ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 408 PRACE KATEDRY MIKROEKONOMII NR 10 2005 MAREK CZAJKOWSKI PRZYCZYNY NIEDOSKONAŁOŚCI I ZAWODNOŚCI RYNKU Z teorii równowagi ogólnej gospodarki rynkowej wynika, że jeżeli wszystkie rynki są doskonale konkurencyjne, to powstający w wyniku działania tych rynków stan równowagi jest efektywny w sensie Pareto 1. Konieczność występowania państwa w gospodarce zmusza do poszukiwania tak zwanego rozwiązania second best, które jest mniej efektywne od rozwiązania first bes 2. W obu rozwiązaniach zakłada się, że stan najwyższej efektywnej alokacji zasobów można osiągnąć w warunkach gospodarki z rynkami doskonale konkurencyjnymi. Drugie rozwiązanie po najlepszym jest pogarszane koniecznością stosowania opodatkowania oraz negatywnymi zjawiskami pojawiającymi się na rzeczywistych rynkach. Na rynkach tych powstają zakłócenia w alokacji zasobów, powodowane 3 : a) cyklami koniunkturalnymi; b) niedoskonałością konkurencji oraz c) brakiem rynków. 1 Zob. D. Laidler, S. Estrin: Wstęp do mikroekonomi. Gebethner i Ska, Warszawa 1991, s. 375; H.R. Varian: Mikroekonomia. Kurs średni ujęcie nowoczesne. PWN, Warszawa 2002, s. 325. 2 Zob. D. Laidler. S. Estrin: op.cit., s. 376 377. 3 Zob. P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus: Ekonomia 2. PWN, Warszawa 1999, s. 214 219.
170 Marek Czajkowski 1. Cykle koniunkturalne Gospodarki rynkowe nie rozwijają się harmonijnie. Z doświadczeń wynika, że ich rozwój podlega koniunkturalnym wahaniom 4. W niektórych okresach gospodarki rozwijają się szybciej, a w innych wolniej lub nawet wchodzą w recesję. We wszystkich fazach rozwoju gospodarki mogą występować pozytywne i negatywne zjawiska, przy czym w czasie recesji nasilają się negatywne zjawiska, jak na przykład spadek konsumpcji, wzrost bezrobocia i inflacja. Występowanie tych zjawisk jest objawem tego, że w gospodarce pojawiają się stany odbiegające od optymalnych w sensie ekonomicznym i społecznym. Z punktu widzenia optimum Pareto, spadek konsumpcji, inflacja i inne negatywne w ocenie społecznej zjawiska powodują pogorszenie się poziomu dobrobytu nie tylko jednostek, ale często dużych grup społecznych. Mechanizm rynkowy nie tylko doprowadza do nieefektywności ekonomicznej i społecznej, ale nie może jej naprawić. 2. Niedoskonałość konkurencji Teoria równowagi ogólnej wskazuje, że alokacja zasobów w gospodarce może być efektywna, wówczas gdy we wszystkich sferach działalności gospodarczej występują warunki konkurencji doskonałej. Mechanizm doskonałej konkurencji sprawia, że firmy wyrównują poziom kosztu krańcowego z ceną rynkową, a tym samym z poziomem krańcowej użyteczności konsumenta. Każde przedsiębiorstwo i gałąź gospodarki rozszerza swój rodzaj produkcji aż do momentu, gdy cena zrównuje się ze społecznym kosztem krańcowym. Rynek może osiągać takie stany, jeżeli będzie się charakteryzował dużą liczbą podmiotów w gałęzi, pełną efektywnością alokacyjną, racjonalnym postępowaniem podmiotów rynkowych, doskonałą mobilnością czynników wytwórczych oraz doskonałą elastycznością popytu i podaży 5. Realne rynki dóbr finalnych i czynników wytwórczych oraz rynek gospodarki narodowej nie cechują się występowaniem efektywnej alokacji zasobów. Przyczyną tego jest po pierwsze występowanie warunków rynkowych cha- 4 5 Zob. ibidem, s. 216. Zob. M. Levinson: Nie tylko wolny rynek. PWE, Warszawa 1992, s. 52 62.
