Podstawy socjologii Opracowała dr Zofia Witkowska
Ogólne informacje o przedmiocie Cel przedmiotu: Przedstawienie podstawowych problemów podejmowanych przez socjologię i objaśnienie najważniejszych terminów. Ukazanie ludzi w ich wzajemnych związkach, a także struktur i procesów, które kształtują życie społeczne, skuteczność i efektywność podejmowanych działań. Przygotowanie do samodzielnej lektury prac socjologicznych i myślenia kategoriami socjologicznymi. Ramowy program: Problematyka zajęć dydaktycznych. 1. Socjologia jako dyscyplina naukowa. 2. Człowiek istotą społeczną. 3. Socjalizacja jako istotny proces społeczny 4. Kultura 5. Struktury społeczne 6. Grupa społeczna Program pracy samodzielnej 1. Klasy społeczne 2. Stratyfikacja społeczna 3. Ruchliwość społeczna 4. Konflikt społeczny 98
Literatura: podstawowa: 1. Adamus-Matuszyńska A., Wybrane problemy socjologii, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1997 (skrypt). 2. Goldman N., Wstęp do socjologii, Wyd. Zysk i S-ka, 1997. 3. Z. Bauman, Socjologia, Zysk i S-ka, 1996. 4. Januszek H., Sikora J., Podstawy socjologii, Akademia Ekonomiczna, Poznań 1997. uzupełniająca: 1. Turowski J., Socjologia. Małe struktury społeczne, Tow. Nauki KUL, Lublin 1993. 2. Dyoniziak R., Iwanicka K., Karwińska A., Pucek Z., Społeczeństwo w procesie zmian. Zarys socjologii ogólnej, Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych Uniwersitas, Kraków 1992. 3. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN Warszawa 1970. Problematyka zajęć dydaktycznych` 1. Socjologia jako dyscyplina naukowa. czas realizacji: 3 godziny. a. Początki i rozwój socjologii. - wyjaśnienie pojęcia socjologia jako nauki o społeczeństwie, - współtwórcy socjologii. b. Przedmiot socjologii. - podstawowe pytania i założenia socjologii, - przedmiot zainteresowania socjologii. 99
Pytania: c. Socjologia a inne nauki społeczne oraz czynniki wyznaczające dynamikę, intensywność i skutki współżycia społecznego. d. Podziały w socjologii. - teorie makro i mikropoziomowe, - socjologia a socjologie szczegółowe, - socjologiczne teorie struktur, zmian społecznych i organizacji działań społecznych, - socjologia normalna i patologiczna, - socjologia teoretyczna i stosowana. e. Funkcje socjologii Co jest przedmiotem zainteresowania socjologii? Jaki jest stosunek socjologii do innych nauk społecznych? Jakie funkcje pełni socjologia? 2. Człowiek istotą społeczną czas realizacji: 2 godziny a. Koncepcje pojmowania jednostki ludzkiej w socjologii (spory na temat powstawania istoty społecznej), - koncepcja abstrakcjonistyczna, - koncepcja naturalistyczna, - koncepcja realistyczna. b. Konieczność życia społecznego jako: - podstawowy warunek rozwoju specyficznie ludzkich cech oraz, - wynik zależności od innych ludzi tak w sensie materialnym jak psychicznym. 100
Pytania: Uzasadnienie jakie znaczenie dla rozwoju jednostki ma życie społeczne wg. różnych poglądów nt. powstawania istoty społecznej. Dlaczego człowiek nie może żyć poza społeczeństwem? 3. Socjalizacja jako istotny proces społeczny przekształcający organizm biologiczny (homo sapiens) w funkcjonującą istotę społeczną czas realizacji: 2 godziny. Pytania: a. Pojęcie socjalizacji. b. Fazy procesu socjalizacji. - socjalizacja pierwotna, - socjalizacja wtórna. c. Czynniki socjalizacji (rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze, mass media i inne). d. Socjalizacja jako proces trwający przez całe życie. - socjalizacja rozwojowa i resocjalizacja, - konieczność socjalizacji w wieku dojrzałym. e. Socjalizacja a wolność jednostki Na czym polega proces socjalizacji i jakie ma znaczenie dla jednostki? Wskaż i wyjaśnij główne fazy socjalizacji. Z czego wynika konieczność socjalizacji w wieku dojrzałym? Czy socjalizacja ogranicza wolność jednostki? W jakim zakresie osobowość jest produktem społecznym? 101
