Publikacja sfinansowana w ramach programu Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności Liderzy

1

Publikacja sfinansowana w ramach programu Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności Liderzy Zespół Stowarzyszenia Szkoła Liderów realizujący Programu Liderzy: Katarzyna Czayka-Chełmińska Daniel Lichota Przemysław Radwan-Röhrenschef Michał Wroński www.liderzy.pl Redakcja: Małgorzata Borowska Skład komputerowy i opracowanie graficzne: QUAAR, tel. 022 827 21 33, www.quaar.pl Copyright by Stowarzyszenie Szkoła Liderów 2006 Przedruk całości lub części publikacji możliwy jest wyłącznie za zgoda Stowarzyszenia Szkoła Liderów. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych empirycznych dozwolone jest z podaniem źródła. ISBN 978-83-917249-1-3 Wydawca: Stowarzyszenie Szkoła Liderów ul. Sienkiewicza 12/14 pok. 4D19, 00-010 Warszawa tel. 022 828 64 83 www.szkola-liderow.pl Druk i oprawa: Wydawnictwa Przemysłowe WEMA Sp. z o.o. 00-950 Warszawa, ul. Daniłowiczowska 18 a Tel. (48 22) 828 62 78, fax (48 22) 828 57 79 e-mail: wema@wp-wema.pl naświetlanie: studio@studioctp.pl 2

Spis treści CZĘŚĆ I: SKĄD POMYSŁ NA TUTORING Katarzyna Czayka-Chełmińska, Przemysław Radwan-Rohrenschef Tutoring w programie Liderzy...11 Zdzisław Hofman Tutoring skuteczna edukacja dorosłych...14 CZĘŚĆ II: O ISTOCIE TUTORINGU Jacek Marszałek O działaczach i liderach, czyli od efektywności do osobowości i z powrotem...17 Małgorzata Suwaj Kim jest tutor... 21 Stanisław Baska Korzyści dla tutorów... 25 CZĘŚĆ III: O PRAKTYCE TUTORINGU Piotr Frączak Być tutorem... 27 Andrzej Pery Moje tutorskie doświadczenia... 32 Ewa Skoczkowa Doświadczenie fascynujących relacji... 37 Irena Dzierzgowska Budowanie relacji... 47 Piotr Frączak Spotkanie jako podstawa... 50 Leszek Gorgol Pierwsze spotkanie: Jak budowaliśmy zasady współpracy... 55 Stanisław Baska Praktyka tutoringu w programie Liderzy... 61 Zdzisław Hofman Jak wzmacniać, wspierać i dodawać energii podopiecznemu... 66 Irena Dzierzgowska Trzy sposoby na wzmocnienie innych... 69 ANEKS Adam Mielczarek Działacze lokalni w otoczeniu społecznym...70 Zbigniew Pełczyński Angielskie inspiracje: Tutoring nie ma rywala...90 INFORMACJE O ORGANIZACJACH Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności... 92 Stowarzyszenie Szkoła Liderów... 94 3

4

W październiku 2005 roku miał miejsce finał pierwszej edycji Programu Liderzy Polsko- -Amerykańskiej Fundacji Wolności. Po kilku miesiącach intensywnej pracy został zamknięty pilotaż nowatorskiego w Polsce programu wspierania liderów społeczeństwa obywatelskiego. Zakończyła się wspólna droga tutorów i liderów, którzy pracowali razem przez osiem miesięcy wspierani przez Stowarzyszenie Szkoła Liderów realizatora Programu Liderzy. Niniejsza publikacja to, przede wszystkim, zbiór spisanych jeszcze na gorąco pierwszych refleksji po doświadczeniu bycia tutorem. Jej ideą jest przekazanie autentycznych, z pierwszej ręki, wrażeń grupy osób, która w pierwszej edycji Programu odegrała kluczową rolę we wdrażaniu metody tutoringu. Zamieszczone w publikacji relacje są autorskimi zapisami doświadczeń i spostrzeżeń na temat pracy tutora i wyzwań jakie niesie realizacja programów z zastosowaniem tej metody. Redakcja esejów, ze względu na ich autorski charakter, została ograniczona do minimum. Teksty zostały podzielone na trzy części: Skąd pomysł na tutoring, O istocie tutoringu oraz O praktyce tutoringu. Uzupełnieniem całości jest otwierający publikację tekst o genezie Programu, a także aneks, na który składają się teksty osób będących niezależnymi obserwatorami programu. Prof. Zbigniew Pełczyński spoglądając z perspektywy brytyjskiej opisuje, w jaki sposób metoda tutoringu stosowana jest na Uniwersytecie w Oxfordzie. Adam Mielczarek przedstawia wyniki przeprowadzonej podczas trwania Programu analizy postaw liderów oraz ich stylów działania. 5

