Sieciowy Ośrodek Edukacji Interaktywnej ExploraNet (nazwa robocza) Opis projektu wersja 2 Opracował: Tomasz Michalski Stowarzyszenie ExploRes Rzeszów, 2012
1. Przedmiot i zakres opracowania Niniejsze opracowanie zawiera opis kryteriów oraz kierunków działań mających na celu utworzenie na terenie województwa podkarpackiego, sieciowego ośrodka edukacji interaktywnej realizującego misję popularyzacji nauki i techniki poprzez wykorzystanie innowacyjnych metod przekazywania wiedzy. Ośrodek tego typu wpisując się w strategię budowy społeczeństwa opartego na wiedzy będzie wspierać formalny proces poznawczy realizowany w standardowym systemie oświaty, a także pełnić będzie funkcje społeczne i integracyjne, zwiększać zainteresowanie nauką, podnoszeniem kwalifikacji oraz wskazywać obszar nauki i techniki jako miejsce realizacji kariery zawodowej. Opracowanie zawiera podstawowe definicje dotyczące obszaru działalności ośrodka. Podano również informacje dotyczące podstaw teoretycznych i tożsamych projektów w ujęciu historycznym w tym działań realizowanych na obszarze województwa podkarpackiego. Druga cześć opracowania zawiera charakterystykę podstawowych czynników determinujących realizacje projektu, ramową koncepcję programową i organizacyjną ośrodka wraz z wstępnymi propozycjami rozmieszczenia placówek ośrodka. Podano też wstępny zarys organizacji projektu wraz z listą zadań. 2. Podstawowe definicje 2.1 Ośrodek Edukacji Interaktywnej (Centrum Nauki / Science Center) Placówka specjalizująca się w bezpośrednim, sensorycznym modelu przekazywania wiedzy naukowej i technicznej zgodnie z zasadami interaktywnej edukacji nieformalnej. Podstawową działalnością, klasycznego Centrum Nauki jest udostępnianie interaktywnych eksponatów, umożliwiających uczestniczenie lub samodzielne przeprowadzanie doświadczenia oraz obserwowanie zjawisk i obowiązujących praw natury w zakresie nauk przyrodniczych oraz technicznych. Działalnością uzupełniającą są planowe zajęcia laboratoryjne, warsztaty tematyczne, pokazy i prezentacje popularnonaukowe, zabawy edukacyjne i inne zorganizowane formy realizowane we współpracy z systemem oświaty lub w ramach projektów własnych. Działalnością dodatkową popularnonaukowych, szkoleń itp. jest organizowanie spotkań, konferencji imprez Podstawową grupę docelową do której kierowana jest oferta placówki stanowią dzieci w wieku szkolnym (szkoła podstawowa i gimnazjum). Cześć ośrodków tworzy również ekspozycje dla dzieci w wieku przedszkolnym lub ponadgimnazjalnym oraz prowadzi projekty w którym uczestniczą osoby dorosłe lub wręcz seniorzy. 2
2.2 Eksponat interaktywny Urządzenie, zespół urządzeń bądź instalacja za pomocą której prezentowane jest określone prawo natury, zjawisko lub zasada działania wytworu ludzkiej myśli a także pokazywana jest wizualizacja wydarzenia, procesu lub technologii. Jego specjalna, przemyślana i atrakcyjna w formie konstrukcja oraz sposób uruchamiania i działanie ma wymusić aktywność odwiedzającego polegającą na uruchomieniu eksponatu, rozwiązaniu postawionego zadania lub problemu oraz wyciągnięcia wniosków. Jednym z założeń jest samoobsługowość eksponatu polegająca na minimalizowaniu roli nauczyciela, animatora prezentera do poziomu doradcy czy opiekuna a nawet do jego braku. Eksponaty odznaczają się różnym poziomem interaktywności uzależnionym od możliwości technicznych i np. wymogów bezpieczeństwa. Podstawowy podział poziomu interaktywności to uczestniczenie, uruchomienie, obserwowanie i poznawanie. Eksponaty grupowane są najczęściej w tzw. galerie tematyczne obejmujące określony obszar zgodnie z założeniami ekspozycji. 