Przyczyny niedoskonałości i zawodności rynku 171 rakterystycznych dla konkurencji niedoskonałej, po drugie zanikanie działania konkurencji na niektórych rynkach, oraz po trzecie brak rynków niektórych dóbr i usług. Przyczyny konkurencji niedoskonałej są następujące: a) koncentracja działalności gospodarczej; b) ryzyko i niepewność; c) odroczenie w czasie reakcji na przyczyny i skutki zjawisk rynkowych, a także nieelastyczność popytu i podaży, a w niektórych przypadkach mała giętkość; d) brak informacji lub asymetria informacji. Zanikanie konkurencji na rynkach może też być wynikiem fuzji przedsiębiorstw i powstawania karteli i monopoli. Brak rynków jest wynikiem negatywnej konfrontacji użyteczności dóbr lub usług dla odbiorców z preferencjami producentów. Koszty wytwarzania, charakteryzowane kosztami krańcowymi, są wyższe od użyteczności krańcowej, wyrażanej w cenach zakupu. Producenci nie są zainteresowani podejmowaniem produkcji takich dóbr, gdyż nie uzyskają zwrotu poniesionych kosztów i spodziewanego zysku. W gospodarce i społeczeństwie niezbędne są dobra i usługi, które przyczyniają się do osiągania wyższego poziomu efektywności społecznej. Ich dostarczanie musi zapewnić państwo. Rynek nie może efektywnie koordynować produkcji efektów, na które nie ma praw własności. Rynki nie są także nastawione na usługi pomocy społecznej. Koncentracja działalności gospodarczej. W warunkach konkurencji doskonałej wielkość utargu zależy od ilości sprzedaży, a ta z kolei od popytu rynkowego. Koszty działalności gospodarczej zdeterminowane są cenami czynników wytwórczych, metodami wytwarzania, organizacją działalności itp. Zyski przedsiębiorstw zależą więc przede wszystkim od kształtowania kosztów działalności. Głównym źródłem maksymalizacji zysków przedsiębiorstw jest obniżka kosztów działalności gospodarczej. Nie wszystkie jednak firmy realizują tę strategię konsekwentnie i skutecznie, co jest przyczyną ich różnicowania majątkowego. Lepszą pozycję na rynku uzyskują te firmy, które lepiej i szybciej racjonalizują proces gospodarowania, a gorsze firmy odpadają z rynku. Dokonuje się proces koncentracji produkcji i kapitału, co doprowadza do powstania konkurencji niedoskonałej. W warunkach konkurencji niedoskonałej alokacja zasobów dokonuje się mniej efektywnie niż w konkurencji doskonałej. Zasadniczą przyczyną tego jest pogarszanie się procesu konkurencji na rynku. Mniej przedsiębiorstw to wzrost ich siły ekonomicznej i wpływ na ceny sprzedaży i ilość sprzedaży. Te inne niż w konkurencji doskonałej warunki rynkowe powodują, że cena sprzedaży nie
172 Marek Czajkowski kształtuje się na takim samym poziomie w krótkim okresie, lecz zmienia się wraz zachodzącymi zmianami popytu i podaży 6. Utarg krańcowy przyjmuje wartości niższe niż cena. Każde przedsiębiorstwo zmierzające do maksymalizacji zysku musi zrównywać koszt krańcowy z utargiem krańcowym i wytwarzać odpowiadającą tej równości ilość produkcji. Cena odpowiadająca temu punktowi równowagi jest wyższa od utargu krańcowego. Cena sprzedaży jest zarazem ceną zakupu konsumentów i odpowiada ich użyteczności krańcowej. W tych warunkach użyteczność krańcowa nie zrównuje się z kosztami krańcowymi, jest wyższa od nich, co oznacza, że producenci przechwytują część nadwyżki konsumenta. Odchylenie ceny sprzedaży od kosztu krańcowego jest tym większe, im bardziej niekonkurencyjny jest rynek. Ryzyko i niepewność. Ryzyko i niepewność jest częścią rzeczywistości gospodarczej i społecznej. Jednostki stykają się z ryzykiem w każdym momencie, kiedy dokonują zakupów, wypoczywają na wczasach, prowadzą działalność gospodarczą, oszczędzają itp. Z powodu przypadków losowych mogą one tracić część swego majątku albo doznawać przykrości. Występuje więc pogorszenie efektywności alokacji zasobów w podmiotach, które napotykają przypadki negatywnych zdarzeń losowych. Urzeczywistnienie się ryzyka powoduje odchylenie osiągniętych korzyści od oczekiwanych