6

O programie Pilotażowa edycja Programu Liderzy Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności trwała od października 2004 roku do października 2005 roku. Wzięło w niej udział 59 uczestników oraz 12 tutorów. Celem Programu było wsparcie osób podejmujących działania na rzecz swojej społeczności poprzez realizację zindywidualizowanego programu rozwoju ich wiedzy i umiejętności przydatnych w prowadzeniu działań społecznie użytecznych. Oferta Programu skierowana była do osób, które brały aktywny udział w realizacji projektów prowadzonych w ramach programów Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności takich jak: Działaj Lokalnie, English Teaching, Euro-NGO, RITA, Równać Szanse i VITA. Program opierał się na pracy uczestników z indywidualnie przydzielonymi opiekunami tutorami. Taka metoda pracy, zwana tutoringiem, jest w Polsce stosunkowo nowa, a wśród organizacji pozarządowych praktycznie nieznana i niestosowana. Celem współpracy tutora z liderem było określenie potrzeb uczestnika związanych z rozwojem jego umiejętności i wiedzy przydatnej w działalności społecznej. Głównym zadaniem tutora była pomoc uczestnikowi w opracowaniu i realizacji Indywidualnej Ścieżki Rozwoju. Przed podjęciem pracy z uczestnikami Programu tutorzy otrzymali wsparcie szkoleniowe w zakresie metodologii pracy metodą tutoringu. Uczestnicy, realizując przy wsparciu tutorów, Indywidualne Ścieżki Rozwoju, mogli skorzystać z następujących elementów Programu: cyklu szkoleń i warsztatów, staży w doświadczonych organizacjach pozarządowych i innych instytucjach/firmach, konsultacji z ekspertami z różnych dziedzin, dotacji na realizację zaplanowanego przez siebie projektu na rzecz własnej lokalnej społeczności. W ramach Programu uruchomiona została specjalna strona internetowa www.liderzy.pl, stanowiąca platformę komunikacji, 7

wymiany doświadczeń i dostępu do zasobów edukacyjnych i informacji zarówno dla uczestników Programu, jak i innych zainteresowanych osób i organizacji. Strona zawiera m.in. bibliotekę lidera w postaci katalogu rekomendowanych i opisanych publikacji. W pierwszym okresie praca tutorów i wspierających ich ekspertów skupiała się na identyfikacji celów stawianych sobie przez liderów oraz określeniu ich słabych i mocnych stron. Wszystkie wymienione działania były elementami budowanej Indywidualnej Ścieżki Rozwoju, która miała pomóc zdefiniować liderom obszary, w których potrzebowali wsparcia (tutorskiego, szkoleniowego, eksperckiego) tak, aby efektywniej mogli zrealizować zakładane cele. W ramach Programu uczestnicy mieli szansę otrzymania dotacji na projekty lokalne oraz staże edukacyjne. Realizowane przez liderów działania, skierowane na ważne dla danej społeczności problemy, przyczyniły się do wzmocnienia pozycji uczestników Programu w ich środowisku lokalnym. Realizacja staży dawała uczestnikom Programu szansę nabycia nowych kompetencji i wiedzy związanej z zarządzaniem organizacjami pozarządowymi i projektami oraz nawiązanie kontaktów z potencjalnymi partnerami. Każdy z uczestników miał możliwość wzięcia udziału w czterech zjazdach, w trakcie których realizowany był bogaty program wykładów i warsztatów. Program każdego warsztatu oparty był na analizie potrzeb szkoleniowych liderów i zawartości ich Indywidualnej Ścieżki Rozwoju. Ich tematyka objęła zajęcia m. in. z budowania zespołu, zarządzania projektem, zarządzania organizacją, planowania strategicznego w organizacji, wzmocnienia siebie jako lidera, komunikacji interpersonalnej, angażowania otoczenia, budowania partnerstwa lokalnego i zdobywania funduszy. Każdy lider mógł wybrać najbardziej potrzebne mu szkolenia z szerszej oferty programu. Program Liderzy to nie tylko szkolenia, ale również spotkania z wybitnymi ludźmi specjalistami lub uznanymi autorytetami. Gośćmi Programu byli m. in. Tomasz Merta, Ks. Mieczysław Puzewicz, Ryszard Praszkier i Krzysztof Stanowski. 8

