang.eu). www.dyslang.eu Publikacja powstała w wyniku projektu zrealizowanego przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej w ramach programu Uczenie się przez całe życie. Publikacja odzwierciedla jedynie stanowisko autora. Komisja Europejska ani Narodowa Agencja nie ponoszą odpowiedzialności za umieszczoną w niej zawartość merytoryczną ani za sposób wykorzystania zawartych w niej informacji.

Spis treści ROZDZIAŁ 1. WSTĘP... 7 ROZDZIAŁ 2. WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI DYSLEKSJI... 8 2.1. Co to jest dysleksja?... 8 2.2. Symptomy dysleksji... 9 2.3. Przyczyny dysleksji... 10 2.4. Paradoksy dysleksji... 10 2.5. Wybrane mity na temat dysleksji... 11 2.6. Ważne informacje dla rodzica dziecka z dysleksją... 11 ROZDZIAŁ 3. DZIECKO Z DYSLEKSJĄ W DOMU...12 3.1. Częste rozterki i trudności rodziców... 12 3.2. Konieczność ciągłej pracy... 13 3.3. Organizacja nauki... 13 3.4. Dobre praktyki pracy w domu... 13 3.5. Co zrobić, by dziecko chętnie czytało?... 14 3.6. Co zrobić, by dziecko chętnie pisało?... 15 3.6.1. Pisanie kwestie techniczne... 15 3.6.2 Jak pomóc dziecku w uczeniu się zasad ortografii?... 17 3.6.3. Jak pomóc dziecku w pisaniu wypracowań?... 17 3.7. Znaczenie bajek terapeutycznych... 19 3.8. Rola zabawy i sportu... 19 3.9. Prawidłowe odżywianie... 21 ROZDZIAŁ 4. POLSKIE DZIECKO Z DYSLEKSJĄ W SZKOLE BRYTYJSKIEJ... 22 4.1. Różnice między polskim i brytyjskim systemem edukacji w kontekście wsparcia dzieci z dysleksją...22 4.2. Dziecko z dysleksją a język obcy... 23 4.3. Różnice w języku polskim i języku angielskim... 24 4.4. Diagnoza dysleksji w praktyce polskiej i brytyjskiej... 26 4.5. Możliwe wsparcie edukacyjne dla dziecka z dysleksją w Wielkiej Brytanii i w Polsce... 27 ROZDZIAŁ 5. OPROGRAMOWANIE I SPRZĘT DLA DZIECI Z DYSLEKSJĄ... 29 5.1. Czytanie... 29 5.2. Pisanie... 32 5.3. Organizacja... 33 ROZDZIAŁ 6. POMOCE TERAPEUTYCZNE... 35 ROZDZIAŁ 7. POLECANE KSIĄŻKI... 36 ROZDZIAŁ 8. STRONY INTERNETOWE... 37 ROZDZIAŁ 9. PROJEKTY EUROPEJSKIE POŚWIĘCONE DYSLEKSJI... 38 ROZDZIAŁ 10. ZAŁĄCZNIKI... 39 10.1. Wzór listu do Special Educational Needs Coordinator (SENCO)... 39 10.2. Przykłady false friends... 40 10.3. Kwestionariusz objawów dysleksji dla dorosłych... 40 ROZDZIAŁ 11. BIBLIOGRAFIA... 43

ROZDZIAŁ 1. WSTĘP Wiele polskich rodzin, (w których są dzieci z dysleksją), decyduje się na długotrwały lub stały wyjazd za granicę. Dzieci te znajdują się w trudnej sytuacji, gdyż mając w różnym stopniu nasilone trudności w opanowaniu ojczystego języka (posługują się nim w domu), muszą sprostać wymaganiom i dodatkowo opanować biegle drugi język (używany w szkole). Szczególne trudne jest to dla dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (z dysleksją), dla których dużym wyzwaniem jest sprawne operowanie takimi czynnościami jak pisanie i czytanie. Zatem w drugim języku muszą nauczyć się czytać, pisać oraz zdobywać wiedzę. Poradnik ten skierowany jest do polskich rodziców dzieci z dysleksją przebywających lub zamierzających zamieszkać w Wielkiej Brytanii. Bariera językowa może uniemożliwić satysfakcjonującą integrację z rówieśnikami, co z kolei jest przyczyną napięć emocjonalnych, konfliktów w szkole i nieprawidłowego rozwoju społecznego. Brak rozpoznania problemu dysleksji oraz wsparcia udzielanego przez specjalistów może być brzemienne w skutkach, ponieważ zdobycie wykształcenia jest czynnikiem niezbędnym w znalezieniu satysfakcjonującej pracy. Celem niniejszego poradnika jest zachęcenie rodziców do pracy z dziećmi oraz ich aktywnego wspierania. Pozycja wyjaśnia podstawowe problemy związane z dysleksją oraz proponuje możliwe rozwiązania praktyczne. Wiedza na temat przyczyn dysleksji pozwala wcześniej dostrzec objawy, a dzięki temu skutecznie przeciwdziałać jej negatywnym skutkom. Przewodnik ten jest rezultatem prac w projekcie: Dyslexia and Additional Academic Language Learning (Dyslang, www.dyslang.eu) finansowanego w ramach projektu Leonardo da Vinci KA2. Jego promotorem jest Brytyjskie Towarzystwo Dysleksji (British Dyslexia Association), jedna z instytucji wiodących w dziedzinie praktyki wsparcia dzieci i osób dorosłych z dysleksją w Europie.