2.3 Interaktywna edukacja nieformalna Podstawowym założeniem jest odstąpienie od sformalizowanego przekazywania wiedzy na rzecz inspirowania, rozbudzania wyobraźni i umożliwiania sensorycznego poznania poprzez samodzielne uczestniczenie w eksperymentach i pokazach naukowych. Klasyczny system oświaty funkcjonuje w oparciu o sztywne ramy zarówno programowe jak i organizacyjne. Sformalizowany proces nauczania w szkołach oparty jest na niezbędnych dla tego modelu wymaganiach; rok szkolny, lekcja, zeszyt, nauczyciel, zadanie domowe. Konieczne jest wyzwolenie innych, dodatkowych motywacji które odgrywają kluczową rolę w samym procesie uczenia się. Oprócz formalnych ram procesu edukacyjnego niezbędne jest jeszcze coś więcej, potrzebne jest rozbudzenie wśród dzieci chęci do pozyskiwania wiedzy. Nie przymus, nakaz ale właśnie naturalna chęć pozyskiwania wiedzy jest jednym z najlepszych motorów procesów poznawczych. Bazując na atrakcyjności przekazu, uzyskuje się połączenia nauki z zabawą edukacyjną której celem jest pokazanie jak ciekawymi intrygującym procesem może być poznawanie tajemnic natury. Brak ram programowo - organizacyjnych, żmudnego rozwiązywania zadań, testów oraz pamięciowego opanowywania informacji, tworzy atrakcyjne, niespotykane na co dzień uzupełnienie standardowego systemu oświaty. Interaktywna edukacja nieformalna ma przede wszystkim inspirować do pogłębiania wiedzy a także tworzyć warunki dla kreowania zainteresowań oraz podejmowania pierwszych decyzji o wyborze przyszłego zawodu. 3
3. Idea i jej realizacje 3.1 Polska i Świat Pierwsze "centrum nauki" powstało w XIX wieku w Berlinie natomiast w latach dwudziestych XX wieku niemiecki pedagog Hugo Kukelhaus opracował koncepcję interaktywnej ekspozycji a także budował urządzenia prezentujące zjawiska fizyczne. Pierwsza, współczesna placówka powstała w San Francisco, założona przez Franka Oppenheimera w 1969 roku i funkcjonuje po dziś pod nazwą Exploratorium. Dotychczas na całym świecie powstało ponad 1000 ośrodków o bardzo różnym profilu, zawsze jednak ukierunkowanym na sensoryczny proces poznawania i aktywność osób je odwiedzających. Europejskie centra nauki zrzeszone są w międzynarodowej organizacji ECSITE ułatwiającej wymianę informacji, wzajemna pomoc oraz współpracę ośrodków. Początki edukacji interaktywnej w Polsce związane są ze szczecińska wystawą Eureka, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz organizowanymi w Warszawie od połowy lat 90 ub. wieku imprezami pod nazwą Piknik Naukowy a także licznymi tzw. Festiwalami Nauki organizowanymi przez środowiska akademickie Warszawy i Wrocławia. Warszawski Piknik Naukowy był projektem na bazie którego powstała koncepcja budowy największego polskiego ośrodka jakim jest otwarte w 2010 roku Centrum Nauki Kopernik. Swoje centra nauki posiada Szczecin, Trójmiasto (2), Kraków (2), Wrocław i Wałbrzych. Wkrótce nastąpi otwarcie ośrodków w Bydgoszczy, Kielcach i na Śląsku. Obecnie, na różnych etapach tworzenia znajdują się ośrodki w prawie 30 miastach. 