Integracja cudzoziemców w Polsce

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH Integracja cudzoziemców w Polsce Wybrane aspekty Miros³aw Bieniecki Piotr KaŸmierkiewicz Bartosz Smoter Warszawa 2006

IN STYTUT SPRAW PUB LICZNYCH PROGRAM MIGRACJI I POLITYKI WSCHODNIEJ Ksi¹ ka powsta³a w ramach projektu Interreg III B CADSES Eksperyment z integracj¹ migrantów, finansowanego ze œrodków Unii Europejskiej, we wspó³pracy z regionem Marche, COSPE i CNA Federazione Generale Abruzzo (W³ochy) oraz Fundacj¹ na rzecz Rozwoju Praw Demokratycznych DemNet (Wêgry). This volume has been published within the Interreg III B CADSES project Experiment in Newcomer Integration, financed by the European Union, conducted in partnership with the Marche Region, COSPE and CNA Federazione Generale Abruzzo, Italy; and the Foundation for Development of Democratic Rights DemNet, Hungary. Redakcja: Piotr KaŸmierkiewicz Autorzy: Miros³aw Bieniecki, Piotr KaŸmierkiewicz, Bartosz Smoter Co py right by In sty tut Spraw Pu b li cz nych, Wa r sza wa 2006 Przedruk materia³ów Instytutu Spraw Publicznych w ca³oœci lub czêœci mo liwy jest wy³¹cznie za zgod¹ Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych empiry cz nych do zwo lo ne jest z po da niem Ÿród³a. ISBN 978-83-89817-22-8 Wydawca: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 00-031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. (48) 022 556 42 60; fax (48) 022 556 42 62 e-mail: isp@isp.org.pl www.isp.org.pl Sk³ad, druk i oprawa: WEMA Wydawnictwo-Poligrafia Sp. z o.o. 00-093 Warszawa, ul. Dani³owiczowska 18A tel. (48) 022 828 62 78; fax (48) 022 828 57 79 e-mail: wema@wp-wema.pl www.wp-wema.pl naœwietlanie: www.studioctp.pl

Spis treœci Bartosz Smoter 1. Prawne uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce na przyk³adzie uchodÿców i osób z pobytem tolerowanym................... 7 1.1. Cudzoziemcy w Polsce........................... 7 1.2. Ewolucja prawa polskiego wobec cudzoziemców............. 8 1.3. Integracja w Polsce............................ 10 1.4. Aspekty integracji cudzoziemców..................... 12 1.5. Podsumowanie............................... 23 Miros³aw Bieniecki 2. Integracja imigrantów w Polsce na przyk³adzie Ukraiñców zarys problemu. 27 2.1. Wstêp................................... 27 2.2. Zarys zjawiska imigracji do Polski.................... 27 2.3. Imigranci w Polsce............................. 28 2.4. Definicja integracji............................. 29 2.5. Integracja imigrantów przypadek Ukraiñców w Polsce......... 32 2.6. Wnioski.................................. 37 Piotr KaŸmierkiewicz 3. Uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce.............. 43 3.1. Otoczenie prawno-instytucjonalne integracji cudzoziemców w Polsce.. 43 3.2. Trudnoœci w ocenie wielkoœci populacji cudzoziemców w Polsce.... 44 3.3. Cudzoziemcy na polskim rynku pracy................... 48 3.4. Imigranci w aglomeracji warszawskiej.................. 51 3.5. Mobilizacja nowych diaspor........................ 52 Literatura...................................... 55 Noty o autorach................................... 57

Bartosz Smoter 1. Prawne uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce na przyk³adzie uchodÿców i osób z pobytem tolerowanym 1.1. Cudzoziemcy w Polsce Od roku 1989 li cz ba cu dzo zie m ców prze by waj¹cych w Pol sce sta le ro œ - nie. Wraz z przyst¹pie niem Pol ski do Unii Eu ro pe j skiej w roku 2004 pro ces ten nie zna cz nie siê na si li³. Obco kra jo w cy przy by waj¹ do Pol ski z ró nych przy czyn. Wœród nich mo e my wy ró niæ mi gran tów do bro wo l nych oraz przy mu so wych. Ci pie r wsi, to oso by przy je d aj¹ce do Pol ski w ce lach tu - ry sty cz nych czy bi z ne so wych, ma³ on ko wie oby wa te li pol skich, stu den ci oraz cu dzo zie m cy po szu kuj¹cy pra cy. Do dru giej gru py mi gran tów za li cza - my oso by, któ re w Pol sce po szu kuj¹ schro nie nia ze wzglê du na za gro e nie prze œla do wa niem w kra ju po cho dze nia. Wy³¹czaj¹c tu ry stów oraz biz ne s - me nów, cu dzo zie m cy prze by waj¹cy w Pol sce przez d³u szy okres cza su na - po ty kaj¹ w codzien nym y ciu na sze reg trud no œci na tu ry inte gra cy j no- -ada pta cy j nej. W za le no œci od oko li cz no œci, z po wo du któ rych zna le Ÿ li siê w na szym pa ñ stwie, udzie la na jest im szcze gó l na in sty tu cja pra w na po by tu obco kra jo w ca w Pol sce, któ ra jest zwi¹zana z sze re giem upra w nieñ jak i obo wi¹zków. Czê sto jed nak re gu la cje pra w ne s¹ dla cu dzo zie m ców prze by waj¹cych w Pol sce z za mia rem sta³ego osie d le nia Ÿród³em pro ble mów y cia co dzien - ne go. Ni nie j szy tekst za wie ra ana li zê roz wi¹zañ pra wnych do tycz¹cych pro - ce su in te gra cji ty l ko jed nej, szcze gó l nej ka te go rii cu dzo zie m ców prze by - waj¹cych na te ry to rium Pol ski mi gran tów przy mu so wych, tj. osób, któ rym ze wzglê du na gro ¹ce im w kra ju po cho dze nia prze œla do wa nie na da no

8 Bartosz Smoter ochro nê miê dzy na ro dow¹ w po sta ci sta tu su ucho dÿ cy 1 b¹dÿ zgo dy na po byt to le ro wa ny 2. 1.2. Ewolucja prawa polskiego wobec cudzoziemców W ramach transformacji w roku 1989 Polska podjê³a równoczeœnie proces demokratyzacji standardów prawnych. Podstaw¹ nowego porz¹dku prawnego sta³y siê m.in. normy prawa miêdzynarodowego dlatego te Polska przyjê³a wiele umów miêdzynarodowych, w tym dotycz¹cych zagadnieñ praw cz³owie - ka. W roku 1991 Polska podpisa³a, a nastêpnie ratyfikowa³a podstawowe dokumen ty okre œlaj¹ce sta tus ucho dÿ cy: Kon we ncjê Ge newsk¹ z 1951 roku wraz z Protoko³em Nowojorskim z roku 1967, co pozwoli³o cudzoziemcom ubiegaæ siê o status uchodÿcy na terytorium Polski. Innym kluczowym aktem prawa miê dzyna rodo we go, któ re go stron¹ Pol ska sta³a siê w roku 1993, jest Eu ro pe j - ska Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoœci podpisa na w Rzy mie w roku 1950. Do ku ment ten wpro wa dzi³ gwa ran cjê ochro ny cu - dzoziemców przed wydaleniem oraz prawo do ³¹czenia rodzin. Wymienione powy ej akty prawa miêdzynarodowego stanowi³y podstawy systemu prawnego wobec cudzoziemców przybywaj¹cych do Polski w poszukiwaniu ochrony. W pro ce sie akce sji do stru ktur eu ro pe j skich zo sta³ roz bu do wa ny sy stem prze pi sów pra wnych obe j muj¹cych obco kra jo w ców przy by waj¹cych do Pol - ski. Zgod nie z Tra kta tem Am ster da m skim spra wy zwi¹zane z po li tyk¹ wi - zow¹, azy low¹ oraz imi gra cyjn¹ sta³y siê przed mio tem wspó³pra cy na po zio - mie Unii Eu ro pe j skiej w ob sza rze spraw we wnê trz nych i spra wied li wo œci. Po przyst¹pie niu do Unii Eu ro pe j skiej 1 maja 2004 roku, do ko na no ko le j nych zmian pra wnych, któ re do sto so wa³y prze pi sy krajo we do wspó l nej po li ty ki stru ktur eu ro pe j skich. Do pol skie go pra wa o cu dzo zie m cach wpro wa dzo no 1 Por. Kon we n cja Ge ne wska do tycz¹ca sta tu su uchodÿcy z 1951 roku oraz Protokó³ Nowojo r ski do tycz¹cy sta tu su ucho dÿ cy z 1967 roku. Zgod nie z Kon wencj¹ Ge newsk¹, uchodÿc¹ jest oso ba, któ ra na sku tek uza sa d nio nej oba wy przed prze œladowaniem z powodu swojej rasy, reli - gii, na ro do wo œci, przy nale no œci do okre œlo nej gru py spo³ecznej lub z powodu przekonañ poli - ty cz nych prze by wa poza gra ni ca mi pa ñ stwa, któ re go jest oby wa te lem, i nie mo e lub nie chce, z po wo du ww. obaw ko rzy staæ z ochro ny tego pa ñ stwa albo oso ba, któ ra nie ma ad ne go oby - wa te l stwa i zna j du je siê na sku tek po do bnych zda rzeñ, poza pañstwem swojego dawnego sta³ego za mie sz ka nia i nie mo e lub nie chce z po wo du tych obaw po wró ciæ do tego pa ñ stwa. 2 Por. art. 97 usta wy z dnia 13 cze r w ca 2003 roku o udzie la niu cu dzo zie m com ochro ny na te ry to rium Rze czpo spo li tej Pol ski. Zgod nie z art. 97 ust. 1 pkt 1 zgoda na pobyt tolerowany jest udzie la na cu dzo ziem co wi, je e li jego wy da le nie mog³oby nast¹piæ jedynie do kraju, w którym za gro o ne by³oby jego pra wo do y cia, wol no œci i bezpieczeñstwa osobistego, w którym móg³by zo staæ pod da ny to r tu rom albo nie lu dz kie mu lub poni aj¹cemu traktowaniu albo kara - niu, lub byæ zmu szo ny do pra cy albo po zba wio ny pra wa do rzetelnego procesu s¹dowego b¹dÿ uka ra ny bez pod sta wy pra wnej w ro zu mie niu Kon we ncji o ochronie praw cz³owieka i podsta - wo wych wol no œci, sporz¹dzo nej w Rzy mie w dniu 4 li sto pa da 1950 r.

