UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA PSYCHOLOGIA I PEDAGOGIKA NR 166 KINGA KUSZAK Kompetencje komunikacyjne dzieci w okresie późnego dzieciństwa w aspekcie rozwojowym POZNAŃ 2011 3
Spis treści Wstęp... 11 1. Język i mowa w procesie komunikacji... 17 1.1. Wybrane perspektywy ujmowania języka... 19 1.1.1. Język jako mentalny system symboliczny (perspektywa semiotyczna)... 20 1.1.2. Język jako narzędzie w procesie interakcji (perspektywa socjopsychologiczna)... 22 1.1.3. Język jako odzwierciedlanie jednostkowej tożsamości kulturowej (perspektywa socjokulturowa)... 24 1.2. Mowa jako sposób komunikacji międzyludzkiej... 27 1.3. Podsumowanie... 30 2. Rozważania terminologiczne wokół pojęcia kompetencji komunikacyjnych... 32 2.1. Etnografia komunikowania się (etnografia mówienia) Della Hymesa... 32 2.2. Kompetencje użytkowników języka w świetle współczesnych koncepcji psycholingwistycznych, socjolingwistycznych i pedagogicznych... 34 2.3. Dyskurs i dialog jako formy realizacji kompetencji komunikacyjnej jednostki... 46 2.3.1. Pojęcie dyskursu... 46 2.3.2. Pojęcie dialogu... 51 2.4. Podsumowanie... 55 3. Koncepcje rozwoju języka i kompetencji komunikacyjnej... 56 3.1. Koncepcje behawioralne i uczenia się społecznego, czyli w jaki sposób otoczenie warunkuje kompetencje komunikacyjne dziecka... 56 3.2. Koncepcje natywistyczne dziecko ma wrodzone zdolności do nabywania języka... 59 3.3. Koncepcje interakcyjne nabywanie kompetencji komunikacyjnej w relacji z drugim człowiekiem... 63 3.4. Kompetencje komunikacyjne dziecka w świetle kształtowania teorii umysłu... 65 3.5. Podsumowanie... 70 4. Rodzina jako miejsce rozwijania kompetencji komunikacyjnych dziecka... 72 4.1. Rodzina w świetle teorii systemowej... 72 4.2. Teoria systemowa a teoria komunikacji Paula Watzlawicka... 74 7
4.3. Komunikowanie się w podsystemie małżeńskim... 77 4.4. Teoria kodów komunikacyjnych Basila Bernsteina a komunikowanie się z dzieckiem... 81 4.5. Style komunikowania się z dzieckiem... 85 4.6. Podsumowanie... 93 5. Metodologiczne podstawy badań własnych... 94 5.1. Kompetencje komunikacyjne jako kompetencje złożone... 95 5.2. Strategia prowadzenia badań... 103 5.3. Cele i problemy badawcze... 104 5.3.1. Zmienne i wskaźniki... 106 5.4. Metoda i techniki badawcze... 108 5.5. Charakterystyka próby badawczej i przebieg badań... 111 5.5.1. Charakterystyka próby badawczej... 111 5.6. Sposób gromadzenia i opracowywania materiału badawczego... 113 6. Kompetencje komunikacyjne dzieci rozpoczynających edukację w szkole... 116 6.1. Kompetencje językowe dzieci sześcioletnich i siedmioletnich... 116 6.1.1. Sprawność artykulacyjna dzieci sześcioletnich i siedmioletnich... 118 6.1.2. Różnice w zasobie leksykalnym między dziećmi sześcioletnimi i siedmioletnimi... 123 6.1.3. Budowanie wypowiedzi przez dzieci sześcioletnie i siedmioletnie... 129 6.2. Kompetencje emocjonalne dzieci sześcioletnich i siedmioletnich... 140 6.2.1. Rozpoznawanie emocji wyrażonych przez inną osobę... 142 6.2.2. Werbalizowanie emocji z perspektywy bohatera konstruowanie teorii umysłu... 146 6.2.3. Empatyczne reagowanie na komunikat werbalny partnera dzieci na starcie edukacyjnym... 148 6.3. Kompetencje społeczne dzieci sześcioletnich i siedmioletnich tworzenie sprzężenia zwrotnego... 152 6.3.1. Nawiązanie rozmowy podjęcie wątku jako zadanie współrozmówcy... 154 6.3.2. Przejmowanie tury jako element współuczestniczenia w rozmowie... 155 6.3.3. Argumentowanie, przekonywanie i dążenie do porozumienia jako ważne aspekty prowadzenia dialogu... 159 6.3.4. Strategie uczestniczenia w rozmowie przyjmowane przez dzieci sześcioletnie i siedmioletnie... 162 6.4. Komunikacyjne kompetencje kulturowe dzieci na starcie edukacyjnym... 164 6.4.1. Definiowanie określeń zaczerpniętych z socjolektu młodzieżowego... 166 6.4.2. Dostosowywanie wariantu językowego do pozycji społecznej i kulturowej rozmówcy... 168 6.4.3. Wyjaśnianie przez dzieci barier w procesie komunikacji wynikających z różnego statusu społecznego i kulturowego rozmówcy... 170 6.5. Komunikacyjne kompetencje symboliczne dzieci sześcioletnich i siedmioletnich... 174 6.5.1. Definiowanie wybranych związków frazeologicznych przez dzieci rozpoczynające edukację szkolną... 175 6.5.2. Rozumienie i reagowanie werbalne na treści zawarte w pośrednich aktach mowy... 180 6.5.3. Rozumienie i wyjaśnianie żartów językowych jako specyficzna forma operowania symbolem językowym... 184 8
