mgr Dominika Tomaszewska nauczyciel wychowawca klasy pierwszej w Zespole Szkół nr 9 w Poznaniu ADAPTACJA DZIECKA W KLASIE PIERWSZEJ Wstąpienie dziecka do szkoły stanowi dla niego zmianę warunków życia i działalności. Od tej chwili zmienia się jego codzienny tryb życia. Przechodzi od dominującej w okresie przedszkolnym zabawy do nauki szkolnej. Systematycznie zdobywa wiedzę i codziennie podejmuje stałe obowiązki związane z nauką szkolną, a sposób w jaki się z nich wywiązuje podlega ciągłej ocenie. Szkoła staje się dla dziecka wszechobecna, kształci go i wychowuje, przekazuje mu wiedzę i umiejętności, ćwiczy jego funkcje psychiczne i kształtuje jego osobowość. Z chwilą pójścia do szkoły dziecko wkracza w nowe stadium rozwoju i obcuje w nowym środowisku. To jak mały człowiek poradzi sobie w tej sytuacji zależy w dużej mierze od tego jaki będzie poziom jego adaptacji. Dotychczasowa praktyka szkolna, wyniki wielu badań oraz obserwacja codziennego życia szkoły świadczą o różnym stopniu adaptacji do nauki dzieci klas pierwszych. Adaptacja jest to proces trwający w czasie, a w efekcie ma doprowadzić do przystosowania się ucznia do nowych warunków, wymagań obowiązujących w nowym środowisku i postępowania zgodnie z nimi. Na przebieg tego procesu wpływają przede wszystkim takie czynniki jak: środowisko rodzinne, cechy osobowościowe dziecka, jego przygotowanie do startu szkolnego, dojrzałość szkolna. Zmiana środowiska jest dla każdego dziecka sytuacją nową, często trudną. Dotąd kontakt z nowa osobą dorosłą, czy dzieckiem odbywał się najczęściej w obecności rodziców. Pójście dziecka do szkoły jest sytuacja w której zostaje ono samo z wieloma nowymi dla siebie osobami: dorosłymi i dziećmi. Najczęściej reaguje wtedy z rezerwą, nieufnością do tego, co się dzieje wokół niego, uważnie się wszystkiemu przypatruje, jest ostrożne w nawiązywaniu kontaktów z nauczycielem i innymi dziećmi. Ten stosunek do otaczającego go nowego środowiska, skończy się wtedy gdy dziecko zaadoptuje się do nowego otoczenia. Może to nastąpić zaraz na początku roku szkolnego. Może też ten okres adaptacji trwać dłużej. Adaptacja to pojęcie szerokie, używane w wielu dyscyplinach wiedzy, dla określenia specyficznej relacji miedzy jednostką a środowiskiem. Polega ona na spełnianiu przez jednostkę wymogów środowiska, w których żyje. Dziecko siedmioletnie rozpoczynające naukę w klasie pierwszej musi przystosować się do wymogów stawianych przez szkołę. Adaptacja dziecka do nowych warunków społecznych, doskonalenie i kształtowanie różnych sposobów komunikowania się z ludźmi, są dla dziecka trudnymi zadaniami. Rozpoczynając naukę szkolną, dziecko wchodzi w nową dla siebie i dotąd nieznaną rolę ucznia. Już samo wstąpienie do szkoły i w związku z tym zmiana środowiska może stanowić dla niego silne przeżycie i mieć zasadnicze znaczenie dla społecznego przystosowania się do środowiska szkolnego. Do tej zmiany, która sama w sobie jest trudna dochodzą wymagania szkoły określone regulaminem oraz nowe środowisko 1
społeczne klasa szkolna. Wszystko to razem może wywołać u dziecka wstępującego do szkoły poczucie niepewności. Okres między 6-8 rokiem życia traktowany jest przez psychologię jako niezwykle ważny w życiu człowieka. W tym czasie dokonują się istotne ze względu na swe konsekwencje zmiany w wewnętrznym, psychicznym życiu dziecka. Dokonują się zmiany jakościowe w obrębie psychiki, dziecko osiąga przeciętny dla wieku poziom gotowości do szkoły, rozpoczyna naukę szkolną i mogą powstać pewne trudności szkolne i wychowawcze. Bywają one początkowo określane jako trudności w adaptacji do nowego środowiska. Okazuje się, że dziecko nie może przystosować się do nowego środowiska społecznego,jakim jest szkoła, trudno mu porozumieć się z nauczycielem, z kolegami, łamie wiele panujących tu norm i zwyczajów albo tez zupełnie nie może zorientować się w ich zawiłościach. Pozostaje więc pytanie, jakie jest pochodzenie tych trudności, które przeszkadzają w przystosowaniu dziecka do nowego środowiska? Rozpoczęcie nauki w klasie pierwszej przez dziecko siedmioletnie narusza niekiedy równowagę jego procesu rozwojowego. Ujawniają się zaburzenia w zachowaniu, które są przyczyną powstawania trudności w adaptowaniu takiego dziecka do szkoły. Dzieci z zaburzeniami mają trudności w nawiązywaniu bliskich kontaktów