Prawne uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce... 9 zmia ny zgod ne z dy re kty wa mi Unii Eu ro pe j skiej 3, tworz¹c roz bu do wa ny sy - stem prze pi sów pra wnych do tycz¹cych cu dzo zie m ców. W za kre sie po li ty ki azy lo wej wpro wa dzo no in sty tu cjê tzw. ochro ny sub sy dia r nej w po sta ci zgo dy na po byt to le ro wa ny. Przy jê to rów nie roz porz¹dze nie Du b lin II 4 za wie - raj¹ce no r my pra w ne do tycz¹ce w³aœci wo œci pa ñ stwa cz³on ko wskie go UE do roz po zna nia wnio sku o na da nie statusu uchodÿcy. Pol skie pra wo da w stwo re gu lu je kwe stie le ga li za cji po by tu cu dzo zie m ców w dwóch aktach: usta wie o cu dzo zie m cach 5 oraz usta wie o udzie la niu cu dzo - zie m com ochro ny na te ry to rium RP 6. W pie r wszym akcie pra wnym zna j dzie - my re gu la cje do tycz¹ce po by tu cu dzo zie m ców w Pol sce za rów no z za mia rem d³u sze go jak i kró t sze go prze by wa nia w na szym kra ju. Na to miast dru ga usta - wa two rzy re gu la cje do tycz¹ce szcze gó l nej gru py cu dzo zie m ców z za mia rem d³u sze go po by tu w Pol sce, a mia no wi cie ucho dÿ ców. Z ko lei upra w nie nia oraz obo wi¹zki cu dzo zie m ców, któ rzy w Pol sce prze by waj¹ le ga l nie ujê te zo - sta³y w ró nych aktach prawnych re gu luj¹cych po szcze gó l ne aspe kty ycia cudzoziemców. W pol skim pra wo da wstwie fun kcjo nuj¹ czte ry fo r my ochro ny miê dzy - naro do wej. Na le ¹ do nich sta tus ucho dÿ cy, zgo da na po byt to le ro wa ny, azyl oraz ochro na cza so wa, przy czym dwie osta t nie fo r my s¹ sto so wa ne wyj¹tko - wo rza d ko. Sta tus ucho dÿ cy jest in sty tucj¹ prawn¹, w ra mach któ rej udzie la na jest ochro na i po moc oso bom, któ rym gro zi prze œla do wa nie w ich kra jach. Na da je siê go cu dzo zie m com, któ rzy opu œci li swo je pa ñ stwo z po wo du uza sa d nio nej oba wy przed prze œla do wa niem ze wzglê du na po cho dze nie ra so we, na ro do - woœæ, wy zna nie, pogl¹dy po li ty cz ne lub przy na le noœæ do okre œlo nej gru py spo³ecz nej. Jed no cze œ nie wa r to zwró ciæ uwa gê, i nie ka de dzia³anie na ru - szaj¹ce czyj¹œ wol noœæ jest prze œla do wa niem. Prze œla do wa niem jest je dy nie po wa ne na ru sze nie praw cz³owie ka, któ re pro wa dzi w kon se k wen cji do re a l - ne go za gro e nia y cia kon kre t nej oso by w zwi¹zku z jej dzia³al no œci¹. Sam 3 Dy re kty wa Rady Nr 2004/83/WE z dnia 29 kwie t nia 2004 r. (dy re kty wa kwa lifi kacy j na) w spra wie mi ni ma l nych norm dla kwa li fi ka cji i sta tu su obywateli pañstw trzecich lub bezpañ - stwo w ców jako ucho dÿ ców lub jako oso by, któ re z in nych wzglêdów potrzebuj¹ miêdzynaro - do wej ochro ny oraz za kre su przy zna wa nej ochro ny z dnia 29 kwie t nia 2004 r. Dy re kty wa Rady Nr 2003/109/WE (dy re kty wa o ³¹cze niu ro dzin) z dnia 22 wrze œ nia 2003 r. w spra wie pra wa do ³¹cze nia ro dzin z dnia 22 wrze œ nia 2003 r. 4 Roz porz¹dze nie Rady WE Nr 343/2003 z dnia 18 lu te go 2003 r. usta na wiaj¹ce kry te ria i me cha ni z my okre œla nia Pa ñ stwa Cz³on ko wskie go w³aœciwego dla rozpatrywania wniosku o azyl, wnie sio ne go w jed nym z Pañstw Cz³on ko wskich przez obywatela pañstwa trzeciego z dnia 18 lu te go 2003 roku. 5 Usta wa o cu dzo zie m cach z dnia 13 cze r w ca 2003 r. (DzU z 2003 r. Nr 128, poz. 1175 z póÿn. zm.). 6 Usta wa o udzie la niu ochro ny cu dzo zie m com na terytorium Polski z dnia 13 czerwca 2003 r. (DzU z 2003 r. Nr 128, poz. 1176 z póÿn. zm.).

10 Bartosz Smoter fakt przy na le e nia do gru py osób prze œla do wa nych nie jest wy sta r czaj¹cym po wo dem otrzy ma nia ochro ny 7. Z ko lei Ÿród³em prze œla do wa nia naj czê œciej s¹ in sty tu cje pa ñ stwo we, choæ oso by, któ re cie r pi¹ prze œla do wa nie ze stro ny tzw. pod mio tów nie pa ñ stwo wych (non - sta te ac tors), rów nie mog¹ zo staæ ob jê te ochron¹ w po sta ci statusu uchodÿcy. Zgoda na pobyt tolerowany stanowi szczególn¹ formê ochrony cudzoziemców, nadaj¹c im prawo do legalnego przebywania na terytorium Polski. Udzielana jest najczêœciej osobom, którym nie mo na nadaæ statusu uchodÿcy, a których nie wol no wy da liæ do kra ju ich po cho dze nia, gdy za gro o ne by³yby w nim pod - stawowe prawa cudzoziemca, takie jak prawo do ycia, wolnoœci czy bezpieczeñstwa osobistego. Pobyt tolerowany mo e byæ tak e nadany obcokrajowcowi, którego nie mo na wydaliæ z przyczyn niezale nych od pañstwa polskiego b¹dÿ samego cudzoziemca 8. Naj czê œciej zda rza siê tak, gdy cu dzo zie miec nie po sia da dokumentu podró y, który umo liwia³by wykonanie deportacji. 1.3. In te gra cja w Pol sce Pa ñ stwo pol skie do tej pory nie zde fi nio wa³o w ad nym akcie pra wnym za kre su ad ap ta cji czy in te gra cji spo³ecz nej cu dzo zie m ców prze by waj¹cych w na szym pa ñ stwie. Je dy nie na pod sta wie art. 7 roz porz¹dze nia Mi ni stra Po li - ty ki Spo³ecz nej w spra wie udzie la nia po mo cy ucho dÿ com, w któ rym mowa o oce nie efe któw pro ce su in te gra cji mo e my wy wnio sko waæ, i do za kre su tych dzia³añ na le ¹: edu ka cja jê zy ko wa, funkcjonowanie w œro do wi sku za wo - do wym oraz spo³ecznym. Dzia³ania po mo co we pa ñ stwa pol skie go w za kre sie in te gra cji cu dzo zie m - ców prze by waj¹cych na te ry to rium RP obe j muj¹ ty l ko jedn¹ ka te go riê obco - kra jo w ców oso by, któ rym przy zna no sta tus ucho dÿ cy 9. Dzia³ania mi tymi nie ob jê to z ko lei osób, któ re otrzy ma³y w Pol sce zgo dê na po byt to le ro wa ny, mimo e sta no wi¹ one zde cy do wa nie wiê kszy pro cent mi gran tów przy mu so - wych 10. W rze czy wi sto œci oso by te zna j duj¹ siê w bar dzo po do bnej sy tu a cji 7 Wiê cej Za sa dy i tryb usta la nia sta tu su ucho dÿ cy zgodnie z Konwencj¹ dotycz¹c¹ statusu ucho dÿ cy z 1951 r. oraz Pro to ko³em do da t ko wym do niej z 1967 r. Pod rê cz nik. Biu ro UNHCR, Ge ne wa 1992, Wa r sza wa 2004. 8 Usta wa o cu dzo zie m cach z dnia 13 cze r w ca 2003 r. (DzU z 2003 r. Nr 128, poz. 1175 z póÿn. zm.). 9 Por. Roz porz¹dze nie Mi ni stra Pra cy i Po li ty ki Spo³ecz nej z dnia 29 wrze œ nia 2005 r. w spra wie udzie la nia po mo cy ucho dÿ com (DzU z 2005 r., Nr 201, poz. 1668) okre œla szcze - gó³owo za sa dy indy widu al ne go pro gra mu inte gra cyj ne go uchodÿcy. 10 W roku 2006 sta tus ucho dÿ cy na da no 423 oso bom, a zgo dê na po byt to le ro wa ny 2049 oso bom. Od mo men tu po ja wie nia siê in sty tu cji po by tu tolerowanego 1.09.2003 r., liczba osób ob jê tych t¹ ochron¹ na te ry to rium Pol ski wy nios³a 4774 (01.09.2003 01.01.2007). W tym sa - mym cza sie li cz ba na da nych sta tu sów ucho dÿ cy wy nios³a 1289 (01.01.2003 01.01.2007).

