Główne kierunki teoretyczne w psychologii psychologiczne koncepcje człowieka Różnią się pod względem stopnia, w jakim opierają się na wynikach badań empirycznych czy dokładności, jaką starają się osiągnąć. Mimo to w niektórych punktach pokrywają się one i większość psychologów zapożycza pojęcia z nich wszystkich.
Na gruncie psychologii wyróżnić można co najmniej pięć głównych koncepcji człowieka kierunków psychologicznych: psychodynamiczny (psychoanalityczny), behawiorystyczny, humanistyczny (lub w wersji szerszej humanistyczno-egzystencjalny), biologiczny (neurobiologiczny) poznawczy.
W perspektywie historii psychologii najważniejsze z nich to kierunek: behawiorystyczny psychodynamiczny humanistyczny
BEHAWIORYZM
To jeden z głównych paradygmatów kierunków - w psychologii. Podejście to stoi nas stanowisku, że - zachowanie a nie świadomość powinno być przedmiotem psychologii. ang. behaviour zachowanie
Tezę taką w 1913 roku postawił John Watson (1878 1958). Niektóre główne terminy psychologii behawiorystycznej zapożyczył Watson od twórcy fizjologii wyższych czynności nerwowych Iwana Pawłowa (1849 1936). Wierzył on, że można zbudować psychologię, w której zamiast terminów świadomość, stany psychiczne, psychika będzie można posługiwać się takimi określeniami, jak bodziec, reakcja, tworzenie nawyków itd. Zdaniem Watsona całe zachowanie człowieka można tłumaczyć warunkowaniem, wrodzonymi i nabytymi odruchami.
Introspekcja, czyli świadoma analiza własnych myśli i uczuć, zastąpiona została przez zwolenników behawioryzmu obserwacją zachowania. Watson sądził, że psychologia powinna zajmować się procesem uczenia się obserwowalnych reakcji w odpowiedzi na bodźce środowiskowe. Uważał także, że odkrycia w dziedzinie uczenia się stworzą kiedyś ogromne możliwości.
John Watson tak pisał o swojej wizji psychologii : Psychologia [taka], jak widzi ją behawiorysta, jest w pełni obiektywną, eksperymentalną dziedziną nauk przyrodniczych. Jej celem teoretycznym jest przewidywanie i kontrola zachowania. Introspekcja nie jest podstawową spośród jej metod (...). Behawiorysta, dążąc do uzyskania jednolitego schematu reakcji zwierząt, nie dostrzega linii oddzielającej człowieka od zwierzęcia (za: Stachowski, Dobroczyński, 2008: 90 91).
Iwan Pawłow (1849 1936) Rosyjski fizjolog - I. Pawłow - odkrył przez przypadek, że psy w jego laboratorium mogą nauczyć się reagować wydzielaniem śliny na bodziec akustyczny Eksperymenty Pawłowa, Watsona oraz innych badaczy legły u podstaw behawioryzmu Uwarunkował reakcję na bodziec i podał okoliczności, w których początkowo neutralny bodziec staje się opatrzony informacją, przez co wyzwala reakcję warunkową
Iwan Pawłow - Warunkowanie klasyczne Iwan Pawłow, prowadząc badania nad trawieniem, dokonał przełomowego odkrycia. Badał wydzielanie śliny na poszczególnych etapach trawienia. Zauważył, że psy wydzielają ślinę na widok asystentów, którzy je karmili lub misek, w które wkładano jedzenie nie mając jeszcze pokarmu w pysku (czyli dzieje się tak, jakby był to pierwszy etap trawienia).
Skrócony opis eksperymentu Pawłowa Tuż przed wniesieniem jedzenia do pomieszczenia, w którym przebywały psy, emitowano dźwięk przy użyciu kamertonu. Pojawiał się wtedy najpierw dźwięk, po nim Pojawiał się wtedy najpierw dźwięk, po nim pokarm, a u psa po kilku powtórzeniach obserwowano wydzielanie śliny na dźwięk kamertonu.
