Rynek pracy i bezrobocie

Rynek pracy i bezrobocie Dr Michał Gradzewicz Katedra Ekonomii I KAE Makroekonomia I Wykład 5

Rynek pracy Rynek pracy jest bardzo ważnym łącznikiem pomiędzy: Przedsiębiorstwem (tworzącym popyt na pracę) Gospodarstwem domowym (tworzącym podaż pracy) na którym to rynku handluje się pracą i ustalane jest: Zatrudnienie Płaca (wynagrodzenie za pracę) Ale tak naprawdę czym się handluje? (definiuje to jednocześnie specyficzne cechy tego rynku) Kontrakt o pracę to najczęściej umowa łącząca obie strony na dłuższy okres czasu (albo określony, ale stosunkowo długi, albo nieokreślony, do momentu zerwania przez stronę) Kontrakt jest podpisywany przez konkretną osobę, ale jego istotą jest wypożyczenie firmie określonego zestawu umiejętności (np. księgowych, informatycznych, miękkich, umiejętności sprzątania) i czasu, których nośnikiem jest ta osoba za odpowiednie wynagrodzenie (będące funkcją wyceny stopnia skomplikowania, unikalności i pożądania przez firmę tego zestawu umiejętności) Z kontraktem tym wiążą się pewne dodatkowe zobowiązania obydwu stron, niekoniecznie bezpośrednio związane z przedmiotem umowy, ale wpływające na koszty czy dochody z kontraktu (często wynikające z kodeksu pracy, np. okres urlopu, okresy wypowiedzenia, warunki pracy, itp.), można je określić mianem instytucji rynku pracy Skomplikowanie i interakcje tych cech rynku pracy powodują, że nie zawsze rynek pracy jest w stanie zadowolić wszystkich i w praktyce istnieje bezrobocie

Bezrobotni w gospodarce to te osoby w wieku produkcyjnym, które chcą i są w stanie podjąć pracę Co to jest bezrobocie? przy oferowanych na rynku pracy stawkach wynagrodzeń a jednak nie pracują. Podstawowe źródła danych o rynku pracy i bezrobotnych: Rejestry urzędowe, zliczające zarejestrowanych bezrobotnych (bezrobocie rejestrowe/rejestrowane) mogą zmieniać się w wyniku decyzji administracyjnych rządu są nieporównywalne pomiędzy krajami Badania aktywności ekonomicznej (LFS Labour Force Surveys, w Polsce zwane BAEL Badania Ankietowe Rynku Pracy) Jest to badanie ankietowe gospodarstw domowych Definicja zaproponowana przez ILO (International Labour Organization), porównywalna międzynarodowo (osoba bezrobotna to osoba w danym momencie nie mająca pracy, która chciałaby i mogłaby ją podjąć w ciągu najbliższych 2 tygodni i poszukiwała aktywnie pracy przez ostatnie 4 tygodnie lub oczekiwała na rozpoczęcie wcześniej znalezionej pracy) Pozwala na nieco bardziej precyzyjny opis różnych możliwości określenia stanu danej osoby na rynku pracy

Pomiar aktywności zawodowej i bezrobocia Oznaczmy przez: L liczbę osób pracujących U liczbę osób bezrobotnych NA liczbę osób nieaktywnych a symbolem P populacje osób w wieku produkcyjnym (zazwyczaj definiowaną jako zakres 15-74) Wtedy: P = L + U + NA Aktywni zawodowo LF, zwani również zasobem pracy (labour force): LF = L + U Często definiuje się wielkości, zdefiniowane jako odsetki, lepiej nadające się do analizy zmian danej kategorii w czasie czy porównań międzynarodowych Stopa bezrobocia (unemployment rate) odsetek osób bezrobotnych należących do zasobu pracy u = U LF = U L + U Współczynnik aktywności zawodowej (labour force participation rate) odsetek osób aktywnych zawodowo w populacji PR = LF P = L + U L + U + NA Wskaźnik zatrudnienia (employment rate) odsetek osób zatrudnionych w populacji ER = L P