Prawne uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce... 11 co ucho dÿ cy, na po ty kaj¹c na iden ty cz ne pro ble my w dzie dzi nie in te gra cji 11. Pa ñ stwo pol skie nie wy pra co wa³o te ad nej polityki integracyjnej wobec innych kategorii cudzoziemców przebywaj¹cych na jego terytorium. Cu dzo zie m cy otrzy muj¹cy sta tus ucho dÿ cy b¹dÿ zgo dê na po byt to le ro wa - ny po sia daj¹ naj sze r szy za kres upra w nieñ spo œród wszy stkich ka te go rii mi - gran tów za mie sz ka³ych w Pol sce. Jed no cze œ nie oso by te szcze gó l nie po trze - buj¹ wsze la kiej po mo cy ce lem ad ap ta cji spo³ecz nej w na szym kra ju. W pol - skiej per spe kty wie 90% cu dzo zie m ców ob jê tych wy ej wy mie nio ny mi fo r - ma mi ochro ny miê dzy naro do wej to oby wa te le Fe de ra cji Ro sy j skiej po cho - dze nia cze cze ñ skie go. Jest to spe cy fi cz na ka te go ria obco kra jo w ców, któ rzy zo sta li zmu sze ni do ucie cz ki z te re nów ob jê tych kilku nasto le t nim kon fli ktem wo jen nym. Dzia³ania o cha ra kte rze inte gra cy j nym wo bec Cze cze nów na po ty - kaj¹ na sze reg ba rier. Na le ¹ do nich m.in. inne, nie euro pe j skie po sta wy ku l - tu ro we; inna tra dy cja ro dzi ny, w tym od mien na rola ko bie ty w spo³ecze ñ stwie a ta k e wy uczo na bez rad noœæ y cio wa zwi¹zana nie ty l ko z do œwia d cze niem kon fli ktu zbro j ne go w ich oj czy Ÿ nie ale te z pa nuj¹cym do mo men tu wy bu - chu kon fli ktu sy ste mem komu ni sty cz nym. Do chodz¹ do tego pro ble my na tu - ry zdro wia fi zy cz ne go, w tym nie pe³no spra w noœæ, któ ra do ty ka wie le osób oraz pro ble my na tu ry psy cho logi cz nej zwi¹zane z trau maty cz ny mi prze y cia - mi w kra ju po cho dze nia; brak umie jê t no œci za wo do wych czy niskie wy - kszta³cenie. Pro ble my te le ¹ u pod staw trud no œci w ad ap ta cji spo³ecz no- zawo do wej tej gru py cu dzo zie m ców w Pol sce. Na tê e nie tych czyn ni ków jest za le ne od sto p nia wy kszta³ce nia: im wy sze wy kszta³ce nie po sia da oso ba tym ³atwiej jest jej prze zwy ciê yæ po wy sze ba rie ry. Jed nak bar dzo nie wie lu Cze cze nów prze by waj¹cych w Pol sce po sia da wy sze wy kszta³ce nie. Sy tu a cjê cu dzo zie m ców prze by waj¹cych na te ry to rium Pol ski kom p li ku je fakt, e nasz kraj nie pro wa dzi wo bec nich po li ty ki inte gra cy j nej, któ ra mia³aby na celu pod jê cie przez in sty tu cje pa ñ stwo we dzia³añ po mo co wych umo li wiaj¹cych obco kra jo w com roz po czê cie no we go y cia w na szym kra ju. Pa ñ stwo pol skie nie do ro bi³o siê te spó j nej, ja s nej i zde fi nio wa nej po li ty ki wo bec zja wi ska imi gra cji. Bior¹c pod uwa gê wzra staj¹c¹ ró ni cê w stan dar - dzie y cia miê dzy bo gat¹ pó³noc¹, a bied nym po³ud niem zja wi sko imi - gra cji do na sze go kra ju bê dzie siê utrzy my waæ. Wa r to wiêc za wcza su wy pra - co waæ jasny model przyjmowania imigrantów, jak równie ich integracji w spo³eczeñstwie polskim. 11 Por. A. Ja sia kie wicz, W. Kla us, B. Smo ter (2006): Sy tu a cja cu dzo zie m ców po sia - daj¹cych zgo dê na po byt to le ro wa ny re ko men da cje dla pol skiej po li ty ki inte gra cy j nej, Ana li - zy i Opi nie, nr 60, In sty tut Spraw Pu b li cz nych.

12 Bartosz Smoter 1.4. Aspekty integracji cudzoziemców 1.4.1. Po moc inte gra cy j na dla ucho dÿ ców Pan Ra m zan wraz z on¹ oraz piê cio r giem dzie ci otrzy ma³ w Pol sce sta tus ucho dÿ cy. Ro dzi na pana Ra m za na po cho dzi z Cze cze nii. Po otrzy - ma niu de cy zji o na da niu sta tu su ucho dÿ cy uda³ siê on do Wa r sza wskie go Cen trum Po mo cy Ro dzi nie aby podj¹æ Indy widu a l ny Pro gram In te gra cji. Po dwóch mie si¹cach od roz po czê cia pro gra mu inte gra cyj ne go na dal mie sz ka w oœro d ku dla ucho dÿ ców, gdy ciê ko jest mu zna leÿæ mie sz ka nie do wy naj êcia, na któ re by³oby go staæ. Wy naj êcie lo ka lu utrud nia ponad to re a k cja Po la ków, któ rzy od ma wiaj¹ wy naj mu po tym, gdy siê do wia duj¹, e pan Ra m zan po cho dzi z Cze cze nii. Nie mo e zna leÿæ pra cy, po nie wa przez osta t nie piêæ lat prze by wa³ w kra ju oga r niê tym wojn¹. Nie wie jak za³o yæ kon to w ban ku, ni g dy nie pra co wa³ w opa r ciu o umo wê o pra cê. Nie wie jak szu kaæ pra cy (np. ni g dy nie s³ysza³ o CV) i nie zna za sad fun k - cjo no wa nia na pol skim ryn ku pra cy. ona te nie pra cu je, za j muj¹c siê pro wa dze niem domu. Je dy nym Ÿród³em utrzy ma nia jest po moc fi nan so wa ze stro ny pa ñ stwa, któr¹ w ca³oœci prze zna czaj¹ na op³aty zwi¹zane z utrzy ma niem wie lo dzie t nej ro dzi ny. Spo œród pi¹tki dzie ci dwo je jest ciê - ko cho rych. On sam mie wa pro ble my na tu ry psy chi cz nej i w no cy czê sto œni¹ mu siê ko sz ma ry. Re sztê pie niê dzy wy da je na po kry cie naj mu po ko ju w oœro d ku dla ucho dÿ ców oraz na je dze nie. Jego ko le ga Ibra gim te ma pi¹tkê dzie ci i mimo, e bo ry ka siê z tymi sa my mi pro ble ma mi co Ra m zan, otrzy ma³ zgo dê na po byt to le ro wa ny i nie po sia da pra wa do ko rzy sta nia z Indy widu al ne go Pro gra mu In te gra cji. Nie po zo sta je mu wiêc nic in ne go jak zrzec siê zgo dy na po byt to le ro wa ny i raz je sz cze wyst¹piæ o sta tus ucho dÿ cy. W ta kim wy pa d ku na czas trwa nia pro ce du ry bê dzie mia³ wraz z ro dzin¹ za pe w nio ne za kwa tero wa nie, wy y wie nie oraz po moc zdro - wotn¹ Pra wo do po mo cy inte gra cy j nej dla ucho dÿ ców zo sta³o za pi sa ne w usta - wie o po mo cy spo³ecz nej. Indy widu a l ne pro gra my inte gra cy j ne skie ro wa ne do ucho dÿ ców maj¹ za za da nie u³atwiæ tej gru pie cu dzo zie m ców ad ap ta cjê w po l skim spo³ecze ñ stwie po przez po moc w po zna niu jê zy ka pol skie go, zna - le zie niu pra cy oraz mie sz ka nia 12. Rów no le gle pol skie pra wo przy zna je w zna - ko mi tej wiê kszo œci tym oso bom ta kie same pra wa jak oby wa te lom pol skim 13. 12 Roz porz¹dze nie Mi ni stra Pra cy i Po li ty ki Spo³ecz nej z dnia 29 wrze œ nia 2005 r. w spra - wie udzie la nia po mo cy ucho dÿ com (DzU z 2005 r., Nr 201, poz. 1668) okre œla szcze gó³owo za - sa dy indy widu al ne go pro gra mu inte gra cyj ne go ucho dÿ cy. 13 Por. Pra w ne uwa run ko wa nia in te gra cji cu dzo zie m ców w Pol sce. Ko men tarz dla pra kty - ków pod re dakcj¹ W. Kla u sa, Wa r sza wa 2006 r.