4. Kultura czas realizacji: 4 godziny Pytania: a. Definicje kultury w socjologii. b. Kultura a wolność jednostki. c. Składniki kultury. - kultura materialna, - kultura niematerialna: wiedza i przekonania, wartości, normy (zwyczaje, obyczaje, prawa) znaki i symbole, język. d. Rola kultury w życiu jednostki i społecznym. e. Różnorodność kulturowa. - kultura narodowa, masowa, symboliczna, - różnice kulturowe między społeczeństwami i w obrębie jednego społeczeństwa: uwarunkowanie tych różnic, subkultury, kontrkultury, - relatywizm kulturowy i etnocentryzm, f. Podstawowe wartości kulturowe wysoko cenione jako swoistego rodzaju wyznacznik charakteru narodowego g. Uczestniczenie w kulturze i zróżnicowanie poziomu kulturalnego W jakim zakresie kultura ogranicza a w jakim zwiększa zakres wolności indywidualnej jednostki? Jaki wpływ ma kultura na życie społeczne? Czego dotyczą kontrowersje nt. kultury masowej? 102
5. Struktury społeczne czas realizacji: 3 godziny Pytania: a. Pojęcie (natura) społeczeństwa. b. Struktura społeczna. - wymiary podziału społeczeństwa, - makrostruktura i mikrostruktura oraz ich wpływ na życie społeczne. c. Zbiory społeczne. - zbiór logiczny i zbiór społeczny, - kategoria społeczna jako szczególnie ważny zbiór społeczny (kategorie społeczno-demograficzne i społeczno-zawodowe), - zbiorowiska społeczne (terytorialne), - typy psychospołeczne ludzi, d. Zbiorowości społeczne. - typy zbiorowości społecznych, - zbiorowości wyznaczające procesy zachowań zbiorowych: zbiegowisko, tłum, publiczność, - kręgi społeczne. Czym różnią się zbiory społeczne od zbiorowości społecznych? Dlaczego kategorie społeczne są szczególnie ważnymi zbiorami, jakie kategorie społeczne można wyróżnić? Jakie są możliwości przekształcenia zbiegowiska i publiczności w tłum? 103
104 6. Grupa społeczna. czas realizacji: 4 godziny. a. Definicje grupy społecznej. b. Elementy konstytutywne grupy. - zbiór osób (zag. minimum osób, wpływ liczebności członków na funkcjonowanie grupy, członkostwo w grupie), - wartości wspólnogrupowe, - więź społeczna w grupie, typologia więzi, - organizacja wewnętrzna grupy, ustalanie pozycji społecznych, podział ról społecznych, konflikt roli, c. Instytucje społeczne i ich znaczenie (dla funkcjonowania grupy). d. Rodzaje grup społecznych. - kryteria klasyfikacji grup społecznych, - praktyczna przydatności klasyfikacji grup społecznych. e. Małe grupy społeczne. - znaczenie małych grup, założenia teoretyczne nauki o małych grupach - struktury grupowe: władzy, socjometryczna komunikowanie się, awansu f. Rodzina jako podstawowa mała grupa społeczna i jako instytucja społeczna Pytania: Jaki zbiór osób nazywamy grupą? Według jakich kryteriów dokonywać można klasyfikacji grup? W czym ujawnia się znaczenie małych grup społecznych?
Co to znaczy, że rodzina jest pierwotną grupą społeczną i instytucją społeczną? Literatura: 1. Turowski J., Socjologia. Małe struktury społeczne, Tow. Nauk KUL, Lublin 1993, str. 77-97. 2. Adamus-Matuszyńska A., Wybrane problemy socjologii, Akademia Ekonomiczna, Katowice 19987, str. 42-49. 3. Januszek H., Sikora J., Podstawy socjologii, Poznań 1997, str. 37-42 i str. 43-54. I. Program pracy samodzielnej. 1. Klasy społeczne. a. Pojęcie klasy społecznej. - najważniejsze kryteria dokonywania podziału społeczeństwa (różnic klasowo-warstwowych): dobrobyt i dochód, zawód, wykształcenie, tryb życia, dostęp do władzy, przywilejów i stanowisk, - symbole przynależności klasowej: własna subkultura z systemem zachowań, hierarchia wartości, styl życia, klasowy etnocentryzm, - klasa społeczna jako wielka zbiorowość społeczna odróżniająca się od innych swoistym interesem ekonomicznym. b. Warstwy społeczne jako grupy o charakterze pośrednim sposoby definiowania. - warstwa jako zbiór ludzi o podobnej pozycji pod względem stosunku do jakiejś cechy społecznie doniosłej (np. zarobków, zawodu, wykształcenia), 105
Pytania: - warstwa jako zbiorowość świadoma swej odrębności i wytwarzająca zasady odrębności oddzielające ją od innych warstw zwłaszcza niższych. c. Zróżnicowanie klasowo-warstwowe w Polsce. - kryteria podziałów społecznych w Polsce: własności środków produkcji, podział pracy, podział władzy, dysponowanie dobrami materialnymi, dostęp do dóbr kulturalnych, - obecnie występujące składniki struktury społecznej oraz tendencje przemian, klasa robotnicza, klasa chłopska, inteligencja, warstwa rządząca, warstwa prywatnych producentów, warstwa spółdzielców, warstwa sprzedawców ulicznych (handlowców). Na czym polega społeczna rzeczywistość podziałów na klasy i warstwy społeczne? Jak można ocenić (pozytywnie czy negatywnie) klasowowarstwowy podział społeczeństwa? Dlaczego klasa średnia w Polsce jest słaba? Literatura: 1. Adamus-Matuszyńska A., Wybrane problemy socjologii, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1997, str. 68-74. 2. Dyoniziak R., Iwanicka K., Karwińska A., Pucek Z., Społeczeństwo w procesie zmian, Kraków 1992, str. 15-35. 3. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii. PWN Warszawa 1970, str. 388-413. 106