2-1992 1-1993 4-1993 3-1994 2-1995 1-1996 4-1996 3-1997 2-1998 1-1999 4-1999 3-2000 2-2001 1-2002 4-2002 3-2003 2-2004 1-2005 4-2005 3-2006 2-2007 1-2008 4-2008 3-2009 2-2010 1-2011 4-2011 Struktura populacji w Polsce 2 kw. 2012 35000 30000 25000 20000 Populacja 15-74 bierni 43% pracujący 51% 15000 10000 5000 0 pracujący bezrobotni bierni 14% 0% bezrobotni 6% Przyczyny bierności zawodowej [1Q2015 r.] 4% 20% Jedynie ok. połowy populacji 15-74 pracuje Osób bezrobotnych jest relatywnie dużo, ale jest to najmniej liczna kategoria na rynku pracy Dużo jest osób biernych zawodowo nie uczestniczących w rynku pracy Głównie ze względu na emeryturę i naukę ale nie tylko 12% 50% zniechęcenie bezskutecznością poszukiwań pracy nauka, uzupełnianie kwalifikacji obowiązki rodzinne i związane z prowadzeniem domu emerytura choroba,niesprawność Osoby poszukujące pracy, ale niegotowe do jej podjęcia

1995q1 1995q4 1996q3 1997q2 1998q1 1998q4 1999q3 2000q2 2001q1 2001q4 2002q3 2003q2 2004q1 2004q4 2005q3 2006q2 2007q1 2007q4 2008q3 2009q2 2010q1 2010q4 2011q3 2012q2 2013q1 2013q4 2014q3 2015q2 Współczynnik aktywności i stopa bezrobocia w Polsce 1,12 1,1 1,08 1,06 1,04 1,02 1 0,98 0,59 0,58 0,57 0,56 0,55 0,54 0,53 0,52 0,51 0,5 Populacja BAEL [2000=1] Aktywni [2000=1] Wsp. aktywności zawodowej [prawa oś]

Na świecie występuje duże zróżnicowanie stopy bezrobocia i aktywności zawodowej Źródło: OECD Going for growth

1-1995 3-1995 1-1996 3-1996 1-1997 3-1997 1-1998 3-1998 1-1999 3-1999 1-2000 3-2000 1-2001 3-2001 1-2002 3-2002 1-2003 3-2003 1-2004 3-2004 1-2005 3-2005 1-2006 3-2006 1-2007 3-2007 1-2008 3-2008 1-2009 3-2009 1-2010 3-2010 1-2011 3-2011 1-2012 Kategoria pracujących nie jest jednorodna 18000 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 samozatrudnie ni w rolnictwie 8% samozatrudnie ni poza rolnictwem 11% pracujący najemnie na czas określony 21% pomagający członkowie rodzin 4% pracujący najemnie na czas nieokreślony 56% 2000 0 18000 16000 14000 pracujący najemnie na czas nieokreślony samozatrudnieni w rolnictwie pomagający członkowie rodzin pracujący najemnie na czas określony samozatrudnieni poza rolnictwem Duży odsetek pracujących na czas określony ale jednocześnie w pełnym wymiarze czasu 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 pracujący - pełny wymiar czasu pracy pracujący - niepełny wymiar czasu pracy

Istnieją ponadto spore różnice pomiędzy krajami w wykorzystaniu mniej standardowych form pracy Samozatrudnienie w UE

W analizach rynku pracy istotny jest również czas pracy Poniżej przedstawiono obliczenia wskaźnika niepełnego wykorzystania zasobu pracy (UI Underemployment Index, czyli stopy bezrobocia skorygowanej o przepracowany i preferowany czas pracy) policzone dla Polski 0.230 0.000 41.6 0.210 0.005 41.4 0.190 0.010 41.2 0.170 0.015 41.0 0.150 0.130 0.020 0.025 40.8 0.110 ok.2,3pp. 0.030 40.6 0.090 0.035 40.4 0.070 0.040 40.2 0.050 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 0.045 40.0 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Indeks bezrobocia (SA) - lewa oś Indeks UI (SA) - lewa oś Odwrotność indeksu napięć na r. pracy (SA) - prawa oś Przepracowany czas pracy (SA) Preferowany czas pracy (SA) Źródło: obliczenia dla Polski przeprowadzone w NBP przez Roberta Wyszyńskiego na podstawie metodyki opisanej w: Bell D.N.F., Blanchflower D.G. (2013), Underemployment in the UK Revisited, National Institute Economic Review No. 224, January 2013.