korzyści 7. Te pierwsze są mniejsze od drugich i często wymagają większych nakładów środków. Sztywność cen i nieelastyczność popytu i podaży. Na rzeczywistych rynkach równowaga kształtuje się z zakłóceniami i odroczeniem czasowym. Reagowanie popytu i podaży na każdym z rynków odbywa się z opóźnieniem i niejednakową reakcją na przyczyny. Inaczej reaguje popyt na zmianę ceny na rynkach dóbr spożywczych, inaczej na rynku pracy, a jeszcze w innym stopniu zmienia się on na rynku finansowym. Podobne w istocie problemy występują w procesie dostosowywania się cen do popytu i podaży, a ich giętkość jest różna dla każdego rynku i oceny dostosowują się z opóźnieniem 8. Brak informacji i asymetria informacji. W rzeczywistości gospodarczej i społecznej informacja, którą dysponują podmioty rynkowe, jest zawsze niepełna, głównie ze względu na koszt jej zdobycia. Pracownicy, którzy nie mają pełnej informacji o wpływie warunków pracy na ich zdrowie, mogą się godzić 6 7 8 Zob. ibidem, s. 60. Zob. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: Mokroekonomia. PWE, Warszawa 2003, s. 400. Zob. M. Levinson: op.cit., s. 60 61.
Przyczyny niedoskonałości i zawodności rynku 173 na niższą płacę. Pełny zasób informacji o warunkach pracy i ich wpływie na zdrowie miałby wpływ na oferowaną ilość pracy i płacę. Pracownicy domagaliby się wyższej stawki płacy, aby wynagrodzić przyszłe wydatki na leczenie. Dostępność informacji ma również wpływ na decyzje konsumentów na rynku dóbr finalnych. Poinformowani optymistycznymi informacjami konsumenci zgłaszają większy popyt, natomiast poinformowani niedostatecznie ujawniają mniejsze zapotrzebowanie na dobra i usługi. Takie zachowania będą miały wpływ na cenę dóbr i usług. Brak informacji lub jej asymetria mogą być przyczyną społecznej nieefektywności zasobów 9. Działania ludzkie mają różną perspektywę, są obliczone na dłuższy lub krótszy okres. Ludzie oszczędzają i tym samym powstrzymują się od konsumpcji, aby w przyszłości więcej konsumować. Przedsiębiorstwa poświęcają więcej środków na szkolenie pracowników lub inwestycje, aby w przyszłości więcej wytworzyć i sprzedać. Z punktu widzenia efektywności alokacji skoordynowanie bieżących planów wszystkich podmiotów rynkowych powinno doprowadzać do zrównywania się w przyszłości społecznych kosztów krańcowych dóbr i usług z ich społeczną użytecznością krańcową 10. W rzeczywistości jest jednak bardzo ograniczony zbiór dóbr, na które można zawierać transakcje terminowe, gdyż brakuje o nich pełnej informacji. Jeżeli nie ma pełnej informacji, to nie ma skutecznego i efektywnego rynku; jeżeli nie ma rynku dóbr przyszłych, to system cen nie może zapewnić, aby społeczne koszty krańcowe odnoszące się do planowanych w przyszłości dóbr zrównały się z przyszłą społeczną użytecznością krańcową 11. Zanikanie konkurencji rynkowej. Naturalną konsekwencją procesu konkurencji rynkowej jest eliminacja najsłabszych firm. Pozostające na rynku firmy nadal toczą między sobą walkę konkurencyjną o najlepszą pozycję. Formą ograniczania konkurencji rynkowej są fuzje przedsiębiorstw. Prowadzą one do koncentracji przedsiębiorstw i pogłębiają konkurencję niedoskonałą. Powstają 9 Zob. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: op.cit., s. 101; W.F. Samuelson, S.G. Marks: Ekonomia menedżerska. PWE, s. 371, 395. 10 Problem ten występuje szczególnie silnie na rynku transakcji terminowych, czyli rynku dóbr przyszłych. Jeżeli problem ten odniesiemy do rynku terminowego pszenicy, to nabywcy porównują krańcową użyteczność pszenicy z ceną w danym roku, a producenci z kolei porównują cenę z krańcowym kosztem produkcji pszenicy. Na tej podstawie w idealnych warunkach rynkowych mogą być podejmowane decyzje o produkcji i konsumpcji w przyszłych okresach. W idealnych warunkach rynkowych mogą być podejmowane decyzje o produkcji i konsumpcji w przyszłych okresach. 11 Zob. D. Begg, S. Fischel, R. Dornbusch: op.cit., s. 453.
