Makroekonomia 1 Wykład 11: Rynek pracy i rodzaje bezrobocia

Transkrypt

1 Makroekonomia 1 Wykład 11: Rynek pracy i rodzaje bezrobocia Gabriela Grotkowska Katedra Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego

2 Od sztywnych do zmiennych cen Co się dzieje, gdy firmy reagują na wzrost popytu zwiększeniem produkcji: Wzrost produkcji wzrost zatrudnienia spadek bezrobocia wyższe płace wyższe koszty produkcji dla firm wyższe ceny żądania wyższych płac wyższe ceny itd Dotychczas założenie o stałych cenach i braku ograniczeń po stronie podażowej Teraz: jak ceny i płace się dostosowują i jak to wpływa na produkcję Centralny mechanizm tych dostosowań: RYNEK PRACY

3 Plan wykładu Współczesny rynek pracy Podstawowe terminy Popyt, podaż i niedopasowanie Dynamika rynku pracy i przepływy na rynku pracy Mechanizm ustalania płac Bezrobocie i jego rodzaje Bezrobocia naturalne i jego przyczyny

4 Jak faktycznie funkcjonuje rynek pracy? Model klasyczny: pełne zatrudnienie, czyli brak bezrobocia Płaca realna jest równa krańcowej produktywności pracy (w/p = MPL) A jak jest w rzeczywistości?

5 Spojrzenie na polski rynek pracy (III kwartał 2014) Ludność kraju tys. (szacunek) Ludność w wieku produkcyjnym tys. osób Dzieci do 15. roku życia Ludność aktywna zawodowo tys. osób Osoby bierne zawodowo: nie chcą lub nie mogą pracować Pracujący tys. osób Bezrobotni tys. osób

6 Polski rynek pracy: miary względne 65,0 21,0 60,0 55,0 50,0 45,0 40, ,0 17,0 15,0 13,0 11,0 9,0 7,0 5,0 Stopa aktywności Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia (prawa oś) 4 okr. śr. ruch. (Stopa aktywności) 4 okr. śr. ruch. (Wskaźnik zatrudnienia) 4 okr. śr. ruch. (Stopa bezrobocia (prawa oś))

7 Neoklasyczny model rynku pracy: płaca jest równa produktywności Płaca realna Popyt na pracę Podaż pracy W/p L Zatrudnienie

8 Specyfika współczesnego rynku pracy Niejednorodny popyt i podaż Wysokie koszty dostosowawcze (kosztowna mobilność kwalifikacyjna i przestrzenna) Niepełna informacja Związki zawodowe i umowy zbiorowe Bariery w wolnokonkurencyjnym mechanizmie płacowym

9 Popyt na pracę w dzisiejszej gospodarce Permanentność stanu restrukturyzacji gospodarki Dynamika i zmienność współczesnego procesu gospodarowania: postęp technologiczny (SBTC) handel międzynarodowy (miejsce Polski w światowym podziale pracy) przepływy czynników produkcji: migracje i inwestycje bezpośrednie dynamiczne zmiany preferencji konsumentów: globalne wzorce konsumpcyjne Czy możliwe jest przewidywanie struktury popytu na pracę? Wielkość popytu Struktura zawodowa (kwalifikacyjna)

10 Podaż pracy w dzisiejszej gospodarce Wymiar jakościowy, a nie ilościowy Wielowymiarowy charakter współczesnych kompetencji: cechy osobowe kompetencje kluczowe kwalifikacje zawodowe Uwarunkowanie przez system edukacji szkolnej i pozaszkolnej Koszty i opóźnienia w czasie w zakresie dostosowań podaży Sztywność tradycyjnego systemu edukacji (opartego w dużej mierze o mechanizmy pozarynkowe) Ograniczone możliwości oddziaływania poprzez szkolenia i kształcenie ustawiczne

11 Niedopasowanie stanem permanentnym Permanentne różnice w położeniu na rynku pracy osób o różnych kwalifikacjach We współczesnej gospodarce niedopasowanie strukturalne jest nie do uniknięcia Choć działają pewne mechanizmy mające ją niwelować, jest to stan będący udziałem wszystkich rynków pracy w krajach o gospodarce rynkowej Powstaje tylko pytanie o skalę tego niedopasowania Rola państwa w ograniczaniu niedopasowań