Dekompozycja bezrobocia i zatrudnienia Jesteśmy w stanie, używając wcześniej wprowadzonych zmiennych, zdekomponować liczbę osób zatrudnionych w gospodarce L = L P P = L A A A U P = P A A P P = 1 U A A P = 1 u PR P P na czynniki związane z: Dodatnio - demografią (populacja) i aktywnością zawodową Ujemnie stopą bezrobocia Podobnie liczba bezrobotnych: U = u PR P W konsekwencji dynamikę liczby zatrudnionych można przedstawić jako: L t 1 u t PR t P t = = L t 1 1 u t 1 PR t 1 P t 1 1 u t PR t P t = 1 u t 1 + g 1 u t 1 PR t 1 P t 1 1 u PR 1 + g P t 1 A bezrobotnych: U t = u t PR t P t = U t 1 u t 1 PR t 1 P t 1 (1 + g u )(1 + g PR )(1 + g P )

Rodzaje bezrobocia (z perspektywy ekonomicznej) W gospodarce zawsze istnieją i będą istnieć osoby bezrobotne (oraz oczywiście nieaktywne zawodowo, ale to z innych przyczyn) Bezrobocie frykcyjne bezrobocie wynikające z czasu potrzebnego na poszukanie odpowiedniej oferty pracy, często związane ze zmianą pracodawcy Jest one raczej krótkookresowe, ten rodzaj bezrobocia opisuje teoria poszukiwań Bezrobocie strukturalne wynikające z faktu, że liczba miejsc pracy dostępnych na pewnych rynkach pracy jest mniejsza od liczby osób poszukujących pracy na tych rynkach Jest one raczej długookresowe, wynika z niedopasowania popytu i podaży pracy przy danej cenie, mającym raczej chroniczny charakter Przyczyną może być: Zmieniająca się struktura gospodarki (wynikająca np. ze zmian technologicznych lub zmian w preferencjach gospodarstw domowych) wymagająca innych umiejętności niż posiadane przez dostępny zasób pracy, również częściowo opisywane przez teorię poszukiwań Płace, która są ustalone na poziomie wyższym, niż poziom czyszczący rynek pracy Płace minimalne Związki zawodowe (insider-outsider theory) Teoria płacy efektywnościowej (efficiency wages) Ekonomiczne skutki bezrobocia obejmują aspekty: dochodowe, fiskalne, ale również dekumulację kapitału ludzkiego

Poszukiwanie pracy Poszukiwanie pracy proces, w trakcie którego bezrobotni znajdują i akceptują odpowiadające im oferty Bezrobocie będące skutkiem procesu poszukiwania pracy jest związane z heterogenicznością (różnorodnością) cech samych bezrobotnych i ofert pracy Proces poszukiwania pracy może być długotrwały, ale zazwyczaj jest swoistym okresem przejściowym Okres bezrobocia jest tu skutkiem np. rozpadu stosunku pracy ze względu na: Wahania koniunkturalne (np. recesje) Zmiany popytu różnych przedsiębiorstw na pracę (będące skutkiem np. zmian popytu) Decyzji samych pracowników, szukających lepszego (pod względem np. wynagrodzeń, ale również warunków pracy) miejsca pracy

Poszukiwanie pracy rola państwa Ograniczenie czasu poszukiwania pracy szybkość rozchodzenia się informacji o wakatach i osobach poszukujących pracy Pośrednictwo pracy urzędy pracy, centra zatrudnienia Finansowanie ze środków publicznych programów szkoleniowych, pozwalających np. na zmianę kwalifikacji na zgodne z popytem na pracę lub uzupełnieniem kwalifikacji posiadanych Rola ubezpieczenia od bezrobocia Częściowa ochrona przed skutkami utraty pracy Zazwyczaj w formie czasowych zasiłków dla bezrobotnych zwolnionych z pracy (a zatem nie wszystkich bezrobotnych), pozwalających szukającym pracy zapewnić określony poziom konsumpcji Z jednej strony zmniejsza dolegliwość bezrobocia, ale jednocześnie Obniża indywidualny wysiłek związany z poszukiwaniem pracy i obniża akceptacje dla mniej atrakcyjnych ofert pracy, wydłużając czas pozostawania na bezrobociu (badania pokazują np. że po okresie pobierania zasiłków znacznie wzrasta prawdopodobieństwo znalezienia pracy) Model poszukiwań search & matching model autorstwa Petera Diamonda, Dale a Mortensena i Chrisa Pissaridesa Peter Diamond, ur. 1940 Christopher Pissarides, ur. 1948