2. Stratyfikacja społeczna Pytania: a. Określenie stratyfikacji społecznej jako cechy społeczeństw. b. Systemy stratyfikacji. - system zamknięty kastowy, - system otwarty klasowy. c. Utrzymywanie systemów stratyfikacji. - instytucje wspierające istniejący system stratyfikacji (ekonomia, rodzina, religia i ideologia, porządek polityczny), - procesy społeczne wspierające system stratyfikacji (kooptacja, zasada kumultatywnych korzyści). Wskazać cechy i przykłady systemów stratyfikacji zamkniętego i otwartego. W jaki sposób utrzymywana jest stabilność systemów stratyfikacji? Literatura: 1. Goldman N., Wstęp do socjologii, Zysk i S-ka 1992, str. 125-135. 3. Ruchliwość społeczna a. Wyjaśnienie pojęcia ruchliwość społeczna. b. Formy ruchliwości społecznej. - pionowa i pozioma, - jednostkowa i grupowa, - międzypokoleniowa i wewnątrz pokoleniowa. c. Czynniki (wyznaczniki) ruchliwości społecznej. 107
Pytania: - czynniki indywidualne (klasa społeczna, wykształcenie, zawód, rasa i pochodzenie etniczne, płeć oraz cechy osobiste jednostek), - czynniki strukturalne (struktura społeczna) spowodowane zmianami technicznotechnologicznymi i społeczno-ekonomicznymi, możliwościami i ograniczeniami awansu społecznego. d. Koszty i zyski ruchliwości. - dla jednostki, - dla społeczeństwa. Dlaczego poszukiwanie sposobów na wzrost ruchliwości społecznej jest celem wielu krajów? Jakie są indywidualne koszty ruchliwości społecznej? Literatura: Goldman N., Wstęp do socjologii, Zysk i S-ka 1992, str. 146-149. Adamus-Matuszyńska A., Wybrane problemy socjologii, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1997, str. 76-80. Januszek H., Sikora J., Podstawy socjologii, Akademia Ekonomiczna, Poznań 1995, str. 100-103. 4. Konflikt społeczny a. Konflikt w społeczeństwie jako zjawisko uniwersalne i wymagające interdyscyplinarnego podejścia. b. Teorie konfliktu jako próby poszukiwania i wyjaśniania czynników integrujących i zmieniających społeczeństwo. 108
- teoria umiarkowana traktująca konflikt w kategoriach pozytywnych, - teoria dialektyczna traktująca konflikt w kategoriach dezorganizacji i zmian. c. Definicje konfliktu. d. Typologia konfliktów społecznych. - ze względu na uczestników konfliktów (między osobami, grupami małymi i dużymi, osobami i grupami, grupami a organizacjami, miedzy organizacjami itp.), - ze względu na normy funkcjonujące w danym społeczeństwie i obowiązujące ponad społecznymi ustaleniami, - konflikty w zakładach pracy (organizacjach) i wielowymiarowe ich kwalifikowanie, - ze względu na intensywność ich przebiegu (czas trwania) długotrwałe, ostre. e. Główne przyczyny konfliktów. - podział dóbr, władzy, przywilejów i praw, - obrona podstawowych wartości ważnych dla tożsamości, - odmienność metod działania w dążeniu do osiągnięcia nawet tych samych celów, - poczucie zagrożenia rzeczywistego lub urojonego, - lęki i uprzedzenia wynikające z postaw irracjonalnych, wrogości, emocji negatywnych. f. Rozwiązywanie konfliktów, zapobieganie powstawaniu konfliktów przez eliminowanie przyczyn, uświadamianie i ujawnianie racji konfliktów, negocjacje i mediacje, 109
wzajemna tolerancja i uznanie swoich racji, rozwiązania arbitralne (arbitraż, prawo i sąd), użycie siły zewnętrznej z wykorzystaniem przemocy lub zaangażowaniem autorytetów g. Pozytywne i negatywne skutki konfliktów społecznych Pytania: Z czego wynikają trudności w jednolitym określaniu natury konfliktu społecznego? Według jakich kryteriów można wyróżniać rodzaje konfliktów? Jakie mogą być źródła konfliktów występujących w zakładach pracy? Jakie czynniki wpływają na dobór sposobu rozwiązania konfliktu? Literatura: Adamus-Matuszyńska A., :Wybrane problemy socjologii, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1997, str.81-88. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN Warszawa 1970, str. 484-489 III. Zaliczenie przedmiotu: Pisemny sprawdzian z całości materiału. 110