Model tutoringu Już w trakcie realizacji pilotażowej edycji Programu zapadła decyzja o jego kontynuacji. Z doświadczeń realizatorów wynika, iż metoda tutoringu odpowiednio stosowana może być niezwykle efektywnym narzędziem wsparcia edukacyjnego. Równolegle do realizacji opisanych powyżej działań w ramach Programu gromadzony jest materiał o metodzie edukacyjnej jaką jest tutoring, który w przyszłości po opracowaniu zostanie udostępniony publicznie. Tutorami w pierwszej edycji Programu byli: Stanisław Baska, Irena Dzierzgowska, Piotr Frączak, Leszek Gorgol, Dorota Górska, Zdzisław Hofman, Marcin Konieczny, Krzysztof Margol, Jacek Marszałek, Andrzej Pery, Ewa Skoczkowa oraz Małgorzata Suwaj. W skład zespołu ekspertów i pracowników wspierających realizację Programu wchodzili: Nathalie Bolgert Rada Ekspertów Iwona Jankowska Rada Ekspertów Ewa Konczal Rada Ekspertów Lidia Kuczmierowska Rada Ekspertów Irena Pichola Rada Ekspertów Radosław Jasiński Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności Robert Milewski Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności Katarzyna Czayka-Chełmińska Stowarzyszenie Szkoła Liderów Przemysław Radwan-Röhrenschef Stowarzyszenie Szkoła Liderów Daniel Lichota Stowarzyszenie Szkoła Liderów Michał Wroński Stowarzyszenie Szkoła Liderów 9

10

CZĘŚĆ I: SKĄD POMYSŁ NA TUTORING TUTORING W PROGRAMIE LIDERZY Katarzyna Czayka-Chełmińska, Przemysław Radwan-Rohrenschef realizatorzy programu Liderzy, Stowarzyszenie Szkoła Liderów Program Liderzy Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności został zrealizowany przez Stowarzyszenie Szkoła Liderów po raz pierwszy w 2005 roku. Cel, jaki sobie postawiliśmy w Programie to wspieranie w rozwoju liderów środowisk lokalnych. Od lat poszukujemy odpowiedzi na pytanie jak to robić skutecznie? Katarzyna Czayka-Chełmińska i Przemysław Radwan-Rohrenschef odpowiadają na pytanie, dlaczego warto wykorzystywać metodę tutoringu we wspieraniu w rozwoju lokalnych liderów. Nasze wcześniejsze doświadczenia pokazują, że szkolenia, najpowszechniej stosowana, również przez nas metoda rozwijania liderów, nie przekładają się najczęściej na takie efekty społeczne, o jakie by chodziło i liderom, i szkolącym. W Programie Liderzy postanowiliśmy, zatem wykorzystać inne niż szkoleniowe metody wspierania rozwoju działaczy społecznych. Najważniejszą z nich stał się tutoring. Jak go rozumiemy w naszym Programie? Tutor osoba doświadczona w działaniu społecznym, obdarzona autorytetem, która buduje indywidualną, intensywną relację z uczestnikiem Programu. Tutor pomaga liderowi określić jego potrzeby związane z rozwojem umiejętności i wiedzy przydatnej w działaniu społecznym. Dba o pełne wykorzystanie potencjału uczestnika, zachęca do refleksji nad własnym rozwojem i wspiera go swoim doświadczeniem. Pomaga doskonalić jego warsztat pracy poprzez pełne wykorzystanie możliwości, jakie daje program. To w głównej mierze właśnie dzięki tutoringowi jako realizatorzy Programu zmierzyliśmy się z potrzebami i problemami, na które, w naszym odczuciu dotychczasowe programy szkoleniowe nie odpowiadały. Postawić najważniejsze pytania W swojej codziennej pracy nie stawiamy sobie zbyt często pytań najważniejszych - o misję, swoje życiowe, społeczne i rozwojowe cele. Brakuje nam czasu, by zastanowić się po co robię to, co robię? 11