174 Marek Czajkowski wtedy straty społeczne spowodowane odchylaniem się cen sprzedaży od użyteczności krańcowej. Rachunek korzyści i kosztów nie pokrywają się z następujących powodów: po pierwsze połączone firmy uzyskują dużą siłę rynkową wynikającą z powiększenia swojego udziału w rynku i mogą zacząć stosować praktyki monopolistyczne. Rachunek korzyści i kosztów dla społeczeństwa będzie wówczas niekorzystny. Po drugie powstałe z fuzji przedsiębiorstwo może wykorzystywać swą siłę finansową niezależnie od praktyk monopolowych 12. 3. Brak rynków Monopolizacja rynku. Jest to faza rozwoju rynku, w której istnienie konkurencji na rynku prowadzi do powstania związków przedsiębiorstw o charakterze monopolowym oraz wyłonienia się monopolu. Po stronie podaży rynkowej zanika wówczas walka konkurencyjna, gdyż likwidowane są instytucjonalne i funkcjonalne warunki do jej prowadzenia. Przedsiębiorstwo monopolowe nie ma partnerów, z którymi mogłoby wchodzić w konkurencję. Ceny sprzedaży mogą być wtedy kształtowane przez monopol stosownie do warunków rynkowych, a koszty działalności gospodarczej nie muszą być minimalizowane. Ceny sprzedaży odchylają się od użyteczności konsumentów, a korzyścią monopolu jest przejęta nadwyżka konsumentów 13. Społeczny koszt monopolizacji gospodarki można ustalić przez sumowanie strat wszystkich przedsiębiorstw w gospodarce, w których koszt krańcowy i utarg krańcowy są niższe od ceny i społecznej użyteczności krańcowej. Te społeczne koszty monopoli można mierzyć konkretnymi stratami w dochodzie narodowym 14. Sądzi się też, że negatywny wpływ monopolu na poziom dobrobytu jest jeszcze większy. Przedsiębiorstwa monopolowe mogą ponosić wysokie koszty na utrzymanie swojej wiodącej pozycji na rynku. Przykładem są kampanie reklamowe, które nie tylko dostarczają konsumentom informacji o produkcie, ale jednocześnie utrudniają 12 13 Ibidem, s. 507 508. H.R. Varian: op.cit., s. 441 442. 14 W tej kwestii szacunki ekonomistów są niejednoznaczne. Niektórzy sądzą, że te społeczne koszty monopolizacji są niewielkie i nie przekraczają 1% dochodu narodowego, natomiast inni sądzą, że straty te są jednak większe i mogą sięgać do 7% dochodu narodowego. Szacunki przytaczano za The Social Costs of Monopoly Power. Economic Journal 1978; D. Begg, S. Fischel, R. Dornbusch, op.cit., s. 489.