3.2 Podkarpacie działania na rzecz powstania ośrodka Jesienią 2007 roku powstaje pomysł powołania stowarzyszenia którego celem będzie doprowadzenie do powstania ośrodka i propagowanie idei edukacji interaktywnej. Powstaje koncepcja Placówka Edukacji Interaktywnej w Rzeszowie a stowarzyszenie ExploRes formalnie rozpoczyna działalność w marcu 2008 roku. Równolegle, na rzeszowskiej WSK rodzi się pomysł tworzenia centrum techniki i rozpoczyna się współpraca pomiędzy Stowarzyszeniem ExploRes, WSK oraz Politechniką. Wiosną 2008 roku powstaje zespół roboczy w skład którego oprócz przedstawicieli ExploRes i WSK wchodzą także osoby z Politechniki i Uniwersytetu Rzeszowskiego, administracji rządowej i samorządowej oraz Doliny Lotniczej. Na bazie opracowanej przez ExploRes koncepcji powstaje dokument zawierający podstawowe założenia budowy Interaktywnego Centrum Edukacji Naukowo Technicznej (Projekt ICENT) który zostaje przedstawiony władzom samorządowym. Jako jedyna forma realizacji projektu ICENT uznane zostaje włączenie go do planowanej budowy Centrum Kongresowo Wystawienniczego co jednak nie nastąpiło. Opracowana wiosną 2011 roku przez ExploRes i firmę Polimedia koncepcja i wstępne założenia sieciowego ośrodka edukacji interaktywnej ExploraNet zostają przekazane do kancelarii sejmiku w czerwcu 2011 roku. Aktualizacja Regionalnej Strategii Innowacji z grudnia 2011 roku przyniosła zapis o konieczności utworzenia na terenie woj. podkarpackiego centrów edukacji interaktywnej. Samorząd województwa decyduje o zlokalizowaniu tzw. Małego Kopernika w nowym budynku Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Rzeszowie. 4
3.3 Wybrane działania związane z upowszechnianiem wiedzy i popularyzacją edukacji interaktywnej realizowane na Podkarpaciu programowe i szkoleniowe: - aktywny udział w konferencjach Interakcja-Integracja w CN Kopernik (2007-2012) ExploRes (od 2007), WSK Rzeszów (w 2008), CKPiDN (od 2012) - Festiwal Przestrzeni Miejskiej (2010) ExploRes współpraca z systemem oświaty (pokazy, prezentacje i projekty) - Czas dla inżyniera i Sugestia (od 2008 r) WSK Rzeszów - Radiolatorium w szkole (2011) - Polimedia - Zobacz jak się lata, Leonardo (2011) ExploRes, Sikorsky - Projekt Feniks - URz - Pokazy z Fizyki - PRz zajęcia na uczelniach dla dzieci (wykłady i pokazy): - Politechnika Dziecięca (2009 r) PRz, WSK Rzeszów - Juniwersytet (2011) miasto Jasło i powiat jasielski, - Akademia Małego Studenta (2011) PWSW Przemyśl programy popularnonaukowe w mediach: - audycja radiowa Radiolatorium (od 2009 r) Radio Rzeszów, Polimedia wystawy, prezentacje: - Poczuj sztukę - Muzeum Regionalne Stalowa Wola wydarzenia specjalne bezpośrednio związane z propagowaniem idei budowy ośrodka i popularyzacją edukacji interaktywnej: - Dzień Odkrywców - Interaktywny Piknik Wiedzy (Rzeszów, 2010, 2011, 2012) ExploRes, Polimedia, Radio Rzeszów - Festiwal Nauki i Techniki (Mielec, 2011, 2012) CKPiDN, MARR, Sikorsky, ExploRes 3.4 Wnioski Ponieważ: - dostrzegane jest ogromne zapotrzebowanie społeczne na taki model edukacji - posiadamy niezbędne zasoby (ludzie), wiedzę (koncepcje, doświadczenia) - posiadamy olbrzymi potencjał (wysoki poziom aktywności) Należy: stworzyć warunki organizacyjne i odpowiednie ramy finansowe by dla zaspokojenia zapotrzebowania społecznego na ten model przekazywania wiedzy, powstał w oparciu o istniejące zasoby, nowoczesny i innowacyjny ośrodek regionalny tak by uzyskany efekt synergii działania zaowocował podwyższeniem poziomu wykształcenia społeczeństwa, stopy życiowej i zapobiegał zjawiskom wykluczenia społecznego. 5