Pomysł na tutoring wynika z docenienia wagi takiej refleksji. Tutor to osoba, która ma czas na rozmowę o sprawach najważniejszych, która umożliwia zadanie sobie podstawowych pytań.w Programie Liderzy dzięki życzliwej obecności i uwadze tutora każdy z uczestników może na chwilę się zatrzymać i zadać sobie te najważniejsze pytania. Ktoś, kto jest autorytetem i osobą inspirującą, koncentruje swoją uwagę na osobie uczestnika. Dzięki temu, każdy lider może wyraźniej zobaczyć siebie i odpowiedzieć na pytania: do czego dążę, czego mi brakuje, a w czym jestem dobry, dobra? Rozwijać się skutecznie Jak zwiększyć skuteczność szkoleń? Pomysł na tutoring jest też odpowiedzią na takie poszukiwanie. W programie Liderzy, aby zapewnić jak największą skuteczność naszych programów szkoleniowych położyliśmy nacisk na rzetelną analizę potrzeb rozwojowych uczestników. Zadanie zbadania potrzeb szkoleniowych uczestnika postawiliśmy przed tutorem, Tutor w rozmowach z uczestnikiem wspólnie odkrywają, czego lider rzeczywiście potrzebuje, by się skutecznie rozwijać. Tutor nie pyta jednak uczestnika wprost: czego potrzebujesz? Rozmawiają jaka jest jego sytuacja jako lidera, o celach jakie sobie stawia, jak wygląda jego organizacja i środowisko, w którym działa, jakie problemy napotyka w realizacji swoich celów. Na podstawie takich rozmów i określonych na ich podstawie potrzeb wspólnie z prowadzącymi szkolenia trenerami opracowywaliśmy programy szkoleń W ten sposób powstawały treningi, które stanowiły odpowiedź na często bardzo specyficzne potrzeby konkretnych uczestników. Kolejny krok w celu zwiększenia skuteczności prowadzonych szkoleń to wzmacnianie ich rezultatów. Po szkoleniu, każdy uczestnik pracuje z tutorem nad wykorzystaniem efektów treningu. Lider w rozmowie z tutorem odpowiada sobie na pytanie: co mi to szkolenie tak naprawdę dało, jakie bariery i ograniczenia muszę pokonać, żeby wprowadzić w życie to, co zaproponował trener? W ten sposób 12

uniwersalna treść szkolenia przykłada się na konkretne działania i plany każdej osoby. Wyjść z samotności Liderzy lokalni często działają sami. Programy szkoleniowe niewiele tu pomagają. Obserwujemy, że wielu liderów, po zakończeniu szkoleń z budowania zespołu, nadal pracuje właściwie bez wsparcia innych. Widzimy jak trudno stworzyć zespół jak trudno znaleźć trwale zaangażowanych współpracowników Istnieją takie stowarzyszenia, które podczas urlopu jednej, wiodącej prym osoby, trzeba zamykać na klucz. Tutoring to także próba zmierzenia się z problemem samotności lidera, jego trudności w zdobywaniu i utrzymywaniu stałego wsparcia ze strony innych. Uznaliśmy, że żeby go rozwiązać nie wystarczy jednorazowe szkolenie, lecz długofalowa, przemyślana strategia. To tutor pomaga liderowi tę strategię budować na początek dostrzec problem, wspólnie odkryć jego źródła i szukać dobrych, bo dostosowanych do specyfiki danej społeczności i osoby lidera, rozwiązań. Zakorzenić działania Z naszych rozmów i doświadczeń wynika także, że liderom społecznym trudno zakorzenić działania w swoim macierzystym środowisku. Osobom tym poza zmaganiem się z samotnością trudno czasem zbudować dobre relacje z partnerami i społecznością lokalną.. Jednym z ważniejszych zadań tutora w Programie Liderzy jest odkrywanie całego kontekstu działań swojego podopiecznego, badanie potrzeb społeczności, z której się wywodzi, po to, by uniwersalne umiejętności zdobywane podczas trwania Programu służyły rozwojowi całego jego otoczenia. Wielu uczestników pierwszej edycji Programu mówiło, że Program w jakimś stopniu zmienił ich życie. Kilka osób zdecydowało się na zmianę pracy. Inne wróciły do starych marzeń lub utwierdziły się w realizowaniu dotychczasowych. Zdecydowana większość stwierdziła, że energię i poczucie wewnętrznego wzmocnienia zawdzięcza przede wszystkim relacji z tutorem. 13

TUTORING SKUTECZNA EDUKACJA DOROSŁYCH Zdzisław Hofman pisze o tym, co sprawia, że dzięki tutoringowi ludzie skuteczniej się uczą. Zdzisław Hofman prezes Polskiego Stowarzyszenia Pedagogów i Animatorów KLANZA, członek Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Twórca i Dyrektor Centrum Szkoleniowego Klauza, nauczyciel, animator, trener i socjoterapeuta. Prowadzi Program Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności Wolontariat Studencki. Dorośli uczą się, ponieważ odkrywają w sobie silną potrzebę nauki. W relacji tutorskiej stają się często osobą aktywniejszą od nauczyciela. Inspirują do poszukiwań, wyznaczają sobie nowe zadania i stawiają nieoczekiwanie pytania. Tutoring można, moim zdaniem, umiejscowić pomiędzy edukacją formalną i nieformalną. Czerpie on z tej pierwszej, ponieważ jest to zorganizowana forma pracy, oparta na strukturze formalnej. Z drugiej strony tutoring łączy wiele ważnych, służących rozwojowi cech edukacji nieformalnej, ponieważ odpowiada na indywidualne oczekiwania i potrzeby oraz wykorzystuje predyspozycje osoby uczącej się. W sposób szczególny dotyczy jej zainteresowań i osobistych doświadczeń. Skuteczna relacja tutorska opiera się na bliskim, indywidualnym kontakcie z drugim człowiekiem. Tutor wykorzystuje dobrą znajomość problemów rozwojowych człowieka dorosłego. Uczącą się poprzez tutoring osobę charakteryzuje przede wszystkim: 1. Motywacja do nauki która jest optymalna dla pozyskiwania nowej wiedzy i umiejętności, ponieważ ma wyraźnie wewnętrzny charakter. Dorośli chcą się uczyć i rozwijać. Rozumieją znaczenie zmian i celowość nauki. W ich hierarchii wartości edukacja i rozwój plasują się na wysokim miejscu. Priorytetowe wartości tutora i podopiecznego są często zbieżne. 2. Gotowość do uczenia się dorośli uczą się, ponieważ odkrywają w sobie silną potrzebę nauki. W relacji tutorskiej stają się czę- 14