ROZDZIAŁ 2. WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI DYSLEKSJI 2.1. Co to jest dysleksja? Dysleksja rozwojowa to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym. Spowodowane są zaburzeniami niektórych funkcji poznawczych, motorycznych i ich integracji, uwarunkowanymi nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego (definicja podana przez Polskie Towarzystwo Dysleksji www.ptd.edu.pl). Może wystąpić w trzech* formach: Dysleksja rozwojowa (ujęcie szersze) Dysgrafia trudność w opanowaniu pożądanego poziomu graficznego pisma. Dysleksja (ujęcie węższe) specyficzne trudności w nauce czytania, którym towarzyszą trudności w pisaniu. Dysortografia specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni. Tab.1 Dysleksja rozwojowa w ujęciu szerszym. *W Wielkiej Brytanii używany jest jeden termin, tj. dysleksja (dyslexia). Dysleksja jest często dziedziczona; jeśli rodzice posiadają dysleksję, jest duże prawdopodobieństwo jej wystąpienia także wśród dzieci. W rozdziale 10 - Załączniki dostępny jest test przesiewowy Kwestionariusz objawów dysleksji dla dorosłych. Dysleksja rozwojowa to specyficzne (nietypowe) trudności w uczeniu się. Jest zaburzeniem dynamicznym, jej objawy zmieniają się wraz z wiekiem i są różne dla osób będących w tym samym wieku. Nietypowość trudności wyraża się w swoistym sposobie przyswajania wiedzy. Dysleksja to problemy w nabywaniu umiejętności czytania i pisania, które dotykają blisko 10% populacji w Europie, niezależnie od używanego języka. Bez odpowiedniej interwencji i wsparcia, uczniowie z dysleksją są narażeni na niepowodzenia szkolne i akademickie.

2. WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI DYSLEKSJI 9 Dzieci z dysleksją najczęściej doświadczają trudności dotyczących umiejętności szkolnych takich jak: czytanie (rozumienie, tempo) i pisanie (ortografia, jakość pisma, tempo). Dzieci z dysleksją mogą też mieć problem z organizacją swojego czasu, zabawami ruchowymi i rysowaniem. 2.2. Symptomy dysleksji Na wczesnych etapach rozwoju dziecka mówi się o symptomach ryzyka dysleksji, a na późniejszych o symptomach dysleksji. Poniżej zamieszczono symptomy ryzyka dysleksji i symptomy dysleksji zaczerpnięte z książki M. Bogdanowicz Ryzyko dysleksji (2002). Symptomy ryzyka dysleksji Wiek niemowlęcy (0-1) Dzieci przejawiają minimalne dysfunkcje neurologiczne (obniżony tonus mięśniowy), późno podnoszą główkę, późno zaczynają siedzieć, mało lub w ogóle nie raczkują, gorzej utrzymują równowagę. Wiek poniemowlęcy (1 3 lata) Dzieci później zaczynają chodzić, biegać, są mało zręczne, niechętne w czynnościach samoobsługowych (jedzenie, mycie rąk, ubieranie się), niechętne w zabawach klockami. Dzieci nie próbują same rysować, później wypowiadają pierwsze wyrazy. Wiek przedszkolny (3-5 lat) Dzieci są mało sprawne, mają kłopoty w zabawach ruchowych, przejawiają niechęć do samoobsługi i zabaw manipulacyjnych. Niechętnie rysują, nieprawidłowo trzymają ołówek, mają trudności z układaniem puzzli. Wykazują opóźnienia rozwoju mowy, mają trudności z zapamiętaniem nazw tygodnia, wierszy, piosenek. Wykazują problemy w orientacji (prawa-lewa strona). Wiek szkolny Uczeń niechętnie bierze udział w zabawach ruchowych, lekcjach wychowania fizycznego. Słabo biega, słabo jeździ na rowerze, ma problem z automatyzacją sekwencji ruchowych. Ma trudności z czynnościami samoobsługowymi. Uczeń ma trudności z rysowaniem szlaczków, pisaniem. Ma również problemy z układaniem klocków i z odróżnianiem podobnych kształtów; figur geometrycznych, liter: m-n, p-g-b-d. Uczeń popełnia błędy w tworzeniu wypowiedzi, myli nazwy podobne fonetycznie, ma trudności z zapamiętaniem wierszy i piosenek, materiału zadanego do domu, a także więcej niż jednego polecenia jednocześnie. Ma problem ze wskazywaniem stron (prawalewa). Symptomy dysleksji Czytanie Uczeń: czyta w wolnym tempie, literuje, wykazuje słabe rozumienie tekstu lub czyta w bardzo szybkim tempie, domyśla się treści, często niewłaściwie i słabo rozumie przeczytany tekst.