Prawne uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce... 13 Wyj¹tkiem s¹ sy tu a cje szcze gó l ne, kie dy np. do za trud nie nia oso by w cha ra k - te rze ochro nia rza po trze b ne jest pol skie oby wa te l stwo. W ra mach Indy widu - al ne go Pro gra mu In te gra cji (IPI) przy zna wa ne s¹ œwia d cze nia pie niê ne oraz pro wa dzo ne jest spe cja li sty czne po rad ni c two pra w ne, psy cho logi cz ne i ro - dzin ne 14. Pro gram jest rea li zo wa ny przez Powiatowe Centra Pomocy Ro dzi - nie i trwa 12 miesiêcy, podczas których pracownik socjalny pracuje z cu dzo - zie m cem celem jego integracji. Jed nak do œwia d cze nia pra cy z oso ba mi, któ re otrzy ma³y sta tus ucho dÿ cy b¹dÿ zgo dê na po byt to le ro wa ny wska zuj¹ na g³êbok¹ po trze bê re fo r my w za - kre sie fun kcjo no wa nia IPI. Na le y pod kre œliæ, i o ile w za kre sie prze pi sów pra wa nie ma ko nie cz no œci do ko na nia grun to w ne go re ma nen tu, to ist nie je pole do zmian nie któ rych re gu la cji pra wnych, szcze gó l nie w za kre sie ko or dy - na cji wprowadzania samych zmian w przepisach. Klu czo wym ele men tem su kce su w pro ce sie inte gra cy j nym wy da je siê byæ indy widua li za cja pro gra mu. Ofe r ta po mo cy inte gra cy j nej po win na zo staæ do - sto so wa na do po trzeb kon kre t ne go od bio r cy. Inne wy zwa nia ad ap ta cyj ne staj¹ przed doj rza³¹, sa motn¹ ko biet¹ wy cho wuj¹c¹ ki l ko ro dzie ci, a inne przed m³odym, nie pe³no spra w nym mê czyzn¹. Szcze gó l ny na cisk na le y po³o yæ na pod wy sze nie czy stwo rze nie kwa li fi ka cji za wo do wych ucho dÿ - ców, tak by mo gli oni podj¹æ pra cê po uko ñ cze niu pro gra mu inte gra cyj ne go. Pra co w ni cy so cja l ni in sty tu cji re a li zuj¹cej IPI musz¹ zo staæ wcze œ niej przy go to wa ni oraz prze szko le ni do pra cy z obco kra jow ca mi ze szcze gó l nym uw z glêd nie niem ko m pe ten cji miê dzyku ltu ro wych. Po do b ne dzia³ania na le y podj¹æ wobec pra co w ni ków in sty tu cji pa ñ stwo wych, od któ rych czê sto zale ¹ kluczowe kwestie yciowe decyduj¹ce o sukcesie integracji cudzoziemców, ta - kie jak pod jê cie pra cy czy zna le zie nie mie sz ka nia. Dla te go nie zbêd ne jest pod jê cie dzia³añ edu ka cy j nych roz wi jaj¹cych ko m pe ten cje miê dzy kul turo we i zna jo moœæ prze pi sów pra wnych skie ro wa nych do pra co w ni ków ad mi ni stra - cji sa morz¹do wej (Urzê dy Dzie l ni cy, Oœro d ki Po mo cy Spo³ecz nej, Pla ców ki Po mo cy Me dy cz nej, Urzêdy Pracy). Su kces pro ce su in te gra cji za le y te od sto p nia, w ja kim spo³ecze ñ stwo pol skie jest w co dzien nym y ciu przy go to wa ne do obe cno œci cu dzo zie m - ców. Ska la imi gra cji do Pol ski z ka dym ro kiem ro œ nie, co wska zu je na ko - nie cz noœæ roz wi ja nia œwia do mo œci spo³ecz nej w za kre sie ró no rod no œci kul - tu ro wej. Po trze b ne s¹ ini cja ty wy bu duj¹ce œwia do moœæ obe cno œci ucho dÿ - ców w Pol sce np. szko le nia, wa r szta ty w in sty tu cjach szko l nych, roz wi - jaj¹ce wra li woœæ oraz ko m pe ten cje miê dzy kul turo we. Na le y te podj¹æ dzia³ania o cha ra kte rze pro mo cy j nym, wspie raj¹ce bu do wa nie wielo kul tu - ro wych ze spo³ów pra co w ni czych. 14 Por. Roz porz¹dze nie Mi ni stra Pra cy i Po li ty ki Spo³ecz nej z dnia 29 wrze œ nia 2005 r. w spra wie udzie la nia po mo cy ucho dÿ com (DzU z 2005 r., Nr 201, poz. 1668).

14 Bartosz Smoter Po wy sze przyk³ady wska zuj¹ na to, e mi gran ci przy mu so wi a w szcze - gó l no œci oso by z po by tem to le ro wa nym na po ty kaj¹ na trud no œci w ad ap ta cji spo³ecz nej po mi mo przy zna nia im ta kich sa mych praw jak oby wa te lom pol - skim. Trud no œci te wy ni kaj¹ ze spe cyfi cz ne go do œwia d cze nia Cze cze nów, któ rzy ucie kli z te re nów ob jê tych kilku nasto le t nim kon fli ktem wo jen nym. Na ich przyk³ad zie mo na po sta wiæ tezê, e przy zna nie upra w nieñ cu dzo zie m - com, któ rzy nie po tra fi¹ lub nie s¹ przy go to wa ni do ko rzy sta nia z nich nie roz - wi¹zuje pro ble mu ich in te gra cji. Zna ko mi ta wiê kszoœæ Cze cze nów po uzy - ska niu w na szym kra ju sta tu su ucho dÿ cy i za ko ñ cze niu IPI na po ty ka na trud - no œci w zna le zie niu pra cy oraz mie sz ka nia w Pol sce i de cy du je siê na wy jazd z kra ju na za chód Eu ro py. Z ko lei oso by, któ re otrzy ma³y po byt to le ro wa ny, zrze kaj¹ siê zgo dy na po byt to le ro wa ny i po no w nie sk³adaj¹ wnio sek o sta tus ucho dÿ cy, co gwa ran tu je im mie j s ce za mie sz ka nia, wy y wie nie oraz ube z pie - cze nie zdro wo t ne. 1.4.2. Ry nek pra cy Pan Sa l man przy by³ do Pol ski przed trze ma laty. Jest m³odym, sa mo t - nym mê czyzn¹. Po cho dzi z Cze cze nii. Po roku otrzy ma³ po zy tywn¹ de cy - zjê w spra wie o na da nie sta tu su ucho dÿ cy. Od dwóch lat bez sku te cz nie po - szu ku je pra cy. Kie dy zna j du je ofe r tê pra cy to po ten cja l ni pra co da w cy widz¹c ka r tê po by tu wy dan¹ na dwa lata w zwi¹zku z uzy ska niem sta tu su ucho dÿ cy nie chc¹ zgo dziæ siê na pod pi sa nie umo wy na czas nie okre œlo ny, gdy oba wiaj¹ siê, i po up³ywie te r mi nu wa no œci ka r ty po by tu nie zo sta - nie ona przed³u o na panu Sa l ma no wi. Oso by, któ re otrzy ma³y w Pol sce sta tus ucho dÿ cy lub zgo dê na po byt to - le ro wa ny, jak rów nie cz³on ko wie ich ro dzin, po sia daj¹cy ze z wo le nie na za - mie sz ka nie na czas oz na czo ny na te ry to rium Rze czypo spo li tej Pol skiej (zwa ni da lej upra w nio ny mi cz³on ka mi ro dzi ny) maj¹ nie ogra ni czo ny do stêp do ryn ku pra cy 15. Pod jê cie za trud nie nia przez oso by po sia daj¹ce sta tus ucho dÿ cy w Pol sce, jak rów nie oso by z po by tem to le ro wa nym oraz upra w - nio nych cz³on ków ich ro dzin, nie wy ma ga spe³nie nia do da t ko wych wa run - ków. Oso by po sia daj¹ce sta tus ucho dÿ cy w Pol sce, jak rów nie oso by z po - bytem to le ro wa nym oraz upra w nie ni cz³on ko wie ich ro dzin maj¹ pra wo za re - je stro waæ siê w po wia to wym urzê dzie pra cy jako oso by bez ro bo t ne na tych sa mych za sa dach, co oby wa te le pol scy 16. Oso by te mog¹ rów nie po dej mo - 15 Usta wa o pro mo cji za trud nie nia i in sty tu cjach ryn ku pra cy z dnia 20 kwie t nia 2004 r. (DzU z 2004 r. Nr 99, poz. 1001 z póÿn. zm.). 16 Ta m e.