12 Ustalanie się płac w gospodarce, czyli czemu płace nie zawsze równe są produktywności? Różne sposoby ustalania płac: Ustalane przez pracodawcę Negocjacje pracownik-pracodawca Negocjacje zbiorowe (poziom firmy, branży, kraju) Negocjacje zbiorowe W USA: mniej niż 25% W krajach Europy: więcej (nawet do 80%) Im wyższe kwalifikacje, tym większy zakres negocjacji (prezes banku, znany sportowiec vs pracownik McD) Waga zaszłości historycznych Rola związków zawodowych

13 Czy istnieje jedna teoria dotycząca ustalania się płac? Płaca musi przekraczać płacę progową pracownika Wysokość płacy zależy od warunków na rynku pracy: im niższe bezrobocie, tym wyższe płace Podział renty związanej z zyskiem nadzwyczajnym

14 Jak ekonomiści wyjaśniają kształtowanie się płac? Nawet przy braku negocjacji zbiorowych, pracownicy mają jakąś siłę negocjacyjną (aby otrzymać płacę powyżej płacy progowej): Firmom może zależeć, aby płacić więcej niż wynosi płaca progowa

15 Siła negocjacyjna pracownika Zależy od tego, jak bardzo kosztowne dla firmy jest zastąpienie pracownika innym i jak trudne (kosztowne) dla pracownika jest znalezienie innej pracy Znacznie ma zatem: natura pracy (jakich wymaga kwalifikacji, czy są one rzadkie, czy są kwalifikacje ogólne czy specyficzne dla firmy) sytuacja na rynku pracy

16 ŹRÓDŁA BEZROBOCIA

17 Jak powstaje bezrobocie koniunkturalne? w w 0 Δw w 1 17 ΔL= U LS LD 1 LD 0 Bezrobocie to powstaje wskutek jednocześnie działających przyczyn: 1) spadku popytu na pracę LD 2) nieobniżania się płac do nowego poziomu równowagi L Jeśli spada popyt na pracę (LD 0 przesuwa się do LD 1 ) to przy wyjściowych płacach na poziomie w 0 na rynku pozostanie grupa osób, które zostaną zwolnione z pracy ΔL, które staną się bezrobotnymi U Gdyby płace obniżyły się do nowego poziomu równowagi w 1, to zmniejszyłoby koszty produkcji na tyle, że firmy nie zwolniłyby pracowników, zatrudnienie pozostałoby stałe a bezrobocia by nie było Problem: nieelastyczność płac w dół w krótkim czasie

18 Jak można zlikwidować bezrobocie koniunkturalne? w B LS A. Przez zwiększenie zdolności płac do obniżania się do poziomu równowagi np. usuwając regulacje dotyczące płacy minimalnej w 0 Δw w 1 A ΔL= U LD 1 LD 0 L B. Przez ponowne zwiększenie popytu na pracę, co może nastąpić, jeśli firmy zetkną się ze wzrostem popytu na swoje produkty, to zaś (jeśli mówimy o interwencji państwa) może wynikać: albo ze zwiększenia wydatków (w tym ekspansywna polityka fiskalna) albo z ze zwiększenia podaży pieniądza (ekspansywna polityka monetarna) 18

19 Jak bardzo można obniżyć stopę bezrobocia Szybki wzrost gospodarczy powoduje spadek stopy bezrobocia. Ale jak bardzo może obniżyć się stopa bezrobocia? Nawet w USA, w okresie minionego półwiecza, stopa bezrobocia nigdy nie spadła poniżej poziomu 2,9%. Jak to możliwe, iż obserwujemy znaczące bezrobocie, nawet wówczas gdy wiele firm ma trudności ze znalezieniem pracowników? Punktem wyjścia dla naszych rozważań, jest obserwacja, że nawet w najlepszych czasach, miejsca pracy są nieprzerwanie tworzone i niszczone.

20 Ogółem A. Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo B. Górnictwo i wydobywanie C. Przetwórstwo przemysłowe D. Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę E. Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i F. Budownictwo G. Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów H. Transport i gospodarka magazynowa I. Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami J. Informacja i komunikacja K. Działalność finansowa i ubezpieczeniowa L. Obsługa rynku nieruchomości M. Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna N. Działalność w zakresie usług administrowania i działalność O. Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe P. Edukacja Q. Opieka zdrowotna i pomoc społeczna R. Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją S. Pozostała działalność usługowa Nawet w dobrych okresach, większość z nas zna kogoś, kto właśnie stracił pracę Współczynnik przyjęć Współczynnik zwolnień

21 Odsetek siły roboczej (%) Faktyczna stopa bezrobocia i naturalna stopa bezrobocia, Unemployment rate Natural rate of unemployment

22 Najprostszy model naturalnej stopy bezrobocia Notacja: L = zasób siły roboczej E = pracujący U = bezrobotni U/L = stopa bezrobocia