sto osobą aktywniejszą od nauczyciela. Inspirują do poszukiwań, wyznaczają sobie nowe zadania i stawiają nieoczekiwanie pytania. Ta, z pozoru prostsza sytuacja, wymaga od tutora dużej elastyczności i umiejętności poszukiwania odpowiedzi na często nieznane mu pytania. Wymaga też gotowości do przyznania się: ja nie wiem, ale poszukamy wspólnie. 3. Samokontrola i samokierowanie dorosły sam uczestniczy w tworzeniu programu tego, czego chce się uczyć i w jaki sposób. Tutor jest tu osobą wspierającą, nie decyduje sam o treściach. Podopieczny zyskuje także wpływ na tempo uczenia się i jego sposób. Zewnętrzne kontrolowanie postępów staje się bardzo dyskretne, ponieważ przeważa samokontrola podopiecznego. Ocena wyników nauki traci swój sens, a znaczenie uzyskuje wnikliwa informacja zwrotna, której udziela tutor, analiza i obserwacja zjawisk. 4. Doświadczenie dorośli traktują życiowe doświadczenie jako źródło wiedzy. Wymiana doświadczeń staje się skuteczniejszym sposobem uczenia się, niż wiedza przekazywana werbalnie. W relacji tutorskiej cenne jest też to, że granice miedzy nauczycielem a uczniem często się zacierają. Tutor także staje się uczniem, korzystającym z odmiennych i cennych doświadczeń swego podopiecznego. To wzmacnia więź i poprawia jakość procesu uczenia się. 5. Praktyczne podejście osoby uczące się poprzez tutoring oczekują, że zdobywana wiedza sprawdzi się w ich codziennym, zawodowym życiu. Potrzebują nie tyle teorii, co rozwiązań i umiejętności radzenia sobie z większymi i mniejszymi problemami. Obowiązuje tu zasada, że treści dla nas ważne są przyswajane dziewięciokrotnie szybciej, niż informacje teoretyczne, które nie mają dla nas osobistego znaczenia. 6. Indywidualizm w tutoringu poświęcamy czas na unikalne spotkanie tylko z jedną osobą: relacja z tutorem zaspokaja więc naturalną potrzebę dostrzeżenia w kimś jego niepowtarzalności. Liderzy mimo, że działają wśród ludzi często czują się osamotnieni. Czas bycia z tutorem staje się czasem darowanym, czasem spotkania dwóch ważnych osób, będących w tym momencie tylko dla siebie. 15

Niepowtarzalność i skuteczność relacji tutorskiej sprawia, że staje się on metodą pozytywnego wpływania na rozwój osobisty i zawodowy liderów organizacji pozarządowych. Można więc oczekiwać, iż zastosowanie tej metody pracy wpłynie na wzmocnienie trzeciego sektora w Polsce. 16