Procedura warunkowania klasycznego Bodźcem bezwarunkowym- czyli takim, którego znaczenie jest biologicznie uwarunkowane, jest pokarm znajdujący się w pysku psa (wywołuje reakcję wydzielania śliny automatyczną, niezależnie od wcześniejszego uczenia się). Reakcją bezwarunkowa- jest wydzielanie śliny pod wpływem pokarmu znajdującego się w pysku. Jest to reakcja odruchowa, automatyczna, wywoływana przez bodziec bezwarunkowy. Bodziec obojętny - to dźwięk kamertonu. Początkowo nic nie znaczył, ale po połączeniu dźwięku z pokarmem w pysku bodziec zmienia znaczenie staje się bodźcem warunkowym. Bodziec warunkowy - to bodziec obojętny opatrzony informacją (przez powtarzające łączenie go z bodźcem bezwarunkowym). Reakcja warunkowa - to wydzielanie śliny przez psy pod wpływem dźwięku dzwonka (czyli w odpowiedzi na bodziec warunkowy).
Warunkowanie klasyczne jest takim rodzajem uczenia się, w którym bodziec neutralny zostaje skojarzony z bodźcem powodującym zachowanie odruchowe, co sprawia, że z czasem staje się wystarczający do wywołania tego zachowania Podłożem reakcji warunkowych mogą być wszystkie reakcje bezwarunkowe. Na ich podstawie warunkuje się także człowiek. Przez warunkowanie klasyczne jednostki uczą się przewidywać pojawianie się ważnych wydarzeń w środowisku (np. pokarm lub ból) i przygotowywać się na nie.
Warunkowanie klasyczne emocji Następstwem procesu warunkowania klasycznego mogą być fobie (silny lęk wywołany przez obiekty, które nie są zagrażające). Udało się wykryć mechanizm powstawania fobii w eksperymencie opisanym poniżej.
Przełomowy eksperyment dotyczący warunkowania emocji przeprowadził John Watson wraz z asystentką Rosalie Rayner na jedenastomiesięcznym chłopcu o imieniu Albert. Dziecku przynoszono do zabawy białego szczura, a potem za plecami chłopca uderzano w metalową sztabę wówczas dziecko wzdrygało się, płakało, był to bowiem bodziec pierwotnie zagrażający. Przez siedem prób łączono widok szczura z silnym dźwiękiem, w wyniku czego Albert na widok białego szczura płakał i uciekał jeszcze zanim pojawił się hałas.
Warunkowanie emocjonalne (strach) rozszerzyło się następnie na warunkowanie zachowania, ponieważ Albert uciekał od wzbudzającego strach szczura. Niedługo później doszło do generalizacji reakcji strachu na obiekty podobne puszyste i włochate, które wywoływały taki sam lęk u chłopca (królik, pies, a nawet broda Świętego Mikołaja!). Takiej reakcji nie było na klocki, samochody i inne zabawki, które nie miały decydującej cechy bodźca warunkowego nie były włochate i puszyste. Alberta zabrano ze szpitala i dalsze jego losy nie są znane
Procedurę tego warunkowania można rozpisać następująco: Bodziec bezwarunkowy: silny hałas Reakcja bezwarunkowa: strach (wzdrygnięcie się, wstrząs emocjonalny) w wyniku silnego hałasu Bodziec obojętny: widok białego szczura Bodziec warunkowy: widok białego szczura jako sygnał Reakcja warunkowa: strach na widok białego szczura
Fobie generalizacja bodźca Eksperyment Watsona pokazał mechanizm powstawania fobii irracjonalnego lęku przed obiektami czy sytuacjami, które same w sobie nie są zagrażające. W warunkowaniu dojść może do generalizacji bodźca zjawiska polegającego na tym, że reakcja warunkowana jest wywoływana przez bodźce neutralne, które przypominają bodziec warunkowy, lecz nie są z nim identyczne; jest to rozszerzenie reakcji warunkowej na bodźce podobne do bodźca warunkowego (w przypadku Alberta były to obiekty włochate i puszyste, choć pierwotna reakcja dotyczyła jedynie szczura)
Różnicowanie bodźca czyli odróżnianie podobnych bodźców i reagowania wyłącznie na właściwy bodziec warunkowy. Zdolność ta odgrywa doniosłą rolę w przystosowaniu przykładowo, jeden gatunek grzybów może być trujący, ale inny jest pożywny. Gdyby Albertowi pokazywano na przykład bawełnianą przędzę, nie emitując hałasu (lecz wciąż prezentując hałas w połączeniu ze szczurem), przypuszczalnie tylko szczur wzbudzałby jego strach, ponieważ chłopiec nauczyłby się różnicować dwa podobne bodźce
Przeciwwarunkowanie Uczennica Watsona Mary Cover Jones 1897 1987 przeprowadziła eksperyment, którego celem było zniesienie wyuczonej wcześniej reakcji strachu. Procedurę tę zastosowano u chłopca o imieniu Peter, który panicznie bał się królików.