23 Założenia 1. L jest ustalone z zewnątrz. 2. W każdym miesiącu: s = stopa separacji, odsetek pracujących, którzy tracą pracę (dobrowolnie lub przymusowo) f = stopa zatrudniania, odsetek bezrobotnych, którzy znajdują pracę s i f dane są egzogenicznie

24 Przepływy między pracującymi a bezrobotnymi s E Pracujący Bezrobotni f U

25 Warunek równowagi (steady state) Definicja: rynek pracy jest w r równowadze dynamicznej (steady state) lub w równowadze długookresowej, kiedy stopa bezrobocia jest stała Warunek równowagi: Liczba pracujących, którzy odeszli z pracy lub zostali zwolnieni s E = U f Liczba bezrobotnych, którzy podjęli pracę

26 Stopa bezrobocia równowagi: f U = s E = s (L U ) = s L s U Rozwiązując ze względu na U/L: (f + s) U = s L Więc: U s L s f

27 Przykład: Każdego miesiąca: 1% pracujących traci pracę (s = 0.01) 19% bezrobotnych znajduje pracę (f = 0.19) Ustalmy zatem stopę bezrobocia w równowadze: U s L s f , or 5%

28 Implikacje dla polityki gospodarczej Aby obniżyć stopę bezrobocia należy obniżyć s lub podnieść f.

29 Skąd bierze się bezrobocie? Jeśli bezrobotni znajdowaliby pracę natychmiast (f = 1), wówczas okresy trwania bezrobocia byłyby bardzo krótkie, a stopa bezrobocia byłaby bliska zeru. Istnieją jednak dwie przyczyny, dla których f < 1: 1. Poszukiwanie pracy 2. Sztywność płac

30 Poszukiwanie pracy Gdy pracownik traci zatrudnienie nie z własnej woli z powodu likwidacji miejsca pracy, zwykle nie przyjmuje pierwszej oferty zatrudnienia, jaką znajdzie (programista) Pracownicy często dobrowolnie odchodzą z pracy, zwykle z powodów osobistych, takich jak przeprowadzka rodziny, z powodu niezadowolenia z dotychczasowej pracy, bądź chęci szukania lepszych perspektyw Gdyby wszyscy pracownicy i wszystkie miejsca pracy były podobne do siebie, poszukiwanie pracy nie byłoby konieczne. Gdyby informacja o miejscach pracy i o pracownikach była pełna i dokonała, proces poszukiwania pracy byłby bardzo szybki. W praktyce jednak, jest pewną normą dla pracownika, który stracił pracę, bądź młodego pracownika poszukującego pierwszej pracy, poświęcenie co najmniej kilku tygodni (miesięcy) na poszukiwanie zatrudnienia.

31 Poszukiwanie pracy i bezrobocie frykcyjne Bezrobocie frykcyjne: powodowane jest przez fakt, iż znalezienie pracy przez osobę bezrobotną wymaga czasu Występuje nawet wtedy, gdy płace są elastyczne i jest wystarczająca liczba miejsc pracy (wakatów) Pojawia się gdyż: Pracownicy mają różne zdolności, preferencje Miejsca pracy wymagają równych kwalifikacji Mobilność przestrzenna wymaga czasu Przepływ informacji o wakatach i osobach poszukujących pracy jest niedoskonały

32 Zmiany strukturalne w gospodarce Zmiany w strukturze popytu na pracę między gałęziami i regionami przykład: zmiany technologiczne wzrost popytu na specjalistów od komputerów, a mniej na specjalistów od maszyn do pisania przykład: nowe porozumienie handlowe popytna prace rośnie w sektorach eksportujących, a może spaść w sektorach konkurujących z importem Takie scenariusze doprowadzą do wzrostu bezrobocia frykcyjnego

33 Przykład: USA: zmiany strukturalne w długim okresie 1960 Agriculture Manufacturing Other industry ,9% Services 79,0% 4,2% 1,0% 9,9% 28,0% 7,2% 12,8%

34 Więcej przykładów zmian strukturalnych Rewolucja przemysłowa (XIX wiek): spadek roli rolnictwa, rozkwit przemysłu Kryzys energetyczny (1970-te): popyt przesuwa się z urządzeń energochłonnych na oszczędne Wydatki na opiekę zdrowotną jako % GDP: 1960: : : : 17.9 W dynamicznej gospodarce, mniejsze zmiany strukturalne mają miejsce cały czas, przyczyniając się do bezrobocia frykcyjnego.