10 Moje dziecko i dysleksja. Poradnik dla polskich rodziców mieszkających w Wielkiej Brytanii Pisanie Uczeń: pisze mało czytelnie, często bez przestrzegania liniatury, popełnia błędy podczas przepisywania tekstów, ma trudności w pisaniu ze słuchu, ma szczególne trudności z zapamiętaniem kształtu liter; myli litery podobne pod względem kształtu i położone inaczej w przestrzeni (l-t-ł, m-n, u-y, o-a-e, a-ę, e-ę, p-b-d-g, m-w, n-u), myli litery odpowiadające głoskom podobnym (z-s, w-f, d-t, k-g), ma trudności z zapisywaniem zmiękczeń, myli głoski i-j, ma trudności z zapisywaniem głosek nosowych (ą-om, ę-en), popełnia błędy ortograficzne (ó u, rz ż), opuszcza, dodaje, przestawia, podwaja litery i sylaby, nieprawidłowo trzyma narzędzie graficzne (zbyt mocno lub zbyt słabo). 2.3. Przyczyny dysleksji Dysleksja nie jest wynikiem błędów wychowawczych czy niewłaściwego uczenia. Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu są uwarunkowane biologicznie. Mogą być dziedziczone, ale mogą być też efektem zmian w centralnym układzie nerwowym, które są wywołane niekorzystnymi warunkami podczas ciąży i porodu. Nie można wyleczyć czy zapobiec dysleksji, natomiast można zminimalizować jej objawy, zapobiec niepowodzeniom szkolnym oraz uwydatnić potencjał i zdolności dziecka. 2.4. Paradoksy dysleksji Choć dysleksję odkryto ponad 100 lat temu, nadal jest zagadką. Zarówno rodzice, jak i nauczyciele dzieci z dysleksją nie ukrywają zdziwienia, obserwując ich funkcjonowanie. Dziecko nie ma wady wzroku, a nie umie przepisać bez błędu z tablicy, nie ma wady słuchu, a nie umie nauczyć się wiersza, piosenki czy wystukać rytmu. Zna reguły ortografii, ale robi błędy ortograficzne, potrafi przekazać swoją wiedzę ustnie, ale nie umie tego napisać. Lubi zabawy na świeżym powietrzu, jest aktywne, ale niechętnie uczy się jeździć na rowerze. Potrafi był liderem grupy, ale nie umie zorganizować efektywnie swojego czasu. Powyższe sytuacje są efektem zaburzenia funkcji słuchowych, wzrokowych, motorycznych i ich integracji.

2. WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI DYSLEKSJI 11 2.5. Wybrane mity na temat dysleksji Dysleksja nie istnieje, to wymyślony problem. Dysleksja jest zaburzeniem uznanym przez międzynarodowe środowisko psychologów i pedagogów. To nie jest zaburzenie, tylko lenistwo. W przypadku dziecka z dysleksją należy bardzo ostrożnie wydawać sądy, że dziecko jest leniwe i dlatego nie chce się uczyć. Dziecko z tymi trudnościami doświadcza wielu niepowodzeń w szkole. Nawet gdy ciężko pracuje, efekty mogą być mało widoczne. Jest to sytuacja zniechęcająca do żmudnej pracy. Rolą nauczyciela i rodziców jest zmotywowanie dziecka do pracy w obszarach, w których ma szczególne trudności. Dysleksja nie jest synonimem lenistwa. Dysleksja to rodzaj opóźnienia umysłowego. Osoby z dysleksją mają normalny (lub wyższy) poziom inteligencji. Uporczywe trudności np. z nauczeniem się zasad ortografii są wynikiem problemów dyslektycznych. Istnieje wiele sławnych osób z dysleksją, których życiorysy udowadniają, że dysleksja nie jest przeszkodą w edukacji i innowacyjnych osiągnięciach (zobacz: Portrety nie tylko sławnych osób z dysleksją M. Bogdanowicz). Z dysleksji się wyrasta. Dysleksja jest zaburzeniem rozwojowym utrzymującym się całe życie, zmieniają się jedynie jej symptomy. Prof. Marta Bogdanowicz twierdzi, że wraz z wiekiem słabną problemy z czytaniem, podczas gdy problemy w poprawnej pisowni nadal utrzymują się (Bogdanowicz, 2009). Poziom funkcjonowania w wieku dorosłym zależy od profilu poznawczego danej osoby, wkładu pracy ucznia, terapeuty, rodziców, a także od zakresu i stopnia trudności dyslektycznych. Opinia o dysleksji może zaszkodzić mojemu dziecku w przyszłości. Opinia o dysleksji ma służyć wyłącznie dobru dziecka. Dzięki niej nauczyciele wiedzą, co jest przyczyną trudności oraz otrzymują podpowiedzi, na co zwrócić uwagę w nauczaniu. Jest również ważną wskazówką dla rodziców jak pracować z dzieckiem. 2.6. Ważne informacje dla rodzica dziecka z dysleksją Wkład pracy dziecka z dysleksją w naukę może być nieadekwatny do efektów. Dziecko z dysleksją musi pracować więcej, by osiągnąć te same wyniki, co dziecko bez dysleksji. Objawy dysleksji są uporczywe i długotrwałe. Dziecko nie wyrośnie z dysleksji, a także nie będzie z niej wyleczone. Wszystko zależy od tego, czy dziecko zostanie poddane terapii, dzięki której symptomy dysleksji będą złagodzone, a ono samo wytworzy umiejętności radzenia sobie z nią w przyszłości. Praca w szkole nie jest wystarczająca, rodzic powinien pracować z dzieckiem także w domu. Rodzice powinni współpracować ze szkołą, aby w domu możliwa była kontynuacja i uzupełnienie pracy dziecka. Dziecko powinno wiedzieć, że dysleksja oznacza, że uczy się w inny i charakterystyczny dla siebie sposób, a na nauczenie się pewnych rzeczy potrzebuje więcej czasu. Dziecko nie powinno trwać w przekonaniu, że dysleksja oznacza, że jest przez to wybitnie utalentowane, bądź też mniej inteligentne. Dziecko powinno poznać swoje mocne strony. Rolą rodziców jest wspieranie go, chwalenie za starania i najdrobniejsze postępy.

ROZDZIAŁ 3. DZIECKO Z DYSLEKSJĄ W DOMU Ważne, aby rodzice pamiętali, że najważniejszą szkołą dla dziecka jest jego dom rodzinny. Tylko w atmosferze bliskości może być wykształcone poczucie własnej wartości, gdzie dziecko uczy się konstruktywnego rozwiązywania problemów. Rolą rodziców dziecka z dysleksją jest przygotowanie do funkcjonowania w szkole, a także poza nią. Choć dysleksja jest ściśle związana ze sferą edukacji (trudności w czytaniu i pisaniu), dziecko wykazuje trudności związane z dysleksją także w innych sferach: na przykład z utrzymaniem porządku, pamiętaniem listy zakupów, poleceń. Dziecko, które wyjechało za granicę, jest narażone na szczególny stres, a poradzenie sobie z nim zależy od osobowości dziecka, ale także od atmosfery rodzinnej. Dom powinien dawać dziecku poczucie bezpieczeństwa, a jednocześnie być miejscem nauki współżycia ze światem zewnętrznym. Ważne jest, by rodzice rozumieli, że dla dziecka z dysleksją nieodzowne jest wsparcie emocjonalne, a także wspieranie jego procesu uczenia się. Jeśli rodzic jest świadomy szczególnych potrzeb swojego dziecka, jest też lepiej przygotowany do zredukowania jego napięcia z powodu doświadczanych trudności. Trzeba jak najwcześniej je rozpoznać i skonfrontować się z nimi, tj. poszukać możliwych rozwiązań i konsekwentnie wprowadzać je w życie. Dziecko czując, że jego otoczenie okazuje mu pomoc, może rozwinąć zaufanie do siebie i do innych, co pozwoli zredukować poczucie zagrożenia, wstydu i zamartwiania się swoją sytuacją. 3.1. Częste rozterki i trudności rodziców Rodzice dzieci z dysleksją często mają ambiwalentne odczucia, jeśli chodzi o ich pracę z dziećmi. Czasem dziecko robi zaskakujące postępy, a niekiedy wydaje się, że nie jest w stanie zapamiętać najprostszych rzeczy. Często mają wrażenie, że ich nauka z dzieckiem to syzyfowa praca, ponieważ wystarczy, że dziecko nie ćwiczyło pisowni pewnych wyrazów kilka dni, a już ich nie pamięta. Niebezpieczna jest postawa wyuczonej bezradności, kiedy rodzice poddają się, twierdząc, że cokolwiek zrobią, nie przyniesie rezultatu. Rodzice skarżą się też, że żal jest im ich dzieci, gdyż zamiast przesiadywać wiele godzin nad książkami, mogłyby zrobić coś innego. Wychowywanie dziecka z trudnościami dyslektycznymi wiąże się z wieloma niedogodnościami. Rodzice muszą pamiętać, że u dziecka z dysleksją występują uporczywe trudności oraz że dla niego samego zaburzenia są przyczyną wielu przykrości i nie lada wyzwaniem. Niezwykle trudnym, ale ważnym zadaniem rodziców jest