Prawne uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce... 15 waæ i wy ko ny waæ dzia³al noœæ go spo darcz¹ na ta kich sa mych za sa dach jak oby wa te le pol scy 17. Cudzo ziemcy po sia daj¹cy sta tus ucho dÿ cy lub zgo dê na po byt to le ro wa ny w Pol sce oraz upra w nieni cz³onkowie ich ro dzin maj¹ rów ne pra wa z oby wa - te la mi pol ski mi nawi¹zuj¹c sto sunek pra cy oraz œwiadcz¹c pracê na pod sta - wie umów cy wi l nych (umo wa zle ce nia, umo wa o dzie³o). Nie mog¹ je dy nie podj¹æ pra cy na wy bra nych sta no wi skach w se kto rze pu b li cz nym (np. w Po li - cji), w któ rych wy ma ga ne jest po sia da nie oby wa te l stwa pol skie go. Nie ste ty pra kty ka po ka zu je, i ist nie nie sa mych prze pi sów nie roz wi¹zuje pro ble mu zna le zie nia pra cy przez oso bê, któ ra otrzy ma³a sta tus ucho dÿ cy lub zgo dê na po byt to le ro wa ny w Pol sce, jak rów nie upra w nio nych cz³on ków ich ro dzin. Czê sto oso by te nie s¹ przy go to wa ne do samo dzie l ne go fun kcjo - no wa nia na ryn ku pra cy. Szcze gó l nie uwi da cz nia siê tu taj brak umiejêtnoœci zawodowych oraz niski poziom wykszta³cenia. Poza tym pojawiaj¹ siê inne problemy. Pracodawcy czêsto nie s¹ zaintereso - wani zatrudnieniem cudzoziemca, który legitymuje siê kart¹ pobytu wydan¹ w zwi¹zku z uzyskaniem statusu uchodÿcy b¹dÿ zgody na pobyt tolerowany na okres 1 roku lub 2 lat w za le no œci od fo r my po by tu. Oso ba chc¹ca za trud - niæ obcokrajowca obawia siê, e cudzoziemcowi nie zostanie przed³u ona karta po by tu. W rze czy wi sto œci za rów no sta tus ucho dÿ cy jak i po byt to le ro wa ny nadawany jest na czas nieokreœlony. Jedynie karta pobytu jest wydawana na rok w przypadku pobytu tolerowanego 18 lub na dwa lata w przy pa d ku sta tu su uchodÿcy 19. Niestety nieznajomoœæ wœród pracodawców zagadnieñ prawnych zwi¹zanych z cudzoziemcami zniechêca ich do oferowania pracy tej grupie osób. Szczególnie trudno jest cudzoziemcom podj¹æ pracê na etacie w oparciu o umowê o pracê na czas nieokreœlony. Zatrudnieniu cudzoziemców nie sprzyja te brak tradycji wœród polskich pracodawców. Jed no cze œ nie prze pi sy pra wa pol skie go nie sprzy jaj¹ szy b kie mu pro ce so - wi natu ra li za cji. Oso by ze sta tu sem ucho dÿ cy do pie ro po piê ciu la tach nie - prze rwa ne go po by tu w Pol sce mog¹ sta raæ siê o ze z wo le nie na osie d le nie siê, któ re jest wy da wa ne z kart¹ po by tu wa n¹ przez 10 lat. Na to miast oso by ze zgod¹ na po byt to le ro wa ny mog¹ ubie gaæ siê o po wy sze ze z wo le nie do pie ro po 10 la tach nie prze rwa ne go po by tu w Pol sce 20. 17 Usta wa o swo bo dzie dzia³al no œci go spo da r czej (DzU z 2004 r. Nr 173, poz. 1807 z póÿn. zm.). 18 Art. 99 ust. 2 Usta wy o udzie la niu ochro ny cu dzo zie m com na te ry to rium Pol ski z dnia 13 cze r w ca 2003 r. (DzU z 2003 r. Nr 128, poz. 1176 z póÿn. zm.). 19 Art. 74 ust. 3 Usta wy o udzie la niu ochro ny cu dzo zie m com na te ry to rium Pol ski z dnia 13 cze r w ca 2003 r. (DzU z 2003 r. Nr 128, poz. 1176 z póÿn. zm.). 20 Wiê cej, Usta wa o cu dzo zie m cach z dnia 13 cze r w ca 2003 r. (DzU z 2003 r. Nr 128, poz. 1175 z póÿn. zm.).

16 Bartosz Smoter 1.4.3. Edu ka cja Pan Ali przy by³ do Pol ski z Ira nu, gdzie by³ prze œla do wa ny w zwi¹zku ze swoj¹ dzia³al no œci¹ po li tyczn¹. Na sze pa ñ stwo przy z na³o mu sta tus ucho dÿ cy. Po ponad dwóch la tach po by tu w Pol sce opa no wa³ jê zyk pol ski w sta nie umo li wiaj¹cym mu pod jê cie stu diów. Po sta no wi³ zda waæ na sto - ma to lo giê. Jed nak aby móg³ on roz pocz¹æ pro ces re kru ta cji na stu dia, musi przed sta wiæ do ku men ty po twier dzaj¹ce uko ñ cze nie szko³y œred niej w pa ñ stwie po cho dze nia, któ re daj¹ mu pra wo pod jê cia stu diów wy szych. Po wie lu mie si¹cach sta rañ, dziê ki po mo cy ro dzi ny, któ ra zo sta³a w Ira nie, uda³o mu siê zdo byæ nie zbêd ne do ku men ty, któ re na stê p nie przet³uma czy³ przez t³uma cza przy siêg³ego na jê zyk pol ski. Wy so kie ko szty t³uma cze nia z jê zy ka per skie go na pol ski po kry³a jed na z or ga ni za cji po zarz¹do wych. Nie ste ty oka za³o siê, i Pol ska nie ma pod pi sa nej umo wy dwu stron nej z Ira nem o uzna wa l no œci dy p lo mów i mu si on pod daæ siê pro ce du rze no - stry fika cyj nej. Urzêd nik przy j muj¹cy do ku men ty ce lem no stry fi ka cji za ¹da³ ko le j nych do ku men tów, w tym po twier dze nia przez am ba sa dê Ira - nu w Wa r sza wie fa ktu uko ñ cze nia szko³y œred niej. Po in ter we ncji pra co w - ni ka or ga ni za cji po zarz¹do wej, któ ry wy ja œ ni³, i kon takt z am ba sad¹ kra - ju po cho dze nia ucho dÿ cy by³by dla nie go nie bez pie cz ny, urzêd nik odst¹pi³ od tego ¹da nia. Rów no le gle urzêd nik stwier dzi³, i w ta kim ra zie ko nie cz - ny bê dzie ko le j ny do ku ment do tycz¹cy uko ñ cze nia szko³y œred niej. Po ponad roku od roz po czê cia sta rañ o no stry fi ka cjê do ku men tu po twier - dzaj¹cego uko ñ cze nie szko³y œred niej, akta spra wy zna j duj¹ siê obe c nie w Mi ni ste r stwie Edu ka cji Na ro do wej, ocze kuj¹c na za opi nio wa nie. Pan Ali na dal cze ka na roz strzy g niê cie w tej spra wie... Zgod nie z pol skim pra wo da wstwem oso by, któ re uzy ska³y w Pol sce sta tus ucho dÿ cy lub zgo dê na po byt to le ro wa ny maj¹ pra wo i obo wi¹zek uczê sz czaæ do szkó³ szcze b la pod sta wo we go, gi mna zjal ne go oraz ponad gimna zjal ne go. W Pol sce ist nie je obo wi¹zek na uki oraz obo wi¹zek szko l ny. Obo wi¹zek na - uki trwa do uko ñ cze nia gi mna zjum, zaœ obo wi¹zek szko l ny do uko ñ cze nia 18. ro ku ycia. Edukacja w szko³ach publicznych jest bezp³atna. W za kre sie szko l ni c twa wy sze go ist nie je roz gra ni cze nie w pra wie do bezp³at nej na uki. Cu dzo zie m cy le gi ty muj¹cy siê sta tu sem ucho dÿ cy maj¹ pra - wo do edu ka cji na po zio mie uni wer syte c kim na ta kich sa mych za sa dach co Po la cy i pod le gaj¹ ta kiej sa mej re kru ta cji na stu dia wy sze jak oby wa te le pol - scy. Na to miast oso by, któ re uzy ska³y zgo dê na po byt to le ro wa ny ta kie go pra - wa nie posiadaj¹. Oznacza to, i podlegaj¹ procedurze przyjêcia na studia wy - sze na za sa dach ogó l nych do tycz¹cych cu dzo zie m ców. Mog¹ jed nak sta raæ siê o sty pen dia od w³adz pol skich lub od szko³y, w któ rej za mie rzaj¹ stu dio - waæ, b¹dÿ o umo rze nie op³at za stu dia.