6.5.4. Operowanie pośrednim aktem mowy w trakcie opowiadania żartów językowych... 188 6.6. Poziom kompetencji komunikacyjnych dzieci a ich funkcjonowanie w środowisku szkolnym w ocenie nauczycieli... 191 6.6.1. Ocena umiejętności komunikacyjnych dokonana przez nauczycieli... 193 6.6.2. Charakterystyka dzieci o różnym poziomie kompetencji komunikacyjnych dokonana przez nauczycieli... 198 6.7. Podsumowanie i dyskusja... 201 7. Cechy komunikacji wewnątrzrodzinnej dzieci podejmujących edukację w szkole... 206 7.1. Style komunikacji wewnątrzrodzinnej w projekcjach i wypowiedziach dzieci... 207 7.1.1. Specyfika relacji rodzic dziecko... 208 7.1.2. Relacja rodzic dziecko w sytuacji niekorzystnej dla dziecka... 213 7.1.3. Specyfika relacji dziecko rodzic... 218 7.2. Relacja rodzic dziecko z perspektywy rodziców dzieci o wyższym i niższym poziomie kompetencji komunikacyjnych... 223 7.2.1. Styl relacji rodzica z dzieckiem w świetle opinii rodziców... 224 7.2.2. Przekonania rodziców dotyczące prawidłowości rozwoju językowego a poziom kompetencji komunikacyjnych dzieci... 227 7.2.3. Tematy rozmów podejmowanych przez rodziców dzieci o różnym poziomie kompetencji komunikacyjnych... 231 7.2.4. Cechy wypowiedzi rodziców skierowanych do dzieci o różnym poziomie kompetencji komunikacyjnych... 235 7.3. Cechy sytuacji rodzinnej dzieci o różnym poziomie kompetencji komunikacyjnych... 241 7.3.1. Miejsce dzieci o różnym poziomie kompetencji komunikacyjnych w strukturze rodziny... 242 7.3.2. Udział opiekunów i innych osób w wychowaniu dziecka... 243 7.3.3. Czas spędzany z rodzicami w wypowiedziach dzieci o różnym poziomie kompetencji komunikacyjnych... 245 7.4. Podsumowanie i wnioski... 250 8. Rozwój kompetencji komunikacyjnych dzieci w pierwszych latach edukacji szkolnej 253 8.1. Rozwój kompetencji językowych w okresie edukacji wczesnoszkolnej... 254 8.1.1. Rozwój poprawności artykulacyjnej dzieci w młodszym wieku szkolnym... 254 8.1.2. Rozwój umiejętności dokonywania opisu przez dzieci w młodszym wieku szkolnym... 260 8.2. Zmiany w zakresie komunikacyjnych kompetencji emocjonalnych uczniów... 268 8.2.1. Zmiany związane z rozpoznawaniem i nazywaniem przejawów emocji... 269 8.2.2. Wyrażanie empatii przez uczniów w młodszym wieku szkolnym... 272 8.3. Zmiany w zakresie kompetencji społecznych w okresie późnego dzieciństwa... 275 8.3.1. Zmiany dotyczące umiejętności współtworzenia dialogu w grupie dzieci w młodszym wieku szkolnym... 275 8.4. Rozwój komunikacyjnych kompetencji kulturowych w młodszym wieku szkolnym... 280 8.4.1. Operowanie żargonem jako przejaw wrastania w językową kulturę młodzieżową... 282 8.4.2. Informowanie osób o różnym statusie społeczno-kulturowym dostosowanie formy języka do możliwości słuchacza... 285 9
8.5. Rozwój komunikacyjnych kompetencji symbolicznych na przestrzeni klas młodszych szkoły podstawowej... 289 8.5.1. Zmiany związane z umiejętnością definiowania związków frazeologicznych... 289 8.5.2. Zmiany związane z operowaniem symbolem zawartym w żarcie językowym... 294 8.6. Podsumowanie i wnioski... 302 9. Doświadczenia komunikacyjne uczniów w świetle wypowiedzi osób o różnym poziomie kompetencji komunikacyjnych... 307 9.1. Doświadczenia w relacjach komunikacyjnych z różnymi osobami... 308 9.2. Doświadczenia w relacjach komunikacyjnych na terenie szkoły... 312 9.3. Podsumowanie... 315 10. Podsumowanie i wnioski... 317 Zakończenie... 326 Aneksy... 330 Literatura... 342 Spis tabel... 359 Spis rysunków i wykresów... 362 Communication competence of children in their period of late childhood in developmental aspect (Summary)... 365 10