3. DZIECKO Z DYSLEKSJĄ W DOMU 13 pomoc w budowaniu w dziecku pozytywnego wizerunku siebie i dbanie o to, żeby nie ustawało ono w ćwiczeniach. Uczniowie z dysleksją bardzo często cierpią na fobie szkolne, nerwice, depresje, a także inne zaburzenia somatyczne, których źródłem są niepowodzenia szkolne. Zdarzają się też myśli samobójcze, a nawet próby ich realizacji (Bogdanowicz, 2007, s. 81). Na rynku polskim dostępne są pozycje, które szeroko omawiają sposoby pracy z dzieckiem z dysleksją, np. Jak pomóc dzieciom radzić sobie z dysleksją S. Raymond czy Uczeń z dysleksją w domu M. Bogdanowicz. Warto też przeczytać książki, które poruszają ogólnie problem komunikacji z dzieckiem np. Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły A. Faber, E. Mazlich. W niniejszym rozdziale zaprezentowane są wybrane zasady pracy z dzieckiem dyslektycznym, a w rozdziale 5 wybrane programy i sprzęt pomagające w kompensowaniu trudności. 3.2. Konieczność ciągłej pracy Niekiedy opinia psychologiczno-pedagogiczna na temat dysleksji staje się wymówką zarówno dla rodziców, jak i uczniów, by nie podejmować wysiłku dodatkowej pracy. Dziecko popełnia błędy ortograficzne, niechętnie czyta książki, pisze mało tekstów. Otrzymana opinia zawiera wskazówki praktyczne zarówno dla nauczycieli, jak i rodziców do pracy z uczniem. Dziecko nie pracując systematycznie, pogarsza swoją sytuację, dostaje negatywne oceny, co wpływa demotywująco na jego naukę szkolną, a to z kolei może prowadzić do różnorakich problemów emocjonalnych. Dodatkowo tylko odpowiednie wykształcenie otwiera możliwości otrzymania lepszej pracy. Dlatego tak ważne jest zachęcanie dziecka do pracy przez rodziców. Tylko codzienne ćwiczenia dają możliwość złagodzenia objawów dysleksji. Powinno się je wykonywać nawet wówczas, gdy już widać wyraźną poprawę. 3.3. Organizacja nauki Rodzice powinni znać zasady pracy z dzieckiem z dysleksją. Systematyczna praca w szkole i w domu jest podstawowym warunkiem skutecznego oddziaływania na trudności dyslektyczne. Dziecko powinno wiedzieć, że jego praca, choć trudna i mozolna, ma znaczenie i przynosi efekty. Najbardziej efektywne jest uczenie polisensoryczne, wielozmysłowe, czyli takie, w które zaangażowanych jest wiele zmysłów. Poniżej zostaną przedstawione dobre praktyki w zakresie pracy dziecka dyslektycznego w domu. Są one uniwersalne dla wszystkich dzieci, dla dzieci z dysleksją mają jednak szczególne znaczenie. 3.4. Dobre praktyki pracy w domu Rodzic powinien dawać dziecku dużo miłości i być w domu przede wszystkim osobą, która pomaga i rozumie jego trudności, nigdy zaś drugim nauczycielem. Praca w domu powinna być uzupełnieniem pracy w szkole.