Prawne uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce... 17 Isto t nym za gad nie niem w za kre sie pra wa cu dzo zie m ców do edu ka cji sta - no wi¹ kwe stie zwi¹zane z uz na niem b¹dÿ z no stry fi kacj¹ dy p lo mów do - tycz¹cych wy kszta³ce nia lub na by tych umie jê t no œci przez cu dzo zie m ców 21. Szcze gó l nie w mo men cie pod jê cia stu diów przez cu dzo zie m ca ko nie cz nym wa run kiem jest przed sta wie nie do ku men tu po œwia d czaj¹cego uko ñ cze nie szko³y œredniej z prawem do ubiegania siê o przyjêcie na studia wy sze. W pra kty ce jed nak cu dzo zie m cy na po ty kaj¹ na sze reg pro ble mów, któ re spra wiaj¹, i nie jest im ³atwo podj¹æ lub kon ty nu o waæ naukê w Polsce. Pod sta wow¹ ba rier¹ na pocz¹tko wym eta pie po by tu dzie ci cu dzo zie m ców w Pol sce jest ni ska zna jo moœæ jê zy ka pol skie go. Co pra wda po sia daj¹ one pra wo do do da t ko wej bezp³at nej na uki jê zy ka pol skie go orga ni zo wa nej przez w³adze sa morz¹dowe jed nak w pra kty ce prze pi sy te s¹ rza d ko rea li zo wa ne. Nie ro zu miej¹c wszy stkie go w szko le, dzie ci na tu ra l nie znie chê caj¹ siê do na - uki. Jed no cze œ nie kil ku le t ni po byt w Pol sce nie ko nie cz nie daje gwa ran cjê po - zna nia jê zy ka pol skie go w sto p niu umo li wiaj¹cym zda nie ma tu ry. Do ty czy to szcze gó l nie m³odych ucho dÿ ców z pañstw azja ty c kich, któ rzy na po ty kaj¹ na fun da men taln¹ ba rie rê jê zy kow¹. Trud no œci pog³êbia fakt, e czê sto pol skie dzie ci izo luj¹ siê od kole - gów-cu dzozie m ców. Wska zu je to na brak przy go to wa nia pol skich ucz niów do obe cno œci obco kra jo w ców w szko le. Gro no peda go gi cz ne rów nie wy ma - ga prze szko le nia w za kre sie pra cy z dzie æ mi od mien ny mi ku l tu ro wo. Poza tym ro dzi ce dzie ci cu dzo zie m skich nie za wsze wy ko nuj¹ ci¹ ¹cy na nich obo - wi¹zek szko l ny i nie posy³aj¹ dzie ci do szkó³. Wy ni ka to naj czê œciej z fa ktu, e nie wi¹ ¹ oni przysz³oœci z Polsk¹, tra ktuj¹c nasz kraj jako tranzytowy na drodze do Europy Zachod niej. Na le a³oby roz wa yæ wpro wa dze nie isto t nych zmian w za kre sie or ga ni za - cji le kcji, k³ad¹c na cisk na za jê cia z na uki jê zy ka pol skie go. Ponad to nie zbêd - ne s¹ dzia³ania po zwa laj¹ce na in te gra cjê ucz niów oraz ro dzi ców, ta kie jak ró - ne go ro dza ju im pre zy kultu ralno -eduka cyj ne 22. Z kolei dostêp do szkolnictwa wy szego ograniczaj¹ obowi¹zuj¹ce wymagania w procesie uznawalnoœci lub nostryfikacji dyplomów i œwiadectw naby - tych umiejêtnoœci 23. Czêsto cudzoziemcy, którzy byli zmuszeni opuœciæ ojczyznê w po œpie chu w zwi¹zku z gro ¹cym im nie bez pie czeñ stwem nie byli w sta - nie zabraæ ze sob¹ wszystkich dokumentów potwierdzaj¹cych zdobyte przez nich umiejêtnoœci. To z kolei uniemo liwia im rozpoczêcie studiów czy podjê- 21 Por. Pra w ne uwa run ko wa nia in te gra cji cu dzo zie m ców w Pol sce. Ko men tarz dla pra kty - ków pod re dakcj¹ W. Kla u sa, Wa r sza wa 2006 r. 22 Por. A. Ja sia kie wicz, W. Kla us, Ra port z mo ni toringu realizacji obowi¹zku szkolnego przez ma³oletnich cudzoziemców, przebywaj¹cych w oœrodkach dla ucho dÿ ców, Sto wa rzy sze - nie In ter we ncji Pra wnej. 23 Por. Pra w ne uwa run ko wa nia in te gra cji cu dzo zie m ców w Pol sce. Ko men tarz dla pra kty - ków pod re dakcj¹ W. Kla u sa, Wa r sza wa 2006 r.

18 Bartosz Smoter cie pracy w zawodzie. Problem pojawia siê równie wówczas, gdy cudzoziemcy posiadaj¹ niezbêdne dokumenty, ale procedury nostryfikacyjne wymagaj¹ od nich kon ta ktu z am ba sad¹ kra ju ich po cho dze nia. Na ra a ich to na kon takt z w³adzami pañstwa, które stanowi¹ potencjalne zagro enie dla cudzoziemca. 1.4.4. Za kwa tero wa nie Ma go med wraz z Aish¹ otrzy ma li w Pol sce po byt to le ro wa ny. S¹ m³odym, bez dzie t nym ma³ e ñ stwem z Cze cze nii. Ai s ha jako jed na z nie li cz - nych cu dzo zie mek po sia daj¹cych po byt to le ro wa ny, dziê ki pol skim zna jo - mym zna laz³a pra cê. Pra cu je w ku ch ni jed nej z wa r sza wskich re sta u ra cji. Ma go med jest nie pe³no spra w ny i na dal szu ka dla sie bie za jê cia. Po mi mo ciê kiej sy tu a cji ma te ria l nej i wy so kich cen lo ka li wa r sza wskich po sta no - wi li wy naj¹æ ka wa ler kê. Nie ste ty na 20 te le fo nów, ja kie wy ko na li ce lem zna le zie nia lo ka lu do wy naj êcia, ty l ko jed na oso ba zgo dzi³a siê na spo t ka - nie. Re szta s³ysz¹c, e to cu dzo zie m cy ze wscho du, odk³ada³a s³ucha w kê twierdz¹c, e nie jest zain tere so wa na wy naj êciem lo ka lu. Cza sem, ktoœ do - py ty wa³, sk¹d ze wscho du lecz kie dy pada³o s³owo Cze cze nia, po ten cja l ny wy naj muj¹cy ko ñ czy³ roz mo wê. Po chodz¹cy z Pa ki sta nu Sa lim mia³ du o szczê œcia. W od ró nie niu od wiê kszo œci swo ich ro da ków, uzy ska³ zgo dê na po byt to le ro wa ny w Pol sce. Uda³o mu siê wy naj¹æ po kój na wa r sza wskiej Pra dze. Zgod nie z pol skim pra wem po sta no wi³ do ko naæ zame l do wa nia. W urzê dzie dzie l ni cy zo sta³ poin for mo wa ny, i na wnio sku o zame l do wa nie musi z³o yæ pod pis w³aœci - ciel mie sz ka nia. Ten nie chce siê zgo dziæ na do ko na nie pod pi su, gdy lo kal wy naj mu je bez umo wy naj mu. Sa lim nie maj¹c zame l do wa nia ma trud no - œci w uzy ska niu nu me ru PESEL. Pra wo pol skie zak³ada nie ogra ni czo ny do stêp do ryn ku nie ru cho mo œci dla cu dzo zie m ców le gi ty muj¹cych siê sta tu sem ucho dÿ cy oraz zgod¹ na po - byt tolerowany. Mog¹ oni bez adnych przeszkód wynaj¹æ mieszkanie na wolnym ryn ku po przez za wa r cie umo wy naj mu, jak rów nie do ko naæ za ku pu nie - ru cho mo œci. Osoby ze statusem uchodÿcy oraz z pobytem tolerowanym maj¹ tak e pra wo ubie gaæ siê o mie sz ka nie ko mu na l ne w urzê dzie gmi ny lub dzie l - ni cy na tych sa mych za sa dach, co oby wa te le pol scy 24. Mog¹ rów nie za ku piæ mie sz ka nie sa mo dzie l nie, je e li wi¹ e siê to z za spo ko je niem po trzeb mie sz - ka nio wych na by w cy lub w³aœci cie la nie ru cho mo œci 25. 24 Usta wa o ochro nie praw lo ka to rów z dnia 21 cze r w ca 2001 r. (DzU z 2005 r. Nr 16, poz. 93 z póÿn. zm.). 25 Usta wa o zmia nie usta wy o na by wa niu nie ru cho mo œci przez cu dzo zie m ców oraz usta wy o op³acie skar bo wej z dnia 20 lu te go 2004 r. (DzU z 2004 r. Nr 49, poz. 466).