Przyczyny niedoskonałości i zawodności rynku 175 dostęp innym firmom do danej gałęzi. Koszty społeczne pojawiają się także przy utrzymywaniu przez monopole znacznych wolnych zdolności wytwórczych w celu odstraszania z rynku potencjalnych konkurentów. Mają oni obawiać się odwetu kiedy będą chcieli wejść do gałęzi, może zostać uruchomiona dodatkowa zdolność produkcyjna, która doprowadzi do wzrostu ilości podaży po niskiej cenie. Konkurent mający zamiar wejść na rynek poniesie wówczas poważne koszty. Stratami społecznymi są wydatki ponoszone przez przedsiębiorstwa w celu uzyskania wpływu na podejmowane decyzje przez instytucje państwowe. Prowadzą one często intensywne kampanie prasowe i lobbing w instytucjach państwowych w celu uzyskania przychylności dla działalności monopolu, jego praktyk i podejmowania sprzyjających rozwojowi regulacji. Społeczeństwo może brać pod uwagę jeszcze inne motywy działania monopoli, na przykład polityczny wpływ, jaki są w stanie one wywierać na struktury państwa, czy problem nadmiernych zysków. Wynalazki i badania naukowe. Wynalazki są specyficznym towarem, wymagają bowiem długotrwałych badań i często bardzo wysokich nakładów rzeczowych i finansowych. Wprowadzenie wynalazku na rynek bez praw do niego i monopolu własności na pewien okres może prowadzić do jego kopiowania. Na wolnym rynku wynalazca nie jest w stanie osiągnąć należnych mu korzyści, gdyż z udziału w nich nie można wykluczyć naśladowców, którzy będą czerpać korzyści bez ponoszenia pełnych kosztów. Rynek wynalazków nie może istnieć, gdyż niemożliwe jest zrównanie prywatnych korzyści krańcowych z krańcowymi kosztami społecznymi. Badania naukowe i prace rozwojowe. Mechanizm rynkowy nie radzi sobie z efektywną alokacją środków na badania naukowe i prace rozwojowe. Przy ich realizacji występuje zbyt duże ryzyko finansowe i niepewność efektów. Projekty badawcze z dziedzin ogólnych i podstawowych nie są przedmiotem zainteresowania przedsiębiorstw, gdyż nie można ich wykorzystać do celów produkcyjnych, natomiast duże, praktyczne projekty badawcze są zbyt ryzykowne dla małych i średnich przedsiębiorstw. Prywatne firmy podejmują badania i prace rozwojowe na mniejszą skalę i zarazem takie, które mogą przynieść im szybkie korzyści finansowe. Prywatne korzyści krańcowe z badań naukowych nie zrównują się w krótkich i długich okresach z prywatnymi kosztami krańcowymi. Dopiero w długim okresie społeczne korzyści krańcowe z badań naukowych mogą się zrównywać z społecznymi kosztami krańcowymi.
176 Marek Czajkowski Efekty zewnętrzne. Rynek konkurencyjny nie może uregulować niektórych negatywnych i pozytywnych efektów towarzyszących działalności gospodarczej i konsumpcji, zwanych efektami zewnętrznymi. Obciążają one inne podmioty, a nie podmioty je emitujące, na przykład zanieczyszczenia powietrza i wody, hałas. Efekty te nie są włączane w proces transakcji i wyceny i nie znajdują odbicia w kosztach emitenta 15. Pojawia się wtedy różnica między bilansem kosztów krańcowych i użyteczności krańcowych jednostki i społeczeństwa. W przypadku negatywnych efektów zewnętrznych krańcowe koszty społeczne są większe od krańcowych kosztów prywatnych, a krańcowe korzyści społeczne są mniejsze od krańcowych korzyści prywatnych; w przypadku pozytywnych efektów zewnętrznych krańcowe koszty prywatne są większe od krańcowych kosztów społecznych, oraz krańcowe korzyści społeczne są większe od krańcowych korzyści prywatnych 16. Produkcja firm jest zatem zbyt wysoka, a część kosztów związanych z wytwarzaniem produktów ponoszą inne podmioty. W przypadku korzyści zewnętrznych ich wytwórcy ponoszą zbyt wysokie koszty w stosunku do jednostek z nich korzystających i dlatego ich produkcja jest zbyt mała. Dobra publiczne. W gospodarce rynkowej mechanizm rynkowy funkcjonuje dobrze wówczas, gdy pozwala osiągnąć uczestniczącym podmiotom korzyści. Konsumenci poszukują na rynku możliwości realizacji swych preferencji, a producenci oferują produkty i usługi mogące zaspokoić je i jednocześnie osiągać korzyści. Rynek funkcjonuje dobrze wówczas, gdy przedmiotem wymiany są dobra prywatne. Na rynku dóbr prywatnych występuje zasada wykluczenia 17, która oznacza, że konsumenci nie mogą mieć wspólnie jednego dobra. Muszą współzawodniczyć o możliwość ich nabycia lub wyłącznego użytkowania. Społeczeństwo potrzebuje dóbr i usług, które zaspokajają potrzeby jednostek bez wyłączania z konsumpcji innych jednostek. Korzyści prywatne konsumentów nie pokrywają się z korzyściami producentów. W takiej sytuacji nie powstaną rynki takich dóbr i usług. Dobra publiczne to takie, przy których 15 Problemem tym zajmował się R. Coase w pracy: The Problem of Social Cost, Journal of Law and Economica 1960. 16 Zob.: W.F. Samuelson, S.G. Marks: Ekonomia, op.cit., s. 605 609. 17 O tej zasadzie piszą R.A. Musgrave, P.B. Musgrave, L. Kullmer: Die offentlichen Finanzen in Theorie und Praxis. Tubingen 1990; P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus: op.cit., s. 237; S. Golinowska: Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej studium ekonomiczne. PWN, Warszawa 1994, s. 40.