4. Sieciowy Ośrodek Edukacji Interaktywnej - charakterystyka ogólna 4.1 Struktura Sieciowy Ośrodek Edukacji Interaktywnej składać się będzie z kilku powiązanych ze sobą organizacyjnie i programowo placówek rozmieszczonych w wybranych, znaczących ośrodkach miejskich regionu. Formalnie w jego skład wejdzie ośrodek centralny oraz oddziały lokalne. Ośrodek posiadał będzie spójny program działalności. 4.2 Zalety rozwiązane opartego o sieć placówek Jest to rozwiązanie innowacyjne, nie stosowane dotychczas w takiej formie (centrala i oddziały) na obszarze kraju. Jako rozwiązanie innowacyjne może być traktowane formalnie jako program pilotażowy. Próba uruchomienia sieci ośrodków (autonomicznych) w woj. kujawsko - pomorskim nie została jak na razie przeprowadzona. Koncepcja rozmieszczenia placówek ośrodka na obszarze województwa umożliwi zaangażowanie lokalnych społeczności (specjaliści, naukowcy, animatorzy, NGO, szkoły) oraz samorządów na poziomie powiatów (związków gmin/powiatów) dla realizacji projektu w formie udostępnienia obiektów, wyposażenia podstawowego lub rozbudowy ośrodka powyżej przyjętego minimalnego kryterium (np. dodatkowe eksponaty). Formuła organizacyjna stwarza przesłanki do pozycjonowania projektu jako działania w obszarze wyrównywania szans rozwojowych, zapobiegania wykluczeniu społecznemu i sprzyja zachowaniu zasady zrównoważonego rozwoju całego regionu. Regionalizacja umożliwi lepsze wykorzystanie potencjału lokalnych struktur systemu oświaty oraz stanowić będzie naturalne jej zaplecze w mniejszych ośrodkach miejskich. 4.3 Podstawa realizacji Realizacja ośrodka oparta będzie na posiadanych zasobach programowych, osobowych oraz doświadczeniach wynikających z: - nawiązanych kontaktów, materiałów programowych i informacji pozyskanych podczas czterech edycji ogólnopolskiej konferencja Interakcja-Integracja - dostępności zaplecza merytorycznego szkół wyższych, - koncepcji placówki, założeń i doświadczeń z realizacji projektu ICENT - doświadczeń praktyków animatorów, organizatorów i projektantów związanych z zagadnieniami prowadzenia edukacji interaktywnej (region i kraj) - doświadczeń wynikających z organizacji kilku edycji Interaktywnego Pikniku Wiedzy Dzień Odkrywców, Festiwalu Nauki i Techniki 4.4 Źródła finansowania Zbliżający się nowy okres planowania finansowego UE (2014-2020) stwarza warunki do pozyskania środków na realizacje projektu zarówno z budżetu Państwa (jest deklaracja strony rządowej) jak i programów operacyjnych funduszy europejskich. Pożądane byłyby odpowiednie zapisy, dedykowane dla takich projektów w dokumentach strategicznych. Alternatywnie i uzupełniająco należy dążyć do wpisania projektu/ów na listę indykatywną projektów kluczowych RPO WP. 6
5. Szczegółowe rozwiązania programowe i organizacyjne 5.1 Forma prawna Zalecaną formą prawną ośrodka jest powołanie go jako instytucji kultury województwa podkarpackiego z opcjonalnym udziałem innych podmiotów zarówno regionalnych jak i krajowych 5.2 Struktura organizacyjna i założenia programowe Ośrodek powinien składać się z jednej, dużego ośrodka centralnego o profilu ogólnym oraz kilku mniejszych oddziałów sprofilowanych tematycznie pod kątem specyfiki ich lokalizacji tradycji, struktury przemysłu, uwarunkowań, planów rozwojowych itp. Oferta programowa ośrodka powinna być oparta na zasadzie zachowania równowagi pomiędzy swobodą uczestnictwa w działaniach zgodnie z kryteriami edukacji nieformalnej a możliwością wzbogacenia standardowego systemu oświaty o interaktywny model przekazywania wiedzy. Duży ośrodek centralny będzie klasycznym centrum nauki zorientowanym na udostępnianie interaktywnych eksponatów natomiast oddziały będą głównie pełnić funkcję zaplecza lokalnego systemu oświaty poprzez organizowanie zajęć i lekcji interaktywnych. 