Prawne uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce... 19 W pra kty ce cu dzo zie m cy po sia daj¹cy sta tus ucho dÿ cy lub zgo dê na po byt tolerowany napotykaj¹ na ogromne problemy z zakwaterowaniem. W przypadku naj mu, czê sto zda rza siê, i wy naj muj¹cy nie chce wy naj¹æ lo ka lu cu dzo - ziem co wi, a szcze gó l nie oso bom z Ka u ka zu. Ponad to prze szkod¹ jest brak œro d ków fi nan so wych na wy naj êcie lo ka lu. Te same pro ble my po ja wiaj¹ siê przy za ku pie mie sz ka nia. Koszt za ku pu mie sz ka nia jest kwot¹ nie bo tyczn¹ dla osób z po by tem to le ro wa nym czy sta tu sem ucho dÿ cy. Jed no cze œ nie nie maj¹ mo li wo œci uzy ska nia kre dy tu mie szka nio we go w zwi¹zku z nisk¹ zdo l - no œci¹ kre dy tow¹. Z ko lei uzy ska nie mie sz ka nia ko mu nal ne go jest bar dzo trud ne z po wo du ich bar dzo ogra ni czo nej li cz by oraz ogro mne go po py tu. Okres ocze ki wa nia na mie sz ka nie ko mu na l ne przed³u a siê na wet do 5 7 lat. Inn¹ trud no œci¹, z jak¹ spo ty kaj¹ siê cu dzo zie m cy jest uzy ska nie me l dun - ku. Zgod nie z pra wem pol skim ka da oso ba, w tym cu dzo zie miec jest zo bo - wi¹zany do do ko na nia zame l do wa nia. Tym cza sem oso by, któ re wy naj muj¹ lo kal cu dzo zie m com, nie s¹ zain tere so wa ne ich zame l do wa niem na wet na okres cza so wy. Dzie je siê tak z ki l ku po wo dów. Jed nym z nich jest nie zna jo - moœæ pra wa i nie uza sad nio na oba wa w³aœci cie la przed pro ble ma mi ze zob li - go wa niem cu dzo zie m ca do opu sz cze nia lo ka lu w przy pa d ku roz wi¹za nia umo wy naj mu po wcze œ nie j szym zame l do wa niu ta kiej oso by. In nym po wo - dem nie chê ci do me l do wa nia obco kra jo w ców, jest sy tu a cja, kie dy w³aœci ciel nie jest zain tere so wa ny pod pi sa niem ofi cja l nej umo wy naj mu lo ka lu, gdy oz na cza³oby to ko nie cz noœæ zap³ace nia po da t ku od przy cho dów z tego tytu³u. Ewen tu a l ne zame l do wa nie cu dzo zie m ca w tym przy pa d ku ro dzi oba wê w³aœci cie la przed wyj œciem na jaw, i w da nym lo ka lu prze by wa oso ba, któ ra wy naj mu je go bez ofi cja l nej umowy najmu. 1.4.5. Opie ka zdro wo t na Pani Anna jest wdow¹. Po cho dzi z Cze cze nii. W Pol sce prze by wa wraz z trójk¹ dzie ci. Dwó j ka z nich bar dzo ciê ko cho ru je. Od ki l ku mie - siê cy wszy s cy po sia daj¹ sta tus ucho dÿ cy. Pani Anna pod czas ocze ki wa - nia na sta tus ucho dÿ cy le czy³a swo je dzie ci w szpi ta lu, któ ry mia³ pod pi - sa ny kon trakt na za pe w nie nie po mo cy me dy cz nej oso bom sta raj¹cym siê w Pol sce o sta tus ucho dÿ cy. Po uzy ska niu sta tu su uda³a siê do in ne go szpi ta la. Ten od mó wi³ jej po mo cy t³umacz¹c, e musi wró ciæ do szpi ta la, w któ rym siê za re je stro wa³a po raz pie r wszy. Do pie ro po in ter we ncji pra co w ni ka or ga ni za cji po zarz¹do wej szpi tal zgo dzi³ siê na przy jê cie ma³ych pa cjen tów. Ucho dÿ cy oraz oso by po sia daj¹ce zgo dê na po byt to le ro wa ny w za kre sie do stê pu do opie ki zdro wo t nej pod le gaj¹ tym sa mym re gu la cjom pra wnym co

20 Bartosz Smoter oby wa te le pol scy. Oz na cza to, i na by waj¹ pra wo do bezp³at nej po mo cy me - dy cz nej w zwi¹zku z nawi¹za niem sto sun ku pra cy, re je stracj¹ w urzê dzie pra - cy w cha ra kte rze oso by bez ro bo t nej lub w przy pa d ku na uki do uko ñ cze nia 26. ro ku y cia 26. Je œli je den cz³onek ro dzi ny po zo sta je bez pra cy, re je stra cja jako oso by bez ro bo t nej po zwa la na ob jê cie ube z pie cze niem ma³ on ka, dzie ci oraz ro dzi ców wspó³ma³ on ków. Jest to szcze gó l nie isto t ne dla osób w wie ku eme ry ta l nym 27, któ re nie maj¹ pra wa do re je stro wa nia siê jako bez ro bo t ne indy widu a l nie. Nie obo wi¹zuje re jo ni za cja w za kre sie ko rzy sta nia z us³ug pa ñ stwo wej s³u by zdro wia a pra wo umo li wia cu dzo zie m com wy bór pla - ców ki zdro wo t nej. W cza sie wi zy ty le ka r skiej na le y oka zaæ ka r tê po by tu, nu - mer PESEL oraz do ku ment upra w niaj¹cy do bezp³at ne go œwia d cze nia. Wów - czas wi zy ta jest bezp³atna, a ko szty pokrywa pañstwo. Mimo, e prze pi sy pra w ne gwa ran tuj¹ oso bom ze sta tu sem ucho dÿ cy oraz z po by tem to le ro wa nym do stêp do opie ki zdro wo t nej na tym sa mym po zio mie co oby wa te lom pol skim, na po ty kaj¹ oni w pra kty ce na wie le pro ble mów. Zna ko mi ta wiê kszoœæ jest re zu l ta tem nie wy do lne go fun kcjo no wa nia pol skie - go sy ste mu opie ki zdro wo t nej w ogó le. Cu dzo zie m cy prze de wszy stkim skar ¹ siê na wie lo mie siê czne ko le j ki do spe cja li sty. Jed no cze œ nie zna ko mi ta wiê kszoœæ osób ze sta tu sem ucho dÿ cy oraz po by tem to le ro wa nym to oso by cie r pi¹ce na po wa ne k³opo ty zdro wo t ne. Cu dzo zie m cy wy ma gaj¹ wykwa - lifi ko wa nej i czê sto ko szto w nej po mo cy me dy cz nej. Zg³aszaj¹ siê oni do le ka - rza prze de wszy stkim ze wzglê du na nie pe³no spra w noœæ fi zyczn¹ i za bu rze nia na tu ry psy chi cz nej zwi¹zane z trud ny mi prze y cia mi w kra ju po cho dze nia. Poza tym do stêp do opie ki me dy cz nej bywa utru d nio ny z ra cji nie zna jo - mo œci wœród per so nelu me dy cz ne go prze pi sów pra wnych w zakresie uzy ska - nia ube z pie cze nia lub re jo ni za cji oraz z uwa gi na ba rie rê jê zy kow¹. Ponad to cu dzo zie m cy skar ¹ siê na prze ja wy dys kry mi na cji t³umacz¹c siê trudn¹ sy - tu acj¹ sy ste mu opie ki zdro wo t nej, per so nel szpi ta li nie rza d ko chê t niej po ma - ga oby wa te lom pol skim ni cu dzo zie m com w do sta niu siê do spe cja li sty. 1.4.6. Po moc spo³ecz na Umar wraz z Id¹ oraz czwórk¹ dzie ci po chodz¹ z Cze cze nii. W tym mie - si¹cu koñczy im siê Indywidualny Program Integracji. Pan Umar jest informa ty kiem. Przez osta t nie 12 mie siê cy bez sku te cz nie szu ka³ pra cy. ona zajmuje siê domem oraz wychowaniem trójki dzieci. Wraz koñcem IPI skoñczy siê po moc fi nan so wa. Pan Umar po sta na wia sko rzy staæ ze œwia d czeñ 26 Art. 66 Usta wy o œwia d cze niach opie ki zdro wo t nej fi nan so wa nych ze œro d ków pu b li cz - nych (DzU z 2004 r. Nr 210, poz. 2135 z pó n. zm.). 27 W Pol sce wiek, do któ re go mo na re je stro waæ siê jako oso ba bez ro bo t na, to dla ko biet 60 lat, a mê czyzn 65 lat.