CZĘŚĆ II: O ISTOCIE TUTORINGU O DZIAŁACZACH I LIDERACH, CZYLI OD EFEKTYW- NOŚCI DO OSOBOWOŚCI I Z POWROTEM Jacek Marszałek psycholog, trener rozwoju osobistego i umiejętności interpersonalnych. Rekomendacja Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w zakresie treningu psychologicznego, członek Stowarzyszenia Trenerów Organizacji Pozarządowych. Współpracuje z organizacjami szkoleniowymi jako trener i konsultant. Prowadzi praktykę psychologiczną w Warszawie. Formacja lidera to proces, który składa się z trzech etapów. Człowiek przechodzi od koncentrowania się wyłącznie na swojej skuteczności do zadawania sobie kluczowych pytań o swoją misję. Dopiero potem powraca do kwestii tego, co może zrobić, by ją skutecznie wypełnić. Jacek Marszałek opisuje, w jaki sposób ludzie wewnętrznie się rozwijają. Mówi również, że aby się skutecznie rozwijać liderzy powinni zadawać sobie pytanie o swoją misję. Jeśli tutoring w Programie Liderzy ma służyć szkoleniu liderów, to kluczowe staje się pytanie: kto to jest lider?, a także: czym taka osoba różni się od działacza? W ujęciu formalnym każdy, kto jest szefem grupy, stowarzyszenia, formacji partyjnej itp. jest liderem. Takim przywódcą można zostać na przykład dzięki demokratycznym wyborom. W innym ujęciu lidera definiują czyny. Można go poznać po tym, jak coś robi. Poszukujemy wtedy osoby, która w danej dziedzinie, czy w danym działaniu jest najlepsza, najsprawniejsza i najbardziej kompetentna. Patrząc z tej perspektywy możemy mieć do czynienia z liderem wyścigu kolarskiego, liderami przeróżnych rankingów czy list popularności. Wydaje się jednak, że dla dobrego ujęcia tego, kto to jest lider działań społecznych (działający dla społeczności i ze społecznością), oba powyższe ujęcia nie są wystarczające. Do opisu wielu osób nie będą nawet adekwatne. Myśląc o liderze działań społecznych pytamy, jakiej sprawie służy, co jest prawdziwym celem jego działania, jakie ma motywacje? Jeśli to nas nie interesuje, a zależy nam jedynie na jego kompetencji 17

i sprawności, sile przebicia, zaradności to znaczy, że nie szukamy lidera w moim pojmowaniu rzeczy ale osoby, która załatwi dla nas i za nas różne konkretne sprawy. Historia Pana P. Znam człowieka z doktoratem (nazwę go panem P., by zachować jego anonimowość), który w mrocznych latach osiemdziesiątych opuścił Warszawę i osiedlił się w pewnej górskiej wiosce. Nie po to, aby się zamknąć w chacie i odciąć od świata, ale by nieco normalniej żyć. Trudno powiedzieć, kiedy stał się liderem lokalnej społeczności. Raczej nie było takiego momentu. Był nim, zanim do tej wioski trafił. Pan P. nie prowadził żadnej kampanii wyborczej. Niczego nie obiecywał. Nie udowadniał swojej skuteczności, by zostać wybranym do jakichś władz. Stał się kimś dla tamtych ludzi poprzez to, jak myślał, jak z nimi rozmawiał, jak ich traktował. Pokazał im, że mogą inaczej żyć, że mogą przeobrazić miejsce, w którym żyją i że to leży w ich rękach. Po kilku latach zapyziała wioska w górach zyskała prąd, telefony i przystanek PKS pod sklepem. Niektórzy miłośnicy wakacji w siermiężnych warunkach pewnie skrzywią się z niesmakiem, ale dla tamtych ludzi to był krok ku bardziej godnemu życiu. Dziś pan P. nadal mieszka w tej samej chacie. Nie jest radnym ani sołtysem. Nie załatwia żadnych konkretnych spraw. Ale wszyscy w tej wiosce na czele z sołtysem wiedzą, gdzie i z kim trzeba się spotkać, by omówić najważniejsze dla wsi sprawy, gdy trzeba coś ustalić albo rozwikłać trudną kwestię. Ktoś mógłby powiedzieć, że to szara eminencja. Tyle, że nie czerpie on żadnych materialnych korzyści ze swojej działalności. Nie nasyca się władzą. Nie trzyma nikogo w manipulacyjnym szachu ukrytej kontroli. Nie rywalizuje z proboszczem, sołtysem czy radnymi. Pomaga im działać, pokazując im ich własne możliwości. Ci ludzie go szanują za to, kim jest. Pan P. rozumiał, że sednem jest nie to, by on osobiście załatwił asfalt dla wsi, ale by uruchomić potencjał ludzi, którzy do tego doprowadzą. Miarą lidera jest jego misja Może dlatego, gdy jako tutor spotykam się z liderem, nie stawiam pytania: co robisz?, ale kim jesteś?. Oczywiście interesuje mnie, w co konkretnie ta osoba jest zaangażowana, ale przede 18