Płaca minimalna Płaca minimalna ( w) powyżej poziomu płacy równoważącego rynek (w E ) skutkuje powstaniem różnicy pomiędzy podażą pracy (L S ) a popytem na nią (L D ) przy danej cenie pracy tworząc niezatrudniony zasób S D pracy U = L MW L MW Płaca minimalna pozwala na zmniejszenie problemu working-poor (np. dyskusja w US na temat dotowania przez rząd McDonalds czy Wall-Mart) Może przyczyniać się do braku popytu na prace mało wykwalifikowane lub przyczyniać się do automatyzacji takich prac Może dotyczyć nie tylko osób o najniższych wynagrodzeniach, ale mieć wpływ (poprzez siatkki wynagrodzeń w firmach) na wynagrodzenia innych stanowisk w w w E D L MW U L E S L MW L S L D L

Negocjacje zbiorowe i związki zawodowe Teoria nazywana Insider-Outsider Theory (Olivier Blanchard, Larry Summers) opisuje wpływ negocjacji płacowych na rynek pracy Częstym (ale nie jedynym) źródłem tego typu efektów są związki zawodowe (unions), czyli zrzeszenia pracowników, które negocjują z pracodawcami poziom wynagrodzeń (negocjacje zbiorowe) oraz inne warunki pracy Związki zwiększają (indywidualnie bardzo niewielką) siłę przetargową pracownika względem pracodawcy, są dlatego z zasady częściej spotykane wśród mniej wykwalifikowanych (o relatywnie dużej substytucyjności względem innych pracowników czy kapitału) pracowników Teoria insider-outsider: związki dbają jedynie o pracowników (insiders) i to ich interes jest reprezentowany podczas negocjacji płacowych z pracownikiem, co prowadzi do ustalenia wyższych wynagrodzeń Wyższe wynagrodzenia zmniejszają zapotrzebowanie firm na pracowników z rynku pracy (outsiders), prowadząc do bezrobocia Dodatkowo mniejszy popyt na pracę w uzwiązkowionych gałęziach gospodarki powoduje przepływ szukających pracy do gałęzi nieuzwiązkowionych (wzrost podaży), prowadząc do niższych wynagrodzeń -> wzrost dyspersji (różnic) międzysektorowych wynagrodzeń Ekonomiści spierają się co do oceny roli, jaką pełnią związki zawodowe w gospodarce Mogą być źródłem zbyt wysokich płac i bezrobocia, prowadząc do nieefektywnej alokacji zasobów w gospodarce i zakłóceń w systemie cen Ale zwiększają znaczenie pojedynczych pracowników w kontaktach z dużą organizacją, reprezentują interesy pracowników Olivier Blachard, ur. 1948, do niedawna główny ekonomista IMF(MFW) Lawrence Summers, ur. 1954, In the history of the world, no one has ever washed a rented car