5.3 Rodzaje ekspozycji / galerie Spójny, opracowany całościowo dla wszystkich placówek zbiór eksponatów będzie obejmował kilka rodzajów ekspozycji: podstawowa o tematyce uniwersalnej, identyczna w każdej placówce stanowiąca kanon eksponatów (1 galeria przekrojowa np. związana z hasłem Przestrzeń Otwarta ) uzupełniająca zawierająca od 2-5 galerii monotematycznych zlokalizowana w ośrodku centralnym, stanowiąca podstawowy zasób dla działalności klasycznego centrum nauki tematyczna stała - dedykowana jednej gałęzi wiedzy lub technologii, inna w każdej z placówek sieci determinująca jej charakter i dostosowana do uwarunkowań lokalnych, tematyczna wymienna dedykowana jednej gałęzi wiedzy lub technologii np. stanowiąca kopię i uzupełnienie ekspozycji tematycznej stałej, przeznaczona do cyklicznej wymiany pomiędzy placówkami ośrodka. dodatkowa opcjonalna ekspozycja zlokalizowana w oddziałach stanowiąca indywidualną ofertę lokalną (sposób pozyskania, środki, projekt) o dowolnej tematyce. 5.4 System wymiany ekspozycji Programowa wymiana ekspozycji, oparta będzie na przemieszeniu ekspozycji tematycznych wymiennych w ściśle określonym cyklu i kolejności pomiędzy poszczególnymi placówkami ośrodka. Efektem tego procesu będzie cykliczne poszerzanie oferty każdej z placówek o nowy zakres tematyczny związany z regionem. 7
5.5 Planowe zajęcia specjalistyczne Wszystkie placówki ośrodka będą wyposażone w sprzęt laboratoryjny umożliwiający stworzenie mini laboratorium fizyko-chemicznego i biologiczno-biotechnologicznego oraz opcjonalnie w narzędzia i wyposażenie dla warsztatów robotyki, informatyki oraz modelarstwa. Laboratoria i warsztaty powinny być dostępne dla grup zorganizowanych np. szkół w ramach zajęć lekcyjnych dedykowanych dla szkół oraz dla indywidualnych osób w postaci realizacji projektów własnych całego ośrodka lub pojedynczej placówki. 5.6 Działalność pozostała Placówki ośrodka organizować będą różnego typu imprezy oraz wydarzenia popularyzatorskie o własnej specyfice i zakresie tematycznym. Projektowanie urządzeń, warsztaty techniczne, zarządzanie zasobami technicznymi, szkolenia, ewaluacja, administrowanie ośrodkiem, zarządzanie, obsługa finansowa zlokalizowane będą w centrali natomiast polityka kadrowa i działalność marketingowa w poszczególnych placówkach. 5.7 Innowacyjne obszary działalności Rozwój technik informacyjnych, technologii komputerowych oraz coraz to większych możliwości kreowania wirtualnej rzeczywistości skłania do wprowadzenia tego typu rozwiązań do obszaru edukacji interaktywnej. Innowacyjny charakter rozwiązań oparty będzie na wprowadzeniu do oferty ośrodka możliwości korzystania z wirtualnego laboratorium zawierającego odpowiednio oprogramowane i przygotowane aplikacje stanowiące: - cyfrowe symulacje prawdziwych eksperymentów fizycznych, oraz symulację działania rozwiązań technicznych, - cyfrowe symulacje wybranych eksponatów dostępnych w ośrodku, - inne aplikacje umożliwiające poznanie w różnych obszarach wiedzy w tym aplikacje dla osób upośledzonych Wirtualne laboratoria dostępne będą poprzez sieć Internet oraz lokalnie w placówkach ośrodka. 5.8 Wnioski Korzystając z już zgromadzonych na obecnym etapie zasobów oraz doświadczeń możemy zrealizować spójny i wielopłaszczyznowy projekt o wysokim stopniu innowacyjność pod warunkiem właściwego przygotowania ram finansowych i organizacyjnych na jak najwcześniejszym etapie działań. 8