Przyczyny niedoskonałości i zawodności rynku 177 użytkowaniu niemożliwe jest wykluczenie kogokolwiek z konsumpcji. Tworzenie dóbr publicznych daje społeczeństwu duży, pozytywny efekt zewnętrzny. Korzysta z nich każdy w takiej samej wysokości, chociaż opłaty na ich wytworzenie wnoszone przez poszczególnych członków społeczeństwa mogą być różne. Dostarczanie dóbr publicznych za pośrednictwem rynku powoduje powstawanie tak zwanego problemu gapowicza 18. Przykładem jest obrona narodowa, która dostarczana przez sektor publiczny zapewnia odpowiednie usługi obrony narodowej dla każdego obywatela, niezależnie od tego, czy płaci za nie, czy nie. Wprowadzenie swobody nabywania tych dóbr na rynku przez obywateli powodowałoby wybór w zależności od indywidualnych preferencji i w związku z tym część obywateli nie nabywałaby ich, chociaż byłoby stać ich na to materialnie. Takie postawy obywateli eliminowałyby obronę narodową i tym samym tworzyły zagrożenie dla wszystkich obywateli i kraju. Podobnie mogą postępować obywatele przy nabywaniu innych usług, na przykład oświaty, bezpieczeństwa wewnętrznego i opieki zdrowotnej. Rynki prywatne nie mogą zapewnić takiego poziomu usług obrony, jaki byłby społecznie efektywny. Powodem są różnice między społeczną i prywatną użytecznością krańcową oraz między społecznymi i prywatnymi krańcowymi kosztami. Redystrybucja dochodów. Zawodność rynku ujawnia się całkowicie w dziedzinie redystrybucji dochodu narodowego, zapewniającej niektórym członkom społeczeństwa społecznie akceptowanych warunków socjalnych. Z uwagi na ukształtowane historycznie różnice w prywatnym majątku, możliwości materialne i fizyczne, szanse i warunki rozwoju osób rynek nie może zapewnić efektywnej w sensie Pareto alokacji dóbr i usług między poszczególne jednostki społeczeństwa. Redystrybucja środków budżetu centralnego i budżetów terenowych jest środkiem realizacji zasady równości społecznej. Społeczeństwa nakładają na rządy obowiązek realizacji określonych celów społecznych oraz pomocy materialnej i zdrowotnej osobom biednym, bezdomnym, starym, bezrobotnym itp. W ten sposób łagodzone są dysproporcje w podziale dochodu narodowego 19. Spo- 18 W literaturze problem ten określany jest jako free riders (gapowicze lub pieczeniarze). Zob. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: op.cit., s. 468; H.R. Varian: op.cit., s. 647. 19 Jak zauważają P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus: (op.cit., s. 293), nierówność jest wartością etyczną i warto ponieść pewne koszty dla jej uzyskania. A.M. Okun w pracy Equality and Efficiency. The Big Tradenff. Brookings Institution, Washington 1975, pisze Gdybyśmy mniej
178 Marek Czajkowski łeczeństwo może godzić się na zmniejszanie nadmiernych różnic w rozkładzie bogactwa i przyjąć politykę pomocy najbiedniejszym grupom. Istota i poziom tej pomocy zależą od sądów wartościujących. Społeczeństwo może okreś-lić skalę redystrybucji przez ustalenie wysokości niezbędnego, minimalnego poziomu dochodu jednostkom, których dochody odbiegają od tego minimum. Z redystrybucją dochodów wiążą się dwa istotne problemy, po pierwsze jej efektywność, czyli wpływ na poprawę efektywności gospodarowania w skali gospodarki, i po drugie w jakim stopniu przyczynia się ona do tworzenia bardziej równego społeczeństwa 20. Mogą to być zadania sprzeczne z sobą. Dążenie do większej równości można osiągnąć przez zwiększenie opodatkowania, które powoduje obniżenie efektywności gospodarowania. Zwiększone podatki jeszcze bardziej odrywają cenę płaconą przez nabywcę od ceny otrzymywanej przez sprzedawcę. Położenie nacisku na efektywność ekonomiczną doprowadza natomiast do nadmiernego zróżnicowania majątkowego społeczeństwa i