wszystkim na różne sposoby staram się ją poznać. W parze z tym pierwszym pytaniem idzie drugie: jaka jest twoja misja?. Im obu towarzyszy trzecie: Czego potrzebujesz, by rozwijać się w tym, co robisz?. Staram się w ten sposób ustalić, czy spotykam się z działaczem, czy z liderem. Praca tutorska z liderem będzie miała bowiem inny cel, inną dynamikę oraz będzie koncentrowała się na innych kwestiach. Działacz szuka sposobów na podniesienie efektywności swojego działania w konkretnej sprawie. Dla działacza miarą sukcesu jest bycie skutecznym w tym, w co aktualnie jest zaangażowany. Celem tutoringu może być tutaj np. określenie potrzeb szkoleniowych. Lider natomiast szuka najlepszych sposobów realizacji swojej misji. W tym przypadku celem tutoringu jest zazwyczaj rozwój osobistych kompetencji, a miarą sukcesu lidera zmiana społeczna. Kiedy więc spotykam się z aktywnym liderem, sprawdzam niejako, czy jest już gotów rozmawiać o misji. Czy chce rozwiązać konkretny problem czy też odkryć, dlaczego nie potrafi go rozwiązać? Czy możemy rozmawiać o nim jako o liderze, czy też będziemy rozmawiać o efektywności (czasem efektowności) jego aktualnej kampanii? Trzy etapy rozwoju lidera Formacja lidera to proces, w którym odchodzi on od koncentrowania się na swojej skuteczności i poszukiwania narzędzi efektywnego działania, a zaczyna skupiać się na tym w co, dla kogo i po co się angażuje. Odpowiada sobie na pytania: jakie to ma dla niego znaczenie; w jaki sposób realizuje swoje wartości; co mu w tym przeszkadza? itp. Następnie powraca do pytania o to, czego potrzebuje, by wypełniać swoją misję w najbardziej optymalny sposób. Proces formacji lidera składa się z trzech etapów. Na pierwszym etapie lider skupia się jedynie na poszukiwaniu rozmaitych narzędzi działania w nadziei, że zapewnią mu one sukces i zaspokoją inne ważne potrzeby. Na drugim etapie lider chce poznać siebie i szuka ku temu sposobności. Wie bowiem, że tym najważniejszym narzędziem działania jest on sam. Techniki niczego nie załatwiają. W działaniu ważne są relacje z ludźmi, a nie metody zarządzania. Na trzecim etapie lider decyduje się na taki kierunek rozwoju osobistego, który będzie służyć sprawie, w którą się zaangażował. 19

Model ten najlepiej jest opisać na konkretnym przykładzie. Lider znajdujący się w pierwszej fazie rozwoju na pytanie: czego potrzebujesz?, odpowiada: szkolenia z negocjacji, szkolenia ze sztuki wystąpień, szkolenia z budowania zespołu itp. Lider, który w swojej formacji doszedł do drugiego etapu, powie: poznać swój styl komunikowania się, swoje mocne i słabe strony, nauczyć się słuchać i zrozumiale formułować swoje myśli, uporządkować swoje działania itp. Lider w trzecim stadium swojego rozwoju mógłby na to pytanie odpowiedzieć: chcę zidentyfikować i rozwiązać problemy, które nie pozwalają mi lepiej kierować moim zespołem, zmienić nawyki komunikacji, by nie tracić energii na niepotrzebne zamieszanie. W procesie rozwoju osobistego lidera chodzi właśnie o te subtelne zmiany w umiejętności rozpoznawania własnych potrzeb i w sposobie ich formułowania. Tutoring, który opiera się na takim właśnie rozumieniu przywództwa i prowadzi taką ścieżką rozwoju, jest właściwie bardziej formacją lidera, niż jego szkoleniem. Może już czas, aby wiele osób przestało szukać wzrostu w szkoleniach, ale w formacji wewnętrznego lidera w sobie? Nie ustawać w rozwoju Podstawowym problemem przejścia z pierwszego do drugiego etapu (od poszukiwania narzędzi działania do formułowania misji) jest to, że jeśli lider nie zdecyduje się na najważniejszy sposób samodoskonalenia czyli rozwój osobisty to jego frustracja stanie się nieznośna, a wewnętrzne wypalenie postawi pod znakiem zapytania sensowność dalszego działania. U wielu osób pojawia się również poczucie pustki i brak głębokiej satysfakcji z tego, co zrobili i robią do tej pory. Z kolei problemem przejścia z etapu drugiego do trzeciego (od myślenia o misji do pytania, jak ją skutecznie realizować) jest takie skoncentrowanie się na sobie, że człowiek, pozostając w stanie kontemplacji własnej osoby, zapomina o istocie przywództwa, czyli działaniu z innymi i dla innych. Problemem wielu osób, które zgadzają się z powyższymi myślami, może być to, że zechcą przeskoczyć ten najbardziej wymagający drugi etap i będąc w pierwszej fazie swojego rozwoju uznają, że są już w trzeciej. 20

