Spożycie produktów spożywczych przez dorosłą populację Polski. Wyniki programu WOBASZ El bieta Sygnowska 1, Anna Waœkiewicz 1, Jerzy G³uszek 2, Magdalena Kwaœniewska 3, Urszula Biela 4, Krystyna Kozakiewicz 5, Tomasz Zdrojewski 6, Stefan Rywik 1 1Zak³ad Epidemiologii, Prewencji Chorób Uk³adu Kr¹ enia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, Warszawa 2Klinika Nadciœnienia Têtniczego, Chorób Naczyñ i Chorób Wewnêtrznych, Instytut Kardiologii, Akademia Medyczna, Poznañ 3Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny, ódÿ 4Zak³ad Epidemiologii i Badañ Populacyjnych, Instytut Zdrowia Publicznego, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloñski, Kraków 5III Katedra i Klinika Kardiologii, Œl¹ska Akademia Medyczna, Katowice 6Katedra i Klinika Nadciœnienia Têtniczego i Diabetologii, Akademia Medyczna, Gdañsk Wstęp Ocena jakoœci ywienia populacji w odniesieniu do wartoœci energetycznej i od ywczej diety dostarcza informacji o stopniu pokrycia zapotrzebowania na sk³adniki pokarmowe. Nie informuje natomiast, które produkty spo ywcze s¹ konsumowane w nadmiarze lub w iloœciach niedoborowych, a w³aœnie odpowiedni sk³ad produktów w diecie decyduje o prawid³owoœci ywienia. Ponadto w dzia³alnoœci profilaktycznej bardziej zrozumia³e dla konsumenta s¹ zalecenia dotycz¹ce wielkoœci spo ycia poszczególnych grup produktów, takich jak np. owoce i warzywa, mleko, ryby itp., ni sk³adników od ywczych. Cel Celem opracowania jest ocena spo ycia wybranych grup produktów spo ywczych w Polsce z uwzglêdnieniem zró nicowania regionalnego. Materiał i metodyka Przedmiotem badania WOBASZ by³y reprezentatywne próbki losowe mê czyzn i kobiet w wieku 20 74 lata, mieszkañców ca³ej Polski. Ocenê sposobu ywienia przeprowadzono w 50% próbie osób wylosowanych do badania. Do analiz zakwalifikowano dane 3 215 mê - czyzn i 3 1 kobiet. Szczegó³y pobrania próby, zakresu badania oraz sposobu przeprowadzenia badania przedstawiono w artykule Rywika i wsp., zamieszczonym w tym suplemencie. Informacje o ywieniu uzyskano metod¹ wywiadu obejmuj¹cego jad³ospis z ostatnich 24 godzin, a do oceny iloœci spo ytej ywnoœci wykorzystano album z fotografiami potraw o zró nicowanej wielkoœci porcji [1]. Wielkoœæ spo ycia produktów spo ywczych obliczono na podstawie dobowego spo ycia ywnoœci oraz jej sk³adu recepturowego, a produkty spo ywcze ³¹czono w grupy uwzglêdniaj¹ce typ produktu, jego pochodzenie i technologiê wytworzenia. Do produktów zbo owych zaliczono pieczywo (jasne, razowe, bu³ki, cukiernicze, które przeliczono na m¹kê, przyjmuj¹c przelicznik =0,74), m¹kê, makarony, kasze i p³atki zbo owe. Produkty mleczne, wyra one jako mleko p³ynne, obejmowa³y: mleko i napoje mleczne (mleko s³odkie, zsiad³e, jogurt, kefir, maœlanka), sery twarogowe (przeliczone na mleko, przelicznik =6,67), sery dojrzewaj¹ce (przelicznik =10). Do produktów miêsnych w³¹czono wszystkie jadalne czêœci tusz zwierz¹t rzeÿnych i przetwory z tych miês, drób i przetwory drobiowe, ryby i przetwory rybne. Warzywa i owoce obejmowa³y warzywa i owoce (œwie e, mro one, przetwory), bez ziemniaków i nasion warzyw str¹czkowych. Do t³uszczów dodanych w³¹czono t³uszcze zwierzêce dodane (mas³o, œmietanê przeliczon¹ na mas³o, przelicznik =0,25, boczek, smalec, s³oninê, podgardle, bekon), t³uszcze roœlinne (margaryny miêkkie, twarde, oleje) oraz t³uszcze mieszane (mieszanki mas³a z margaryn¹ lub olejem). Adres do korespondencji: dr El bieta Sygnowska, Zak³ad Epidemiologii, Prewencji Chorób Uk³adu Kr¹ enia i Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, ul. Alpejska 42, 04-628 Warszawa, tel. +48 22 815 65, faks +48 22 613 38 07, e-mail: esygnows@ikard.pl Kardiologia 2005; 63: 6 (supl. 4)