z punktu widzenia ogólnospołecznego może być kosztowne. Dobra pożądane i niepożądane. Społeczeństwo jest zbiorem jednostek, które muszą przestrzegać określonych zasad, aby mogły z sobą współżyć bez zakłóceń. Zasady te, wraz z sposobami egzekucji, są ustalane w postaci regulacji prawnych. Mogą też być formułowane preferencje w produkcji i konsumpcji dóbr i usług dla jednostek, na przykład usługi oświaty, zdrowia, oraz zakazywać jednostkom konsumowania określonych dóbr i usług, jeżeli przynoszą one im szkodę, na przykład palenia papierosów, zażywania narkotyków, kąpieli w niebezpiecznych miejscach. Podział na dobra pożądane i niepożądane jest oparty na sądach wartościujących. Rynek nie może koordynować ich produkcji i konsumpcji. Są dwie przesłanki uzasadniające wyróżnianie dóbr społecznie pożądanych i niepożądanych oraz prowadzenie polityki preferującej lub ograniczającej ich występowanie 21. Dobra społecznie pożądane tworzą pozytywne efekty zewnętrzne, na przykład wzrost wykształcenia osoby zwiększa nie tylko jej wydajność, ale także innych pracowników, z którymi ona współpracuje. Zbyt mała chęć zdobywania wykształcenia powinna być stymulowana przez państwo, na cenili nierówność, zaaprobowalibyśmy zabranie z wiadra dolara od bardzo bogatych i przekazanie go bardzo biednym. 20 P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus: op.cit., s. 293 294. 21 Zob. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: op.cit., s. 471 472.
Przyczyny niedoskonałości i zawodności rynku 179 przykład bezpłatne szkolnictwo, szeroka informacja, konkursy i wyróżnienia. W ten sposób powiększane są w społeczeństwie pozytywne efekty zewnętrzne. Jeżeli konsumpcja niektórych dóbr przynosi negatywne efekty zewnętrzne, jak na przykład palenie papierosów, zażywanie narkotyków, to państwo powinno podejmować działania hamujące ich spożycie. Drugi powód wyodrębniania dóbr społecznie pożądanych lub niepożądanych to negatywna społeczna ocena tej konsumpcji. Społeczeństwo uznaje, że jednostki przestają działać w swym dobrze pojętym interesie i należy temu przeciwdziałać. Przykładami takiej konsumpcji jest narkomania, hazard, palenie papierosów, kąpiel w miejscach grożących utonięciem, jazda niesprawnym technicznie pojazdem itp. Jednostki doznające użyteczności z tych dóbr biorą pod uwagę tylko doraźne przyjemności oraz koszty ponoszone przez nich samych, a nie uwzględniają doznań i wydatków ponoszonych przez społeczeństwo, jak leczenie, rehabilitacja, naprawa skutków itp. Wyodrębnianie w społeczeństwach dóbr pożądanych i niepożądanych jest skutkiem klasyfikacji wynikającej z sądów wartościujących poszczególnych jednostek i większych grup społecznych. Kwalifikacja tych dóbr zmienia się wraz z rozwojem społecznym, gospodarczym, kulturalnym, modą itp. Istotnym zagadnieniem jest to, że gdy produkcja i konsumpcja tych dóbr wywołuje negatywne lub pozytywne efekty zewnętrzne, to alokacja zasobów w gospodarce jest nieefektywna w sensie Pareto. Występowanie pozytywnych efektów zewnętrznych jest jednak mniej szkodliwe niż pojawienie się negatywnych efektów zewnętrznych. REASONS OF IMPERFECTION AND DISAPPOINTMENT IN THE MARKET Summary According to the theory of general balance in the market economy, if all the markets are perfectly competitive, the balance which results from their operations is the
180 Marek Czajkowski most efficient one. This best allocation of resources is deteriorated by the necessity of taxation and other negative phenomena inherent to real markets. Real markets are affected by disturbances which occur in relation to allocation of resources. They result from: 1) economic cycles; 2) imperfect competition; 3) lack of markets. Translated by Marek Czajkowski