14 Moje dziecko i dysleksja. Poradnik dla polskich rodziców mieszkających w Wielkiej Brytanii W czasie nauki najlepiej wyłączyć urządzenia, które przeszkadzałyby dziecku w pracy i skupieniu się (radio, telewizor, komputer). Biurko powinno być starannie utrzymane, bez zbędnych gadżetów odwracających uwagę dziecka. Dodatkowo należy zadbać o to, by ołówki były dobrze zastrugane, a długopisy i pióra działały jak należy. Dobrze jest wietrzyć pokój dziecka i zadbać o odpowiednie oświetlenie. Uczenie powinno być zorganizowane metodą małych kroków. Uczenie się dziecka z dysleksją wymaga wielu powtórzeń. W uczeniu powinno wykorzystywać się możliwie dużo pochwał i nagród. Powinno się wykorzystywać zasadę uczenia wielozmysłowego, co pozwoli dziecku na możliwie największe zaangażowanie się. Trudny wyraz może zostać zapisany, zaśpiewany, narysowany, a nawet zatańczony. Należy pracować z dzieckiem systematycznie, np. 30 min. dziennie. Nauka w domu powinna być wykonywana zawsze w tym samym miejscu (dziecko powinno mieć swoje biurko) oraz najlepiej w tym samym czasie. Dzięki temu unikniemy prób targowania się o przesunięcie terminu. Ważne, by rozpoczynać pracę od zadań łatwiejszych. Praca powinna być doprowadzona do końca. Dziecko powinno wiedzieć, że może zapytać rodzica, jak wykonać zadanie. Dziecko przystępując do nauki nie może być głodne ani spragnione. Nie może być też przejedzone, gdyż wtedy może spaść jego aktywność. 3.5. Co zrobić, by dziecko chętnie czytało? Dzieci z dysleksją niechętnie czytają, szczególnie na głos. Trudno się dziwić, gdyż nie odnoszą zbyt wielu sukcesów na tym polu. Rodzice powinni czytać dziecku jak najwcześniej i kontynuować wspólne czytanie nawet, gdy już samo umie czytać. Czytanie powinno się dobrze kojarzyć. Nie ma lepszej lekcji nad tę, gdy mama lub tata sami czytają dla swojej przyjemności. Należy codziennie czytać dziecku około 20 minut. Czytanie będzie kojarzone z czymś przyjemnym i z czasem, który rodzice dają wyłącznie dziecku. Należy również wpoić dziecku, że czytanie jest czymś użytecznym. Można poprosić dziecko o czytanie przepisów kulinarnych, instrukcji, etykiet na produktach w sklepie. Można również zachęcić dziecko do czytania innym: na przykład nam samym, gdy się źle czujemy, dziadkom, młodszemu rodzeństwu. Dziecko poczuje się dowartościowane i przekona się, że warto umieć czytać.

3. DZIECKO Z DYSLEKSJĄ W DOMU 15 Dla młodszych dzieci: Do czytania powinno wybierać się interesujący tekst. Tekst powinien być napisany dużą czcionką, wraz z kolorowymi ilustracjami. Warto wypróbować z dzieckiem czytanie przy pomocy kolorowych nakładek do czytania. Rodzice powinni czytać na zmianę z dzieckiem. Rodzice powinni dostosować tempo swojego czytania do możliwości śledzenia tekstu przez dziecko. Rodzice powinni sprawdzać, czy dziecko rozumie tekst, robić przerwy. Dla starszych dzieci: Dobrze, by rodzice podtrzymywali tradycje czytania dziecku i z dzieckiem. Dzieci, które już umieją samodzielnie czytać, bardzo cenią sobie możliwość czytania z rodzicem. Może to być czytanie razem (chórem) lub czytanie na zmianę. Dzieci lubią szczególnie tę drugą formę czytania. Rodzic czytając opisy narracyjne, zostawiając przeczytanie dialogów dziecku sprawia, że akcja jest szybsza, a książka łatwiejsza do przeczytania. Podczas czytania obszernych utworów literackich, podręczników należy pozwolić dziecku kreślić w książce ołówkiem. Należy również zachęcać dziecko do zaznaczania partii tekstu karteczkami, tworzenia na nich krótkich notatek. Należy zachęcać dziecko do używania programów typu TTS (text-to-speech), dzięki którym książka może być przeczytana przez lektora. Należy pozwolić dziecku na słuchanie książki czytanej przez lektora. Więcej o lekturach słuchanych w rozdziale 5. 3.6. Co zrobić, by dziecko chętnie pisało? 3.6.1. Pisanie kwestie techniczne Jedną z podstawowych spraw jest właściwie dobrane biurko, prawidłowe oświetlenie i odpowiednia postawa ciała. Rodzice powinni korygować niewłaściwe nawyki w siedzeniu przy miejscu pracy. Może to być przyczyną znużenia wzroku i zmęczenia mięśni. Aby pisanie się dobrze kojarzyło, należy zachęcić do niego dziecko poprzez samodzielny wybór zeszytu, który mu się podoba, ołówka czy ulubionego pióra. Oto kilka wskazówek: Dziecko powinno wypracowywać umiejętność autokorekty i uczyć się pracować ze słownikiem ortograficznym.