Prawne uwarunkowania integracji cudzoziemców w Polsce... 21 spo³ecz nych w ra mach usta wy o po mo cy spo³ecz nej. Udaj¹c siê do w³aœci - we go Oœro d ka Po mo cy Spo³ecz nej przy po mo cy pra co w ni ka or ga ni za cji po zarz¹do wej uzy sku je czêœæ œwia d czeñ. Kwo ta jak¹ dys po nu je nie po zwa - la mu jed nak na po kry cie ko sztów wy naj mu mie sz ka nia oraz utrzy ma nie ro dzi ny. Po moc spo³ecz na ma za za da nie wes przeæ tê czêœæ spo³ecze ñ stwa, któ ra z ró nych po wo dów jest mar gina lizo wa na. G³ów nym za da niem jest ta kie wspa r cie tych grup osób, któ re po zwo li im na pe³ny po wrót do samo dzie l ne go ucze st ni c twa w yciu spo³ecznym. Pol skie pra wo da w stwo w za kre sie po mo cy spo³ecz nej prze wi du je wœród be ne fi cjen tów cu dzo zie m ców, któ rym na da no sta tus ucho dÿ cy lub przy zna no zgo dê na po byt to le ro wa ny. Mog¹ oni ko rzy staæ ze wszy stkich œwia d czeñ po - mo cy spo³ecz nej oraz œwia d czeñ ro dzin nych. Ze wzglê du na wyj¹tko wo trud - ne do œwia d cze nia w kra ju po cho dze nia ucho dÿ cy oraz oso by z po by tem to le - ro wa nym wy ma gaj¹ szcze gó l nej po mo cy w ad ap ta cji w pol skiej rze czy wi sto - œci. W zwi¹zku z tym po wsta³ Indy widu a l ny Pro gram In te gra cji fo r ma po - mo cy spo³ecz nej skie ro wa na kon kre t nie do ucho dÿ ców. Te szcze gó l ne œwia d - cze nia po mo co we nie obe j muj¹ nie ste ty osób po sia daj¹cych zgo dê na po byt to le ro wa ny choæ ich do œwia d cze nia z kra ju po cho dze nia i obe c na sy tu a cja w Pol sce s¹ iden ty cz ne z po³o e niem ucho dÿ ców. Za rów no jed na jak dru ga ka te go ria cu dzo zie m ców po cho dzi z re gio nów œwia ta oga r niê tych wojn¹. W zwi¹zku z tym nie od³¹cznym ele men tem ich y cia s¹ pro ble my zdro wo t ne. Wie le osób cie r pi na za bu rze nia psy chi cz ne oraz wsze l kie go ro dza ju ka le c twa fi zy cz ne, któ re s¹ wy ni kiem dzia³añ zbro j nych w oj czy Ÿ nie. Wœród ucho dÿ ców i osób z po by tem to le ro wa nym do mi nuj¹ wie lo dzie t ne ro dzi ny. Wy ma gaj¹ one wiê kszych nak³adów fi nan so wych, co z ko lei je sz cze bar dziej utrud nia pro ces usamo dzie l nie nia siê w Pol sce. Poza tym nasz kraj to dla nich zupe³nie no we œro do wi sko. Cu dzo zie m cy ode r wa ni od doty ch cza - sowe go oto cze nia, men ta l no œci oraz ku l tu ry wy ma gaj¹ szcze gó l ne go wspa r - cia w celu ad ap ta cji spo³ecz no- zawo do wej w Pol sce. Nie ste ty œro d ki fi nan so we oraz inne fo r my œwia d czeñ w ra mach opie ki spo³ecz nej nie po kry waj¹ ko sztów nie zbêd nych za dañ po mo co wych. Z jed nej stro ny pro gra my inte gra cy j ne sta wiaj¹ ucho dÿ ców w nie co le p szej sy tu a cji ni osoby po sia daj¹ce zgo dê na po byt to le ro wa ny. Œwia d cze nia ofe ro wa ne przez IPI, choæ skro m ne, daj¹ mo li woœæ pod jê cia pró by unie zale nie nia od po mo cy pa ñ stwa. Jed nak po za ko ñ cze niu tego pro gra mu, wie lu ucho dÿ ców nie osi¹ga pe³nej samo dzie l no œci. W kon se k wen cji, re zy g nuj¹ oni z ko rzy sta - nia z ogól nodo stê p nych œwia d czeñ po mo cy spo³ecz nej, uz naj¹c je za nie wy - sta r czaj¹ce do sku te cz ne go fun kcjo no wa nia w Pol sce i naj czê œciej wy je d aj¹ da lej na za chód. Na to miast oso by z po by tem to le ro wa nym, zrze kaj¹ siê go

22 Bartosz Smoter i po no w nie wstê puj¹ w pro ce du rê ad mi ni stra cyjn¹ o na da nie sta tu su ucho dÿ cy co gwarantuje im zakwaterowanie, wy ywienie oraz ubezpieczenie zdrowotne. Za tem pra w na mo li woœæ ko rzy sta nia z po mo cy spo³ecz nej w pra kty ce nie ma za sto so wa nia. Wa run ki eko no mi cz ne w na szym pa ñ stwie nie daj¹ szans na usamo dzie l nie nie siê oso bom ze sta tu sem ucho dÿ cy lub po by tem to le ro wa - nym w opa r ciu o po moc so cjaln¹. Za da nia stoj¹ce przed sy ste mem opie ki spo³ecz nej wo bec tych osób s¹ o wie le bar dziej z³o o ne ni wo bec oby wa te li pol skich. Do bre roz wi¹za nia pra w ne nie gwa ran tuj¹ su kce su. Wie le za le y od od po wied nich œro d ków fi nan so wych prze zna czo nych na ten cel, jak rów nie od umie jê t no œci pra co w ni ków so cja l nych. 1.4.7. Natu ra li za cja Pan Ah med po cho dzi z So ma lii. W Pol sce prze by wa ju od 7 lat. Po - sia da po byt to le ro wa ny. Na pocz¹tku po by tu w Pol sce mia³ trud no œci w a da p ta cji w pol skim spo³ecze ñ stwie. Jed nak od trzech lat ma on sta³¹ pra cê. Staæ go na wy naj êcie mie sz ka nia. Bar dzo do brze w³ada jê zy kiem pol skim. Czu je siê w Pol sce jak u sie bie. W zwi¹zku z po wy szym chcia³by otrzy maæ pol skie oby wa te l stwo. Musi jed nak po cze kaæ je sz cze osiem lat a przez naj bli sze trzy lata nie bê dzie móg³ wy je chaæ z Pol ski na okres d³u szy ni 10 mie siê cy. Po nie wa by³ ju w od wie dzi nach u swo je go ku - zy na w Nie mczech ki l ka razy i w su mie spê dzi³ szeœæ mie siê cy za gra nic¹, zo sta³y mu do wy ko rzy sta nia ty l ko czte ry mie si¹ce po by tu za gra nic¹ w ko le j nych trzech la tach. Natu ra li za cja jest pro ce sem maj¹cym na celu umo li wie nie w re a l nej per - spe kty wie na by cia pol skie go oby wa te l stwa przez cu dzo zie m ca za mie sz - kuj¹cego na te ry to rium Pol ski. W przy pa d ku cu dzo zie m ców le gi ty muj¹cych siê sta tu sem ucho dÿ cy oraz zgod¹ na po byt to le ro wa ny dro ga do pol skie go oby wa te l stwa jest najd³u sz¹ z mo li wych. Kwe stie zwi¹zane ze stwo rze niem prze pi sów pra wnych w tym za kre sie re gu lu je pra wo eu ro pe j skie w swo ich dy - re kty wach. Obe c ne roz wi¹za nia pra w ne przy jê te przez Pol skê s¹ mi ni ma l nym stan dar dem prze wi dzia nym w pra wie uni j nym. Pro ces ubie ga nia siê o pol skie oby wa te l stwo sk³ada siê z dwóch eta pów. Pie r wszym jest uzy ska nie ze z wo le - nia na osie d le nie siê. Do pie ro w dru gim eta pie ist nie je mo li woœæ z³o e nia wnio sku o na da nie pol skie go oby wa te l stwa 28. Cu dzo zie miec po sia daj¹cy sta tus ucho dÿ cy mo e ubie gaæ siê o pol skie oby wa te l stwo do pie ro po dzie siê ciu la tach po by tu w Pol sce od mo men tu z³o e nia wnio sku o sta tus ucho dÿ cy. Naj pierw po piê ciu la tach od z³o e nia 28 Por. Pra w ne uwa run ko wa nia in te gra cji cu dzo zie m ców w Pol sce. Ko men tarz dla pra kty - ków pod re dakcj¹ W. Kla u sa, Wa r sza wa 2006 r.