Teoria płacy efektywnościowej Również działa przez zbyt wysokie płace, ale będące samoistnym wyborem firmy Płace efektywnościowe to wynagrodzenia wyższe niż płaca równowagi ustalane przez firmy w celu skłonienia pracowników do bardziej produktywnej pracy Dlaczego przedsiębiorstwa miałyby być skłonne do płacenia pracownikom powyżej ceny rynkowej Wysiłek wkładany w pracę: niedoskonały monitoring wysiłku wkładanego przez pracownika w pracę powoduje, że pracodawca skłonny jest zapłacić więcej, aby pracownikowi nie opłacało się bumelować (shirking), bo jego wykrycie powoduje np. zwolnienie z pracy (formalny model tego zjawiska Shapiro-Stiglitz) Nadmierna rotacja pracowników: aby uniknąć kosztów związanych z rotacją kadr (kosztów bezpośrednich, ale również niższej wydajności nowo zatrudnianych) firmy płacą powyżej płacy równowagowej, aby ograniczyć odejścia pracowników Zapewnienie odpowiedniej jakości pracowników: oferując wyższe wynagrodzenia firma przyciąga lepszych kandydatów (zbyt niskiej wynagrodzenie może być poniżej płacy progowej dobrego pracownika i nie zgłosi się on do firmy) Prozaicznie lepiej opłacani pracownicy lepiej się odżywiają, rzadziej chorują i wydajniej pracują Generalnie płaca efektywnościowa działa raczej w przypadku wykwalifikowanej pracy (skilled labour), z kolei znaczenie związków zawodowych (i oczywiście płacy minimalnej) jest ważniejsze dla mniej wykwalifikowanej pracy (unskilled labour) Joseph E. Stiglitz, ur. 1943, Most poor people earn more than minimum wage when they are working; their problem is not low wages. The problem comes when they are not working

1 8 15 22 29 36 43 50 57 64 71 78 85 92 99 106 113 120 127 134 141 148 Bezrobocie naturalne i cykliczne Zmieniamy ujęcie analizy na dynamiczną (zmian w czasie) Cykl koniunkturalny krótkookresowy wzorzec rozwoju gospodarki, która z okresów ożywienia przechodzi w okresy spowolnienia i recesji, aby następnie znów wchodzić w fazę rozkwitu Wielu ekonomistów sądzi, że w cyklu koniunkturalnym stopa bezrobocia waha się wokół (mniej lub bardziej) stałego poziomu stopy bezrobocia naturalnego Stopa bezrobocia naturalnego jest określona przez instytucjonalne i inne długookresowe uwarunkowania gospodarki i może się różnić pomiędzy krajami (upraszczając można uznać, że w skład bezrobocia naturalnego wchodzi bezrobocie strukturalne i frykcyjne) Stopa bezrobocia cyklicznego jest w zasadzie różnicą pomiędzy obserwowanym bezrobociem, a bezrobociem naturalnym i jest ona dodatnia kiedy gospodarka znajduje się w recesji (i generuje dużo bezrobocia związanego z niekorzystnym cyklem rozwoju) a ujemna w fazie ożywienia 0,14 0,12 0,10 0,08 Stopa bezrobocia cyklicznego 0,06 0,04 0,02 0,00 stopa bezrobocia naturalnego stopa bezrobocia

Histereza bezrobocia Takie rozumowanie jest wygodne jeśli gospodarka jest w fazie recesji (która przecież kiedyś się skończy), rośnie bezrobocie cykliczne, ale po ustaniu negatywnej koniunktury, bezrobocie powinno wracać do poziomu naturalnego dla tej gospodarki, nie wywołując długookresowych zmian Doświadczenia wielu krajów europejskich z lat 1980 oraz po 2008 r. wskazują, że stopa bezrobocia naturalnego może nie być stała, co jest utożsamiane z pojęciem histerezy bezrobocia Histereza bezrobocia zjawisko kiedy krótkookresowe zaburzenia gospodarcze w sposób trwały wpływają na ścieżkę rozwoju gospodarki (w tym przypadku bezrobocia, histereza bywa też nazywana efektem zapadki ) Jakie są przyczyny histerezy bezrobocia? Trwała utrata kapitału ludzkiego osób bezrobotnych, co obniża prawdopodobieństwo ich zatrudnienia, nawet w następującym po recesji okresie ożywienia (osoby te już nigdy nie wracają na rynek pracy) Na gruncie modelu insider-outsider: przy bardzo wysokiej sile przetargowej insiderów silny negatywny szok popytowy skłania przedsiębiorców do zwolnień, insiderów jest mniej, łączne koszty pracy są niższe, co pozwala na podwyższenie przeciętnego wynagrodzenia co odstrasza firmę od zatrudniania nowych pracowników w przyszłości, prowadząc do trwale wyższego poziomu bezrobocia w gospodarce