z rówieśnikami z zawieraniem przyjaźni. Do najczęściej spotykanych zaburzeń, których rodzaj i poziom w żadnym razie nie dyskwalifikuje dziecka jako ucznia normalnej szkoły należą: dysharmonie rozwoju, niedojrzałość emocjonalna, nadpobudliwość lub zahamowanie aktywności oraz różne rodzaje zachowań agresywnych. Dysharmonie rozwoju polegają na niejednakowym tempie przebiegu w różnych zakresach. Mogą one dotyczyć funkcji wzrokowej, słuchowej, ruchowej oraz orientacji czasowo przestrzennej. Objawy dysharmonii rozwoju staja się pierwotną przyczyną słabych osiągnięć szkolnych dziecka, a przez to w dużej mierze wywołują negatywny stosunek do nauczyciela, szkoły, rówieśników. Najczęściej dziecko, które miało trudności z nauką już w przedszkolu, nie nadążało za rówieśnikami, nie osiągało sukcesów, wówczas już w klasie pierwszej nie ma motywacji do nauki. W rezultacie zaczyna stronić od szkoły, z której wymaganiami nie może sobie poradzić. jako: Innym objawem zaburzeń w zachowaniu jest niedojrzałość emocjonalna, przejawiająca się - dystans wobec ludzi polegający na trudnościach w nawiązywaniu i utrzymaniu kontaktów z innymi, - uczuciowy infantylizm wyrażający się tym, że dziecko swym zachowaniem sprawia wrażenie młodszego niż jest w istocie. Dzieci te z błahych powodów wybuchają płaczem, często się złoszczą, obrażają. Ich stany emocjonalne trwają krótko- łatwo je zasmucić i łatwo pocieszyć. Kolejnym zaburzeniem emocjonalnym występującym również w okresie adaptacji szkolnej jest nerwica. Pojęciem tym określa się zaburzenia emocjonalne, przejawiające się w trudnościach radzenia sobie z samym sobą i w kontaktach z innymi. Trudności te polegają na odczuwaniu przez dziecko napięcia psychicznego, niepokoju a nawet lęku. Skutkiem tych stanów jest smutek, niemożność skupienia się, niezadowolenie występujące bez uchwytnych przyczyn. Problemy adaptacyjne mogą być spowodowane złym zachowaniem będącym skutkiem nadmiernego pobudzania lub hamowania przebiegu procesów nerwowych. Jeśli pobudzanie znacznie dominuje nad hamowaniem, to mamy do czynienia z nadpobudliwością natomiast dominacja hamowania nad pobudzaniem prowadzi do zahamowania aktywności dziecka. 2
Szczegółowe badania nad dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo w wieku szkolnym prowadziła H. Nartowska. Podkreślała ona, że na początku klasy pierwszej nadmierną ruchliwość, trudności w skupieniu uwagi, brak podporządkowania się rygorom szkolnym należy traktować tolerancyjnie przynajmniej na początku roku szkolnego. Przeciwieństwem zachowania nadpobudliwego jest zahamowanie aktywności. Dzieci o takim zaburzeniu są nadmiernie spokojne, nieśmiałe, lękliwe, unikają silnych bodźców,wykazują brak zaradności, samodzielności. Bardzo dotkliwym i sprawiającym najwięcej kłopotów zaburzeniem w zachowaniu dzieci jest ich agresja, której przejawy w okresie wczesnoszkolnym są do siebie podobne jednak podłoże jej jest znacznie zróżnicowane. S. Górski wyróżnia następujące rodzaje agresji: - agresję instrumentalną, która stanowi wyuczony przez dziecko sposób osiągania korzyści (podporządkowanie sobie kolegów, decydowanie o udziale w zabawie, dyktowanie warunków gry) -agresja naśladowana, której wynikiem jest powtarzanie zachowań agresywnych kolegów, bohaterów filmowych itp. -agresja frustracyjna- umożliwiająca zaspokojenie potrzeb dziecka, wywołującą gniew, złość rozładowującą się w działaniach agresywnych. Pierwsze trudności w szkole można potraktować tolerancyjnie,ale nie lekceważąco i tu chciałam podkreślić rolę środowiska rodzinnego, które znacząco wpływa na rozwój dziecka, a w szczególności na jego sferę emocjonalną, intelektualną oraz karierę szkolną. Jednym z podstawowych zadań rodziny jest zapewnienie dzieciom odpowiednich warunków wzrostu i rozwoju. Szczególnej wagi nabiera ono w stosunku do dzieci młodszych ze względu na ich zależność od świata dorosłych, jak również ze względu na znaczenie tego okresu dla rozwoju fizycznego i psychicznego, w tym także poznawczego, uczuciowego i społecznego. Członków rodziny łączy więź rodzinna. Podstawą więzi są funkcje rodziny, których przedmiotem jest zaspokajanie potrzeb jej własnych jako grupy społecznej i poszczególnych członków. Jedną z głównych potrzeb jest potrzeba życzliwości, ciepła i miłości. Zaspokojenie tej potrzeby stymuluje osiągnięcia