16 Moje dziecko i dysleksja. Poradnik dla polskich rodziców mieszkających w Wielkiej Brytanii Fot. 1. Nieprawidłowe trzymanie ołówka. Fot. 2. Prawidłowe trzymanie ołówka. Rodzice powinni być dyskretni w poprawianiu dziecka. Powinni być wsparciem dla dziecka; nie powinni skupiać się na jego ocenianiu. Należy pozwolić dziecku na pisanie ołówkiem, nie jest wskazane pisanie długopisem w początkowym okresie nauki pisania. Rodzice powinni korygować nieprawidłową postawę w czasie pisania, która jest powodem szybkiego męczenia i niestarannego pisma (patrz rys. 1). Rodzice powinni wiedzieć, jak wygląda prawidłowy chwyt pisarski (narzędzie do pisania trzymane jest przez kciuk i palce wskazujący oraz środkowy, palce trzymające ołówek powinny się znajdować w odległości ok. dwóch centymetrów od powierzchni papieru, ołówek powinien być trzymany bez nadmiernego napięcia). W przypadku nieprawidłowego trzymania pióra można zakupić trójkątne nasadki do piór, długopisów, trójkątne kredki, ołówki, które ułatwiają i niejako zmuszają do odpowiedniego użycia trzech palców. Dobrym rozwiązaniem są także specjalnie wyprofilowane długopisy i ołówki Yoropen. Są one wyposażone w tzw. kolanko, które stanowi podparcie dla palca wskazującego, a z kolei specjalnie wyprofilowany kształt powoduje, że palce nie zasłaniają pola widzenia. Rys. 1. Po lewej prawidłowa, po prawej nieprawidłowa postawa podczas nauki.

3. DZIECKO Z DYSLEKSJĄ W DOMU 17 3.6.2 Jak pomóc dziecku w uczeniu się zasad ortografii? Poniższa metoda codziennych ćwiczeń, opracowana przez prof. M. Bogdanowicz w postaci Dyktanda w 10 punktach stanowi zbiór cennych praktycznych wskazówek, jak pracować z dzieckiem, by utrwalić zasady pisowni, stworzyć nawyk stałego sprawdzania napisanego tekstu oraz przywoływania zasad ortograficznych. Aby osiągnąć dobre efekty, należy wykonywać ćwiczenia krótko, lecz codziennie. Dziecko może oczywiście popełniać błędy, ale nie może pozostawić tekstu bez ich poprawienia. Dyktando w 10 punktach 1. Umów się z dzieckiem, że codziennie będziecie robić dyktando obejmujące trzy zdania. Wymyślcie wspólnie nagrodę po każdym tygodniu pracy. 2. Zaznacz w książce dziecka 3 zdania i przeczytaj na głos pierwsze zdanie. 3. Dziecko powtarza zdanie i omawia pisownię każdego wyrazu (podaje zasady pisowni). 4. Dziecko zapisuje zdanie (podobnie postępuje z następnymi zdaniami). 5. Dziecko samodzielnie sprawdza cały napisany tekst. 6. Dorosły sprawdza tekst. Jeżeli znajdzie błędy, podaje ich liczbę. 7. Dziecko ponownie sprawdza tekst z pomocą słownika ortograficznego. 8. Dorosły sprawdza poprawiony tekst. Jeżeli nadal są błędy, pokazuje tekst, z którego dyktował zdania. 9. Dziecko porównuje napisany tekst ze wzorem i ostatecznie poprawia błędy. 10. Dziecko opracowuje błędnie napisane wyrazy (np. podaje zasady pisowni, wyrazy pokrewne, odmienia wyraz przez przypadki, wymienia na inne formy). (M. Bogdanowicz, Dyktando w 10 punktach ) 3.6.3. Jak pomóc dziecku w pisaniu wypracowań? Dzieci z dysleksją są niezwykle pomysłowe i kreatywne. Tworzą barwne i ciekawe historie. Często jednak ich problemem jest zawarcie tego, co chcą przekazać w zeszycie lub na kartce papieru. Rodzice mogą pomóc dziecku poprzez różne działania: omówienie tematu wypracowania, przedyskutowanie argumentów, rozmowę z dzieckiem dotyczącą tego, co chce zawrzeć w pracy pisemnej. Można do tego wykorzystać technikę map pojęciowych. Dzięki temu pomysły dziecka staną się bardziej uporządkowane oraz zostaną uchwycone najważniejsze rzeczy. Dziecko samo czyta swoją wypowiedź pisemną. Ułatwi to dziecku dokonanie korekty, zauważenie błędów stylistycznych i częściowo ortograficznych. Rodzic czyta wypracowanie dziecka na głos. Warto przy tym porozmawiać jeszcze raz o tekście i dać dziecku czas na przemyślenie, jak można go poprawić. Dzięki temu, że dziecko usłyszy swoje wypracowanie będzie mogło ocenić, czy właśnie tak chciało to napisać. Warto spróbować wykorzystać program text-to-speech (więcej na ten temat w rozdziale 5.1).