KIM JEST TUTOR Małgorzata Suwaj prezes Stowarzyszenia Pro Publico Bono z Wrocławia, członek założyciel Stowarzyszenia Konsultantów i Trenerów Zarządzania MATRIK, wiceprezes Stowarzyszenia Moje Osiedle, koordynator, trener. Małgorzata Suwaj przedstawia, kim w Programie Liderzy był dla uczestników tutor. Na swojej drodze działań społecznych lider spotyka tutora, który co najbardziej wartościowe - także jest liderem. Wobec swojego podopiecznego może pełnić wiele ważnych ról. Tutor jako towarzysz Tutor w Programie Liderzy towarzyszył liderowi w przezwyciężaniu problemów i odnoszeniu sukcesów. Pomagał odkryć źródła jednych i drugich. Taka obecność była wspierająca, ponieważ początkujący lider jest często niepewny swoich zdolności. Wciąż potrzebuje utwierdzania się w przekonaniu, że to co robi jest wartościowe. Jeszcze większego wsparcia potrzebuje osoba, która właśnie doświadcza kryzysu lub zdarza jej się płynąć pod prąd. Tutor był dla swojego podopiecznego kimś z zewnątrz, z kim mógł on swobodnie porozmawiać o wszystkim: o tym, co robi, w co wierzy i czego się boi. Wyzwania, nadzieje i obawy naszych liderów były często związane z najbliższym otoczeniem. Niełatwo jest powiedzieć szefowi: chcę, żebyś mnie docenił i awansował ; pracownikowi: obawiam się, że nie jesteś lojalny wobec organizacji, czy żonie: chciałbym więcej czasu poświecić sprawom bezdomnych. Potrzebny jest ktoś, kto wysłucha, okaże zrozumienie, a także spojrzy na wszystko z dystansu. Oczywiście należy zadać pytanie, jak dalece tutor był uprawniony do wyrażania ocen lub opinii. Na pewno w takim zakresie, w jakim lider o to prosił. Ważne było jednak, by nie oceniać działania, lecz wskazywać na jego konsekwencje. Zamierzasz zrobić tak a tak. W porządku... Z mojego doświadczenia wynika, że takie zachowanie czy decyzja może wywołać następujące skutki.... Lojalność tutora wobec podopiecznego wymagała, aby nie przyglądał się biernie, gdy 21

lider chce popełnić ewidentny błąd, choć oczywiście nie mógł ustrzec go przed wszelkimi niebezpieczeństwami. Poza tym, pomyłki też kształcą. Znajomość zagadnień organizacyjnych i prawnych, dotyczących lobbingu i informacje o otoczeniu społecznym (np. kto jest kim w środowisku?) to wiedza, którą tutorzy w Programie Liderzy dzielili się z uczestnikami. Wcześniej często wydeptywali te same ścieżki: do władz, sponsorów, lokalnych instytucji, którymi teraz poruszali się ich podopieczni. Mogli więc służyć swoim doświadczeniem, by liderzy nie musieli wyważać otwartych drzwi i rozmieniać energii na drobne. Natomiast umiejętności nawiązywania relacji interpersonalnych, rozwiązywania problemów i wywierania wpływu to sztuka, której liderzy uczyli się samodzielnie. Tutor jako wzór Jeśli chodzi o dojrzałość emocjonalną, mądrość życiową, wewnątrzsterowność tutor musiał być bardziej rozwinięty niż lider, aby mógł być wzorem dla swojego podopiecznego. W jakim stopniu? Oczywiście z tych dwojga to lider zna się na tym, co robi. Bywa, że jest osobą bardziej aktywną, przedsiębiorczą i odnosi większe sukcesy w realizacji projektów niż tutor, ale to tutor powinien być dla lidera wzorem nie przypadkowego, lecz ukierunkowanego osobistego rozwoju. Stawiając siebie za przykład, pokazywał liderowi, że oprócz prowadzenia własnej organizacji są inne ważne obszary życia i wartości, którym rozwój osobisty powinien służyć: osobiste przekonania, rodzina, przyjaciele, wspólnota lokalna, ojczyzna. W tutorze lider powinien zobaczyć potencjalny efekt własnego dalszego rozwoju. Tutor jako zwierciadło Aby skutecznie pracować nad własnym rozwojem nasi liderzy potrzebowali informacji: wskazówek, pochwał i krytycznych uwag słowem zwierciadła, w którym oglądaliby swoje postępy i porażki. Obecność drugiej osoby stale przypominała liderowi o podjętym przez niego zadaniu. Choć tutor był kimś więcej niż kontrolerem. Był przede wszystkim życzliwą duszą, która nie czyhała na potknięcia podopiecznego, ale potrafiła dostrzec najmniejsze przejawy jego roz- 22