rozwojowe. Dziecko potrzebuje kontaktu z rodzicami, ich czujności i współdziałania. Następną ważną potrzebą jest potrzeba aprobaty i zadowolenia rodziców z osiągnięć rozwojowych dziecka oraz stwarzanie warunków korzystnych dla jego rozwoju, które stymulują wzrost i rozwój dziecka. Odmienne zachowania rodziców, ograniczenie inicjatywy dziecka, wykonywanie za niego czynności powoduje ujemne odczucie u dziecka, szczególnie gdy wymaga się u niego samodzielności, a więc w szkole. Z potrzebą samourzeczywistnienia łączy się potrzeba szacunku dla dziecka i wytworzenia prawidłowego poczucia własnej wartości, pewności siebie, wiary we własne siły, które odgrywają dużą rolę u pierwszoklasisty, w jego zmaganiach z nowymi zadaniami i sytuacjami. Oprócz zaspokojenia potrzeb dziecka w rodzinie ważny jest układ stosunków między rodzicami, który ma duży wpływ na wytwarzanie właściwej lub niewłaściwej atmosfery w domu. Rzutuje on na funkcjonowanie całej rodziny i jej rozwój. Z właściwą atmosferą uczuciową w rodzinie, dobrymi stosunkami między rodzicami związane jest kształtowanie się stosunków interpersonalnych dziecka. 3
Świat wokół nas szybko przybiera inne kształty, a wraz z nimi środowisko rodzinne zmienia swój obraz. Szczególnie w ostatnich latach spowodowane jest to wieloma czynnikami. Wśród nich niepewnością gospodarczą, nowymi nośnikami informacji, nowymi obyczajami, modą oraz niestety, trzeba to przyznać znacznym upadkiem autorytetów. Według Marii Przetacznik-Gierowskiej Rodzina jest dla jednostki grupą podstawową, to znaczy taką, w której członkowie pozostają ze sobą w bliskim kontakcie i wzajemnie ze sobą współdziałają. Rodzina należy do najważniejszych grup podstawowych. Zaspokaja ona wszystkie potrzeby biologiczne i psychiczne dziecka. Najważniejszymi funkcjami rodziny są funkcje rodzicielskie i społeczno-wychowawcze, a także funkcje ekonomiczne, które polegają na zapewnieniu członkom rodziny możliwości egzystencji. J. Rembowski pisze, że Rodzina jest grupa podstawową w tym sensie, że daje jednostce pierwsze i najbardziej całkowite przeżycie przynależności do grupy społecznej, a także i w tym, że stosunki emocjonalne i społeczne w niej nie podlegają w tym samym stopniu zmianom co wzajemne stosunki w innych grupach społecznych np. w zakładzie pracy, szkole itp. Reasumując można powiedzieć, że środowisko rodzinne postrzegane jest jako najważniejsze dla rozwoju dziecka, a oddziaływania rodziny są wielokierunkowe, zamierzone i niezamierzone. Począwszy od zaspokojenia potrzeb biologicznych, emocjonalnych aż do procesu wychowania i socjalizacji. Rodzina kształtuje te cechy i dyspozycje dziecka, które będą decydować o jego przyszłym losie. Szczególną uwagę chciałabym zwrócić na udział rodziny w procesie adaptacji, ponieważ jako pierwsza oddziałuje na wszechstronny rozwój dziecka i jego wychowanie. Rodzice współpracujący z nauczycielami i akceptujący w pełni szkołę są pierwszymi osobami, które kształtują w dziecku pozytywny stosunek do niej. To oni z uśmiechem na ustach i z wiarą w powodzenie ich dziecka codziennie przyprowadzają i odbierają swoje pociechy, a w starszych klasach dbają o ich systematyczne i punktualne przychodzenie do szkoły. To oni udzielają swoim dzieciom wszelkich wskazówek, rad i pomocy w opanowaniu trudnych niekiedy partii materiału. To oni zawsze wieczorem zaglądają do tornistrów dzieci sprawdzając stan zeszytów, podręczników, przyborów szkolnych. Realizują podjęte wraz z nauczycielami zadania wspierające rozwój dziecka, a o wychowawcy i innych uczących mówią z szacunkiem podkreślając ich autorytet. Słowo szkoła brzmi przyjaźnie, bo tam czuwają życzliwi opiekunowie, którzy dbają o bezpieczeństwo każdego dziecka. Taka postawa powoduje, że dziecko mając tak idealnie zabezpieczoną potrzebę bezpieczeństwa i akceptacji wspaniale postrzega krąg swego rozwoju, swoją szkołę. LITERATURA: Górski S.: Niedostosowanie społeczne dzieci w wieku wczesnoszkolnym- resocjalizacja. Oświata i wychowanie 1984 Jackowska E.: Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym. WP, Warszawa 1980 Nartowska H.: Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. PWN, Warszawa 1972 Przetacznik Gierowska M., Makieło Jarża G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. PWN, Warszawa 1985 Rembowski I.: Więź uczuciowa w rodzinie. WP, Warszawa 1972 4
5