18 Moje dziecko i dysleksja. Poradnik dla polskich rodziców mieszkających w Wielkiej Brytanii Dziecko, czytając samo, może nie zauważyć, że zrobiło błąd gramatyczny czy stylistyczny lub że użyło kolokwializmu. Natomiast przy okazji wysłuchania swojego tekstu może wpaść na konstruktywne pomysły. Poprawa własnego tekstu jest dla dziecka z dysleksją szczególnie trudna, gdyż nie zauważa błędów, pomimo tego, że widzi tekst. Dlatego tak ważna jest pomoc dorosłego oraz wpojenie nawyku autokorekty (pracy ze słownikiem ortograficznym). Fot. 3. i 4. Rysowanie szlaczków i wyszywanie są zajęciami poprawiającymi zręczność palców potrzebną przy pisaniu. Rys. 2. Mapa pojęciowa mająca pomóc w napisaniu wypracowania na temat wycieczki do Krakowa.

3. DZIECKO Z DYSLEKSJĄ W DOMU 19 3.7. Znaczenie bajek terapeutycznych Bajki terapeutyczne to opowiadania, które mają na celu obniżenie poziomu lęku u dziecka bądź przeciwdziałanie mu w przyszłości. Bajki skutecznie rozbudzają poczucie empatii, pomagają w rozładowaniu nagromadzonego napięcia, ułatwiają skierowanie go na właściwe tory, pomagają stworzyć emocjonalną odporność na trudności. Polecane pozycje w tym zakresie znajdują się na końcu przewodnika. Wskazane jest, by rodzice także sami wymyślali historie, które dotyczą ich dzieci na danym etapie życia, na przykład przeprowadzka do nowej szkoły i kraju, problem z wyśmiewaniem itd. Ułatwiają one przekaz istotnych informacji poprzez przedstawienie, w jaki sposób dany bohater (np. z ulubionej bajki), rozwiązuje problem. Dzięki temu dziecko może spojrzeć na swoje trudności z innej, bezpiecznej perspektywy ( to nie mnie dotyczy ten problem ) oraz samemu twórczo poszukać rozwiązania. 3.8. Rola zabawy i sportu Regularne uprawianie ćwiczeń pozwala dotlenić mózg. Aby wysyłać informacje, mózg musi najpierw wytworzyć prąd. Jego źródłem jest odpowiednie pożywienie oraz tlen. Współczesne dzieci zbyt mało czasu spędzają na świeżym powietrzu. Zamiast tego często przesiadują przed komputerem, telewizorem, w klubach. Tymczasem do prawidłowego rozwoju psychofizycznego potrzebne jest dużo ruchu i zabawy. Dlatego dzieci powinny jak najwięcej czasu spędzać na świeżym powietrzu i mieć urozmaicony czas wolny. Rodzice powinni zadbać o to, by dzieci lubiły aktywną formę spędzania wolnego czasu, jak jazda na rowerze, pływanie, zabawy na placu zabaw, taniec. W przypadku dzieci z dysleksją rola ćwiczeń fizycznych jest niezwykle ważna. Wśród tych dzieci występują deficyty rozwoju funkcji ruchowych w obrębie motoryki małej (mają one często problem z pisaniem, rysowaniem, wiązaniem butów, wycinaniem), a także motoryki dużej (jazda na rowerze, hulajnodze, gra w tenisa, taniec). Systematyczne ćwiczenie tych funkcji sprzyja złagodzeniu objawów dysleksji. Dziecko powinno spędzać na świeżym powietrzu (np. placu zabaw, na rowerze, sankach) od 1 do 2 godzin dziennie, nawet w deszczowe i mroźne dni. Jest to konieczne do prawidłowego dotlenienia mózgu i do efektywnej pracy umysłowej. Jeśli nie jest możliwe przebywanie na zewnątrz należy zapewnić dziecku możliwość pójścia na basen lub uczestniczenia w innych formach aktywności fizycznej. Rodzice powinni zaopatrzyć się w gry planszowe, które ćwiczą pamięć, spostrzegawczość, słuch, koordynację oko ręka. Jest to ważne nie tylko z terapeutycznego punktu widzenia, ale także z emocjonalnego jest to jedna z najlepszych i najprzyjemniejszych form zbliżania członków rodziny. Na rynku jest duży wybór materiałów w tym obszarze. Zabawa słowem rozwija tzw. wrażliwość fonologiczną dziecka. Wskazane jest częste czytanie dzieciom (wierszy, bajek, opowiadań). Ważne jest zachęcanie dzieci do malowania i rysowania, sznurowania butów. Są to czynności ćwiczące sprawność ręki i tym samym decydują o powodzeniu w nauce pisania.

20 Moje dziecko i dysleksja. Poradnik dla polskich rodziców mieszkających w Wielkiej Brytanii Fot. 5. Na rynku dostępnych jest wiele gier planszowych. Doskonalą one funkcje potrzebne w nauce, czyli koncentrację uwagi, spostrzegawczość, wyobraźnię, umiejętność syntezy i analizy oraz obserwację. Są również pomocne w obniżeniu napięć oraz w rozwoju zdolności rozwiązywania problemów.