Opis eksperymentu Klatka z królikiem była stopniowo przybliżana do dziecka, w czasie, gdy oddawało się ono ulubionej czynności, np. jedzeniu ciasteczek. Zwierzę było przysuwane począwszy od końca pokoju, czemu Peter przyglądał się z podejrzliwością, niemniej kontynuował konsumpcję. W końcu dziecko przestało negatywnie reagować na klatkę z królikiem potrafiło jednocześnie raczyć się ciasteczkami i dotykać królika. Radość z jedzenia łakoci była nie do pogodzenia ze strachem i spowodowała jego zanik.
Przeciwwarunkowanie jest techniką polegającą na skojarzeniu bodźca wywołującego niepożądaną reakcję (np. strach) z bodźcem wywołującym reakcję przeciwną (np. instrukcją prowadzącą do relaksacji), w wyniku czego pierwszy z bodźców traci zdolność do wywoływania niepożądanej reakcji
Wygaszanie i samorzutne odnowienie reakcji Można założyć, że wyuczona w warunkowaniu klasycznym reakcja z czasem zaniknie, ale bodziec warunkowy nigdy już nie stanie się obojętnym reakcja jeszcze kiedyś może powstać.
Metody redukowania lęku fobicznego, stosowane w psychoterapii behawioralnej zatapianie polega na eksponowaniu klientowi lękotwórczego bodźca tak długo, aż reakcja nań ulegnie wygaszeniu systematyczna desensytyzacja systematyczna desensytyzacja (systematyczne odwrażliwianie) polega na stopniowym eksponowaniu zrelaksowanemu klientowi coraz to bardziej lękotwórczych bodźców.
Współtwórcy behawioryzmu: Edward Lee Thorndike (1874 1949) twórca ważnego dla psychologii prawa efektu Burrhus Frederic Skinner (1904 1990) - wierzył, że człowiek uczy się takich czy innych reakcji, ponieważ są one wzmacniane reakcje te powodują pewne ważne dla organizmu funkcje.
WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE (SPRAWCZE)
Warunkowanie instrumentalne Jest to proces prowadzący do skojarzenia danego zachowania z jego konsekwencjami Jeśli konsekwencje zachowania są pozytywne, jest dosyć prawdopodobne, że pojawi się ono po raz kolejny; jeśli jednak konsekwencje są negatywne, prawdopodobieństwo jego powtórzenia się maleje.
Mniej więcej w tym czasie, gdy Pawłow odkrył warunkowanie klasyczne, badając psy, amerykański psycholog Edward Thorndike (1878 1949) badał inny rodzaj uczenia się. Kot znajdujący się w skonstruowanej przez niego skrzynce problemowej mógł otworzyć drzwi, jedynie naciskając pedał. Po kilku próbach kot naciskał pedał coraz szybciej.
Prawo efektu Thorndike a Mówi ono, że zachowania prowadzące do zadowalającego stanu rzeczy będą z większym prawdopodobieństwem powtarzane
Wyczerpującej charakterystyki warunkowania sprawczego dokonał Burrhus Frederic Skinner (1904 1990) Umieszczał zwierzęta w skrzynce, gdzie uczyły się one kojarzyć naciśnięcie dźwigni z pojawieniem się porcji pokarmu. Zwierze uczyło się, że osiągnięcie nagrody czy uniknięcie kary zależy od niego. Za wykonanie czegoś zwierzę otrzymywało nagrodę lub karę. Dźwignia jest w tym wypadku bodźcem, jej naciśnięcie reakcją, otrzymanie jedzenia zaś następstwem tego zachowania.
Burrhus Frederic Skinner (1904 1990) Uważał że, zwierzęta laboratoryjne są w stanie uczyć się różnych zachowań właśnie dzięki wzmacnianiu. Człowiek i zwierze działają automatycznie, jak maszyna automatycznie reagują na określone bodźce, a ich uczucia, myśli i poglądy (o ile w ogóle istnieją) nie powinny być celem psychologii Mimo, że Skinner i jego uczniowie swe podstawowe badania prowadzili na zwierzętach, to jednak zasady behawioryzmu stosowano powszechnie do problemów ludzi (np. wychowanie dziecistosowanie pozytywnych wzmocnień zamiast kar/ opracowanie nowych metod terapii zaburzeń zachowania).