35 Poszukiwanie pracy i polityka rynku pracy Polityka państwa prowadząca do obniżenia bezrobocia obejmuje publiczne pośrednictwo pracy informacja o nowych wakatach oraz dopasowywanie kandydatów do pracy i wakatów publiczne programy szkoleniowe pomoc pracownikom z sektorów schyłkowych w pozyskaniu kwalifikacji koniecznych dla znalezienia zatrudnienia w gałęziach rozwijających się

36 Ubezpieczanie na wypadek bezrobocia(ui) Wypłata świadczenia przez ograniczony czas po tym, jak osoba ubezpieczona straci pracę UI zwiększa bezrobocie, ponieważ zmniejsza koszt alternatywny bycia bezrobotnym intensywność wysiłku w poszukiwania pracy f Badania: Im dłuższy czas uprawnienia do pobierania świadczenia, tym dłuższy przeciętny czas bezrobocia.

37 Korzyści z UI Dając bezrobotnym więcej czasu na poszukiwanie pracy, UI może prowadzić do lepszego dopasowania poszukujących pracy i wakatów, co może skutkować większa produktywnością i wyższym dochodem

38 Skąd bezrobocie? Naturalna stopa bezrobocia: U s L s f Dwa powody, dla których f < 1: BYŁO 1. Poszukiwanie pracy Teraz 2. Sztywność płac

39 Bezrobocie wynikające ze sztywności płac realnych Jeśli płaca realna usztywni się na poziomie powyżej poziomu równowagi, jest za mało miejsc pracy w stosunku do liczby poszukujących. Real wage Sztyw na płaca realna Liczba zatrudnionych Podaż Bezrobocie Popyt Siła robocza Liczba osób chętnych do pracy

40 Bezrobocie wynikające ze sztywności płac realnych Jeśli płaca realna usztywni się na poziomie powyżej poziomu równowagi, jest za mało miejsc pracy w stosunku do liczby poszukujących. Wówczas firmy racjonują zatrudnienie. Bezrobocie: powstaje ze sztywności realnych płac i racjonowania zatrudnienia

41 Przyczyny sztywności płac 1. Płaca minimalna 2. Związki zawodowe 3. Płace efektywnościowe

42 1. Płaca minimalna Płaca minimalna może być wyższa od poziomu równowagi, przede wszystkim dla osób o niskich kwalifikacjach i młodych. Badania: 10% wzrost płacy minimalnej zmniejsza zatrudnienie nastolatków o 1 3% Ale istnienie tej regulacji w nie może wyjaśnić większości bezrobocia, większość osób zarabia więcej niż wynosi płaca minimalna.

43 2. Związki zawodowe Związki korzystają z siły monopolistycznej, aby zagwarantować wyższe płace swoim członkom. Jeśli płaca związkowa przewyższa płacę równowagi, powstaje bezrobocie Insiders: Mający prace członkowie związków, w interesie których leży utrzymanie wysokiego poziomu płac Outsiders: Bezrobotni (nie będący członkami związków), którzy woleliby, aby płace spały do poziomu równowagi, gdyż wówczas mieliby pracę.

44 Członkowsko w związkach zawodowych, USA, 2011 Private sector (total) Government (total) Mining Education industry Construction Manufacturing Retail trade Transportation Finance, insurance Professional services Health care # employed (1000s) 104,737 20,450 6, ,599 14,582 4,355 6,111 12,171 4,020 15,835 U % of total wage ratio = 100 (union wage) / (nonunion wage) wage ratio

45 3. Płace wydajnościowe Teoria, która mówi, ze wyższa płaca podnosi produktywność: Przyciągając lepszych kandydatów do pracy Zwiększając ich wysiłek i zmniejszając bumelowanie Zmniejszając rotację zatrudnienia, która jest kosztowną dla firm Poprawiając stan zdrowia pracowników (kraje rozwijające się)

46 Płace wydajnościowe Firmy mogą odnosić korzyść z tego, że płacą pracownikom więcej niż wynosi ich płaca progowa Znacznie ma zatem: natura pracy (jakie znaczenie ma zaangażowanie pracownika) sytuacja na rynku pracy (przy niskim bezrobociu, pracownicy chętniej będą odchodzić z pracy)

47 Henry Ford: 5$ za dzień 1914: zasada 5$ za 8-godzinny dzień pracy Wcześniej 2,3$ za 9 godzin Problemem firmy były bardzo duże odpływy z zatrudnienia Zyski w 1914 wyższe niż w 1913, ale czy z tego powodu? Inne korzyści firmy: przeciwdziałanie rozwojowi związków zawodowych i reklama Roczna stopa rotacji pracowników (%) Stopa rotacji Stopa zwolnień ,1