6. Przykładowe rozwiązanie 6.1 Plan działalności i struktura ekspozycji Ośrodek centralny: - udostępnianie eksponatów, zajęcia zorganizowane, organizacja imprez regionalnych (konferencje, imprezy popularnonaukowe itp) - administrowanie, obsługa techniczna i projektowanie, rozwój globalny i ewaluacja - rodzaj ekspozycji (szacunkowa ilość eksponatów): ekspozycja podstawowa (5-10 szt), ekspozycja uzupełniająca (wg posiadanych środków), tematyczna stała i wymienna (po 5-20 szt), - model odwiedzin indywidualnie/rodzinnie, grupy zorganizowane, zajęcia sformalizowane (warsztaty, laboratoria) Oddział lokalny: - zajęcia zorganizowane, udostępnianie eksponatów, organizacja imprez lokalnych, rozwój lokalny - rodzaj ekspozycji (szacunkowa ilość eksponatów): ekspozycja podstawowa (5-10 szt), ekspozycja uzupełniająca (0-10 szt), tematyczna stała i wymienna (po 5-20 szt), - model odwiedzin zajęcia sformalizowane (pokazy, warsztaty, laboratoria) indywidualnie/rodzinnie, grupy zorganizowane 6.2 Rozmieszczenie placówek i ich specjalizacje ośrodek centralny - Rzeszów - podstawowa uniwersalna i uzupełniająca (w tym tematyczna): 3-5 galerii - tematyczna wymienna matematyka/akustyka/technologia lotnicza(napędy) oddział Mielec: - podstawowa uniwersalna i uzupełniająca (opcjonalnie, wybrane eksponaty) - tematyczne (stała i wymienna): aerodynamika/technologia lotnicza(płatowce) oddział Krosno: - podstawowa uniwersalna i uzupełniająca (opcjonalnie, wybrane eksponaty) - tematyczne (stała i wymienna): optyka/technologia szkła oddział Przemyśl: - podstawowa uniwersalna i uzupełniająca (opcjonalnie, wybrane eksponaty) - tematyczne (stała i wymienna): botanika/historia/archeologia oddział Sanok: - podstawowa uniwersalna i uzupełniająca (opcjonalnie, wybrane eksponaty) - tematyczne (stała i wymienna): geologia/transport/biologia oddział Stalowa Wola: - podstawowa uniwersalna i uzupełniająca (opcjonalnie, wybrane eksponaty) - tematyczne (stała i wymienna): metalurgia/sztuka 9
7. Organizacja projektu 7.1 Zespół realizacyjny - kierownik projektu (np. jako pełnomocnik marszałka WP ds. powstania ośrodka) - zespół projektowy: konsultanci naukowi i metodyczni, praktycy animatorzy i projektanci rozwiązań i urządzeń (eksponatów), specjaliści: budownictwa, prawa zamówień publicznych, pozyskiwania funduszy UE, prawa itp. - rada programowa (specjaliści z zakresu edukacji interaktywnej, przedstawiciele uczelni, systemu oświaty, kierownik projektu) - komitet sterujący (przedstawiciele władz samorządowych) 7.2 Wstępny plan pracy - podjęcie decyzji o przystąpieniu do realizacji, - organizacja projektu, powołanie kierownika projektu, zespołu projektowego, rady programowej oraz osób funkcyjnych, - opracowanie założeń programowych ośrodka, - projektowanie ekspozycji, - opracowanie programów funkcjonalno użytkowych, - inwentaryzacja zasobów, wytypowanie scenariuszy pozyskania obiektów, - opracowanie / pozyskanie dokumentacji inwestycyjnej, - zapewnienie źródeł finansowania, - budowa/remont/rewitalizacja obiektów przeznaczonych na budynki ośrodka centralnego i oddziałów - pozyskanie i szkolenie pracowników (animatorzy, technicy, zaplecze logistyczne oraz administracyjne), - zabudowa i wyposażenie obiektów, - testowanie i weryfikacja, - otwarcie wszystkich zaplanowanych oddziałów (na przestrzeni max 1 roku). 7.3 Partnerzy projektu - uczelnie wyższe - organizacje pozarządowe - firmy wysokich technologii - firmy, instytucje i inne podmioty działające w obszarze popularyzacji wiedzy - ośrodki edukacji interaktywnej w innych miastach Polski 10