S 2 El bieta Sygnowska i wsp. 226 224 223 214 214 209 204 202 202 200 200 194 189 185 185 185 176 161 149 136 135 134 133 131 130 129 128 125 124 120 119 116 114 109 dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, ³ódzkie, ma³opolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie Rycina 1. Spo ycie produktów zbo owych (g/dzieñ) adiustowane na wiek i sezon 0 500 600 700 623 525 7 480 473 435 434 433 432 430 420 418 0 370 369 326 321 0 500 600 700 524 490 442 4 426 415 410 410 410 9 397 388 383 380 368 353 323 dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, ³ódzkie, ma³opolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie Rycina 2. Spo ycie produktów mlecznych (g/dzieñ) adiustowane na wiek i sezon Kardiologia 2005; 63: 6 (supl. 4)
Spo ycie produktów spo ywczych przez doros³¹ populacjê Polski S 3 318 310 298 286 281 266 266 262 260 260 2 252 247 2 239 233 197 180 163 1 1 1 154 146 146 142 1 1 138 137 133 131 129 110 dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, ³ódzkie, ma³opolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie Rycina 3. Spo ycie produktów miêsnych (g/dzieñ) adiustowane na wiek i sezon Wielkoœæ spo ycia wybranych produktów porównano z modelami racji pokarmowych, które przedstawiaj¹ zalecan¹ wielkoœæ spo ycia produktów spo ywczych pokrywaj¹c¹ zapotrzebowanie organizmu cz³owieka na sk³adniki od ywcze [2]. Wyniki Produkty zbożowe (Rycina 1.) We wszystkich województwach u obu p³ci konsumpcja produktów zbo owych by³a znacznie poni ej spo ycia zalecanego w racjach pokarmowych, które wynosi ok. 310 g dla mê czyzn i 280 g dla kobiet. Œrednie spo ycie produktów zbo owych wynios³o 204 g (66% wartoœci zalecanej) wœród mê czyzn i 129 g (46%) wœród kobiet. Pokrycie zalecanych racji pokarmowych kszta³towa³o siê od 57% w woj. podlaskim do 73% w woj. œwiêtokrzyskim u mê czyzn i od 39% w woj. pomorskim do 58% w woj. lubelskim u kobiet. Produkty mleczne (Rycina 2.) Spo ycie produktów mlecznych w naszym kraju plasowa³o siê du o poni ej wartoœci zalecanych w racjach pokarmowych, tj. 850 g dla mê czyzn i 1000 g dla kobiet. Œrednia konsumpcja artyku³ów mlecznych wynios³a u mê czyzn 433 g (% wartoœci zalecanej), a u kobiet 410 g (41%). Niedobory waha³y siê od 62% w woj. warmiñsko-mazurskim i œwiêtokrzyskim do 27% w woj. kujawsko-pomorskim w grupie mê czyzn oraz od 68% w woj. podlaskim do 48% w woj. lubelskim w grupie kobiet. Produkty mięsne (Rycina 3. 6.) Modele racji pokarmowych zalecaj¹, aby konsumpcja produktów miêsnych by³a na poziomie 150 g dla mê czyzn i 145 g dla kobiet. Przeciêtne spo ycie tych produktów w Polsce wynios³o odpowiednio w grupach p³ci 260 g (173% zalecanego spo ycia) oraz 142 g (98%). W grupie mê czyzn we wszystkich województwach notowano spo ycie powy ej zalecanego, wynosz¹ce od 131% w woj. podkarpackim do 212% w woj. podlaskim. W grupie kobiet spo ycie produktów miêsnych dla wiêkszoœci województw kszta³towa³o siê w granicach 90 110% zalecanej wielkoœci, a jedynie w woj. warmiñsko-mazurskim (124% zalecanej wartoœci) oraz w woj. podkarpackim (76%) znacznie odbiega³o od zaleceñ. Najwiêkszy udzia³ w tej grupie produktów mia³y miêsa i wêdliny wieprzowe, wo³owe i cielêce, a ich udzia³ waha³ siê wœród mê czyzn od 49% w woj. kujawsko-pomorskim do 80% w woj. lubelskim, zaœ Kardiologia 2005; 63: 6 (supl. 4)