48 Współczesny rynek pracy

49 Przepływy na rynku pracy: USA Co miesiąc: 6,7 mln osób opuszcza swoje miejsce pracy ¾ to odejścia, a ¼ to zwolnienia Odpływy z bezrobocia: 3,1 mln (czyli co miesiąc 44% bezrobotnych opuszcza ten stan) Przeciętny czas bezrobocia = 1/0,44 = 2,27 miesiąca 1,5 Bezrobotni, 7 m 1,8 Pracujący, 127 m 1,1 1,3 3,5 1,7 Bierni, 67 m 1,5

50 Dynamika współczesnego rynku pracy Zasób bezrobotnych: jak lotnisko pełne pasażerów Duży napływ i odpływ pasażerów Zła pogoda doprowadziła do zamknięcia lotniska

51 Kiedy powstaje bezrobocie strukturalne? Kiedy miejsca pracy i poszukujący pracy są heterogeniczne tzn. różnią się i nie zawsze do siebie pasują Kiedy istnieją zasady działania przeszkadzające w zatrudnieniu każdego poszukującego pracy zgodnie z zasadami opłacalności stosowanymi przez firmy lub kiedy zatrudnienie się na warunkach opłacalnych dla firmy jest nieopłacalne dla poszukujących pracy, co jednak nie powoduje ich wycofania się z dalszych poszukiwań 5

52 Bezrobocie strukturalne w ujęciu graficznym w w 0 E JA L 0 U 0 LS LS LD 0 Przy istniejącym popycie na pracę (LD 0 ) i danych stawkach płac (w 0 ) zatrudnienie wynosi L 0, a na rynku są bezrobotni U 0. Równowagę 52 wyznacza punkt E L Można z całkowitej podaży pracy (LS) wyodrębnić część (JA) w postaci osób, które dysponują wystarczającą informacją, żeby się zatrudnić, są dopasowane do miejsc pracy, godzą się na istniejące place i pracodawcy nie napotykają żadnych przeszkód, by przyjąć ich do pracy Te część (JA) można nazwać efektywną podażą pracy Efektywna podaż pracy rośnie w miarę wzrostu stawek płac, bo ubywa osób nie akceptujących / nie mogących się zatrudnić przy niższych płacach

53 Co się stanie z bezrobociem strukturalnym, kiedy popyt na pracę wzrośnie? w w 1 w 0 E 1 E 0 JA L 0 L 1 U 1 U 0 LS LS LD 0 LD 1 Przy istniejącym popycie na pracę (LD 0 ) i danych stawkach płac (w 0 ) zatrudnienie wynosi L 0, a na rynku są bezrobotni U L Kiedy rośnie popyt na pracę stawki płac też muszą rosnąć, jeśli całe bezrobocie w punkcie wyjścia miało charakter strukturalny (nie ma dodatkowych osób, które można zatrudnić za płace w 0 ) Bezrobocie wówczas może zmniejszyć się tylko o tych bezrobotnych strukturalnie, którzy wskutek wyższych płac zatrudnią się (różnica miedzy U 0 i U 1 ) 53

54 Jak usuwać bezrobocie strukturalne? Bezrobocia strukturalnego nie można za pomocą zwiększania agregatowego popytu Metody usuwania bezrobocia strukturalnego muszą odnosić się do przyczyn wskutek którego ono powstało Nie ma jednej uniwersalnej metody Ponieważ w różnych krajach różne przyczyny mają znaczenie w utrzymywaniu bezrobocia strukturalnego reformy usuwające te przyczyny powinny być w tych krajach też różne Większość środków pozwalających zmniejszyć strukturalne bezrobocie należy do grupy czynników instytucjonalnych. Polegają one na zmianie zasad działania pewnych fragmentów rynku pracy i innych mechanizmów gospodarczych 5

55 Przykładowe metody usuwania bezrobocia strukturalnego Poprawa informacji o rynku pracy Ułatwienie zawierania umów o pracę i ich rozwiązywania Zmniejszenie znaczenia regulacji płac Uelastycznienie dostosowań szkolnictwa do popytu na kwalifikacje Zmniejszanie kosztów migracji (za pracą) Eliminacja demotywującego oddziaływania świadczeń na decyzje o podejmowaniu pracy Zmniejszanie opodatkowania pracy 55

56 Koniec wykładu 11. Dziękuję i zapraszam za tydzień!