Zasady warunkowania instrumentalnego wzmocnienie proces, dzięki któremu konsekwencje danej reakcji prowadzą do zwiększenia prawdopodobieństwa jej ponownego pojawienia się
Wzmocnienia Wzmocnienia pozytywne zwiększają prawdopodobieństwo przyszłego pojawienia się reakcji, po której występują. Ich przykładem jest jedzenie czy pochwała. Wzmocnienia negatywne zachodzą wtedy, gdy w następstwie zachowania dochodzi do uniknięcia nieprzyjemnego zdarzenia lub sytuacji, zwiększają więc prawdopodobieństwo przyszłego zachowania pod warunkiem ich usunięcia z sytuacji.
Większe wzmocnienia powodują szybsze uczenie się niż wzmocnienia mniejsze. Wzmocnienia natychmiastowe są skuteczniejsze niż odroczone krótkofalowe następstwa zachowania są więc silniejszym wzmocnieniem od następstw długofalowych.
Metodą leczenia w tym ujęciu będzie terapia behawioralna......polegająca na procesie uczenia nowych, adaptacyjnych reakcji i wygaszaniu reakcji nieprawidłowych. Jej współcześnie stosowaną modyfikacją jest terapia poznawczo-behawioralna, która oprócz identyfikacji bodźców i reakcji skupia się także na przekonaniach, myślach, umiejętnościach i wiedzy o sobie, jaką prezentuje jednostka
Krytyka Krytycy utrzymują, że wąska perspektywa behawioryzmu opóźniła rozwój psychologii o dziesięciolecie ponieważ kierunek ten odwraca uwagę wielu uczonych od badania najważniejszych form ekspresji gatunku ludzkiego- języka, myślenia i świadomości.
Teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury Pewnym odgałęzieniem klasycznego behawioryzmu jest teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury, która tłumaczy, w jaki sposób ludzie, obserwując innych, nabywają nowe formy zachowania.
Albert Bandura (ur. 1925) Teoria ta zaliczana jest do nurtu społecznopoznawczego, ponieważ łączy obszar analizy zachowania (jak chcą behawioryści) z analizą ludzkich myśli i odczuć. Ludzie nie są po prostu istotami reagującymi na zewnętrzne oddziaływania. Dokonują selekcji docierających do nich bodźców, organizują je i przekształcają. Dzięki temu, że sami się motywują i sami wywołują określone następstwa własnych działań, ludzie mogą wywierać pewien, pożądany przez nich, wpływ na własne zachowania (Bandura, 1977/2007: 17).
Eksperymenty Bandury Dzieci, po obejrzeniu dorosłych bijących i kopiących lalkę, wykazywały potem zwiększoną gotowość do tych samych zachowań; naśladowały także zachowania modelów nawet po obejrzeniu ich w filmie lub gdy modelami były postacie z komiksów
Według Bandury - obserwowane zachowanie modela będzie na obserwatora najsilniej wpływać, gdy 1) widać, że ma ono nagradzające konsekwencje, 2) model jest oceniany pozytywnie, lubiany i szanowany, 3) spostrzegane jest podobieństwo między cechami i właściwościami modela i obserwatora,
Obserwowane zachowanie modela będzie na obserwatora najsilniej wpływać, gdy 4) obserwatora nagradza się za zwracanie uwagi na zachowanie modela, 5) zachowanie modela jest widoczne i wyróżniające się gdy występuje jako wyraźna figura na tle rywalizujących modelów, 6) naśladowanie modela mieści się w zakresie umiejętności obserwatora.
W innym badaniu Bandury dzieci bojące się psów obserwowały dziecko niebojące się tych zwierząt. W toku ośmiu kolejnych sesji dziecko-model bawiło się z psem, a dzieci obserwujące to zachowanie przejawiały coraz więcej kontaktowych zachowań wobec tego zwierzęcia. W toku uczenia się obserwacyjnego nabywamy także kulturowych norm, uczymy się codziennych aktywności i umiejętności potrzebnych w życiu.