S 4 El bieta Sygnowska i wsp. 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 98 97 82 74 72 71 69 68 65 63 63 49 48 47 35 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 62 60 53 52 49 47 46 42 39 39 38 36 28 dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, ³ódzkie, ma³opolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie Rycina 4. Spo ycie drobiu i wêdlin drobiowych (g/dzieñ) adiustowane na wiek i sezon 0 20 60 48 17 16 16 16 14 11 9 8 4 3-4 36 31 25 23 0 20 60 25 23 20 19 18 17 16 15 15 15 13 11 9 9 9 8 7 dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, ³ódzkie, ma³opolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie Rycina 5. Spo ycie ryb i przetworów rybnych (g/dzieñ) adiustowane na wiek i sezon Kardiologia 2005; 63: 6 (supl. 4)
Spo ycie produktów spo ywczych przez doros³¹ populacjê Polski S 5 [%] [%] 0 20 60 80 100 66 69 49 52 73 66 70 71 75 80 69 73 70 78 68 miêso, wêdliny drób ryby 34 35 26 23 24 27 25 24 13 26 1 24 21 28 20 25 14 27 20 13 17 12 8 7 5 6 4 4 6 10 7 3 2 0 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 60 58 31 28 31 14 12 11 63 33 39 4 5 10 27 9 38 11 33 11 37 6 57 38 11 28 37 32 27 14 7 13 18 70 22 8 57 35 8 miêso, wêdliny drób ryby dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, ³ódzkie, ma³opolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie Rycina 6. Struktura spo ycia produktów miêsnych (%) adiustowane na wiek i sezon wœród kobiet od % w woj. dolnoœl¹skim, wielkopolskim, ma³opolskim do 70% w woj. lubelskim. Znacznie poni ej zaleconego spo ycia kszta³towa³a siê konsumpcja ryb, która wynios³a w grupie mê czyzn œrednio 16 g (spo ycie zalecane 35 g) i 15 g w grupie kobiet (spo ycie zalecane 30 g). U mê czyzn spo ycie ryb by³o powy ej wartoœci zalecanej w woj. kujawsko-pomorskim, warmiñsko-mazurskim i zachodniopomorskim, natomiast u kobiet we wszystkich województwach spo ycie by³o poni ej wartoœci zalecanej. Udzia³ ryb w spo yciu produktów miêsnych w grupie mê - czyzn waha³ siê od 0 w woj. œwiêtokrzyskim do 17% w woj. kujawsko-pomorskim, a wœród kobiet od 4% w woj. kujawsko-pomorskim do 18% w woj. mazowieckim. Zró nicowane by³o równie spo ycie drobiu i wêdlin drobiowych. Œrednie spo ycie tych produktów wynios³o w Polsce 63 g w grupie mê czyzn i 47 g u kobiet. Dla mê czyzn najwy sze spo ycie drobiu i wêdlin drobiowych zanotowano w woj. kujawsko-pomorskim (98 g) i zachodniopomorskim (97 g), natomiast najni sze w woj. lubelskim (35 g). U kobiet najwy sze spo ycie drobiu obserwowano w woj. lubuskim (62 g) i dolnoœl¹skim (60 g), zaœ najni sze w woj. lubelskim (28 g). Udzia³ drobiu i wêdlin drobiowych w ogólnym spo yciu produktów miêsnych waha³ siê w grupie mê czyzn od 14% w woj. lubelskim do 35% w woj. zachodniopomorskim, a w grupie kobiet od 22% w woj. lubelskim do % w woj. lubuskim. Warzywa i owoce (Rycina 7.) Œrednie spo ycie warzyw i owoców wynios³o 399 g u mê czyzn i 398 g u kobiet i by³o zbli one do wartoœci po ¹danej, wynosz¹cej co najmniej 0 g. W wiêkszoœci województw zarówno u mê czyzn, jak i kobiet spo- ycie tej grupy produktów wynosi³o powy ej 90% minimalnej wartoœci zalecanej. Spo ycie warzyw i owoców poni ej tej wartoœci notowano dla mê czyzn z woj. lubuskiego, wielkopolskiego, zachodniopomorskiego, podlaskiego, pomorskiego, mazowieckiego, zaœ dla kobiet z woj. pomorskiego, mazowieckiego, opolskiego. W grupie mê czyzn najni sze spo ycie warzyw i owoców notowano w woj. lubuskim (80% zalecanego spo- ycia), a w grupie kobiet w woj. pomorskim i mazowieckim (88%). Kardiologia 2005; 63: 6 (supl. 4)
S 6 El bieta Sygnowska i wsp. 0 500 600 537 525 499 450 422 6 399 389 370 366 3 353 3 3 333 327 320 0 500 600 504 499 423 419 4 3 398 386 383 378 375 372 371 367 354 352 3 dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, ³ódzkie, ma³opolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie Rycina 7. Spo ycie warzyw i owoców (g/dzieñ) adiustowane na wiek i sezon 0 10 20 30 50 60 70 68 67 67 65 61 60 57 54 53 50 48 0 10 20 30 50 60 70 52 48 45 44 44 42 41 41 41 39 38 36 35 35 34 dolnoœl¹skie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, ³ódzkie, ma³opolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie Rycina 8. Spo ycie t³uszczów dodanych (g/dzieñ) adiustowane na wiek i sezon Kardiologia 2005; 63: 6 (supl. 4)
Spo ycie produktów spo ywczych przez doros³¹ populacjê Polski S 7 Niewystarczaj¹ce spo ycie tej grupy produktów wynika³o ze zbyt niskiej konsumpcji warzyw. W wiêkszoœci województw wœród mê czyzn oraz we wszystkich województwach wœród kobiet spo ycie warzyw kszta³towa³o siê poni ej wartoœci zalecanych. Najni sze wartoœci po ¹danego spo ycia zanotowano u mê czyzn z woj. zachodniopomorskiego (67%), a dla kobiet z woj. wielkopolskiego (58%). Tłuszcze dodane (Rycina 8.) Œrednie spo ycie t³uszczów dodanych wynosi³o g (107% wartoœci zalecanej w racji pokarmowej g) wœród mê czyzn i 41 g (103% wartoœci zalecanej g) wœród kobiet. W wiêkszoœci województw zarówno wœród mê czyzn, jak i kobiet spo ycie t³uszczów dodanych przekracza³o wartoœæ zalecan¹. Szczególnie wysokie spo ycie t³uszczów dodanych wyst¹pi³o u mê czyzn z woj. wielkopolskiego (124% wartoœci zalecanej), opolskiego i kujawsko-pomorskiego (122%), pomorskiego (118%) i œl¹skiego (116%). Wœród kobiet najwy sze spo- ycie tych produktów obserwowano w woj. opolskim (130% wartoœci zalecanej), œl¹skim (120%), lubelskim (113%), wielkopolskim i podkarpackim (110%). W diecie Polaków t³uszcze zwierzêce stanowi³y % t³uszczów dodanych zarówno w grupie mê czyzn, jak i kobiet, natomiast t³uszcze roœlinne odpowiednio 47% i 44%, pozosta³¹ czêœæ stanowi³y tzw. t³uszcze mieszane mieszanki mas³a z margaryn¹ lub olejem. Wy szy udzia³ t³uszczów zwierzêcych ni t³uszczów roœlinnych notowano w grupie mê czyzn w 8 województwach, a w grupie kobiet w 12 województwach. produktem spo ywczym, zawieraj¹cym sk³adniki od- ywcze, które rzadko wystêpuj¹ w innych produktach, tj. wielonienasycone kwasy t³uszczowe omega-3, selen, witaminê D, jod. Jako zadowalaj¹c¹ mo na uznaæ wielkoœæ konsumpcji owoców, a tak e ³¹cznego spo ycia warzyw i owoców, bowiem w wiêkszoœci województw przekracza³a ona minimaln¹ zalecan¹ wielkoœæ 0 g. W podsumowaniu nale y stwierdziæ, e d¹ enia do poprawy wy ywienia populacji Polski powinny uwzglêdniaæ dzia³ania nak³aniaj¹ce do zwiêkszenia spo ycia produktów zbo owych, produktów mlecznych, a tak e dalszego zwiêkszania spo ycia warzyw. Piœmiennictwo 1. Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. I. Warszawa 2000. 2. Szczygie³ A, Nowicka L, Bu³hak-Jachmyczak B, et al. Normy ywienia i wy ywienia Cz. II. Normy wy ywienia modele racji pokarmowych. I. Warszawa 1987. Podsumowanie Wyniki przeprowadzonego badania wskazuj¹, e poziom spo ycia wiêkszoœci artyku³ów ywnoœciowych o podstawowym znaczeniu dla wy ywienia ludnoœci nie by³ zgodny z zalecanymi modelami racji pokarmowych. Szczególnie niepokoj¹co niskie zarówno wœród mê czyzn, jak i kobiet by³o spo ycie produktów zbo owych oraz produktów mlecznych, które pokrywa³o jedynie ok. 60% zaleceñ. Tak niski poziom spo ycia tych grup produktów mo e byæ przyczyn¹ niedoborów szeregu sk³adników mineralnych, g³ównie wapnia i magnezu, a tak e cynku, miedzi, manganu, kobaltu oraz witamin, zw³aszcza z grupy B. Wœród mê czyzn konsumpcja produktów miêsnych znacznie przekracza³a wartoœci zalecane, najni sze spo ycie tych produktów pokrywa³o 131% zalecanych wartoœci. W grupie kobiet konsumpcjê tej grupy produktów mo na uznaæ za zadawalaj¹c¹, choæ u obu p³ci w wiêkszoœci województw obserwowano bardzo niskie spo ycie ryb. Ryby s¹ szczególnie wartoœciowym Kardiologia 2005; 63: 6 (supl. 4)