PROTET. STOMATOL., 2013, LXIII, 5, 397-404 www.prot.stomat.net Jakość życia pacjentów bezzębnych użytkujących protezy całkowite Quality of life in edentulous patients using complete dentures Wiktor Lisiakiewicz, Elżbieta Mierzwińska-Nastalska Katedra Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik: prof. dr hab. E. Mierzwińska-Nastalska HASŁA INDEKSOWE: jakość życia, protezy całkowite, jakość życia związana ze zdrowiem jamy ustnej KEY WORDS: quality of life, complete dentures, oral healthrelated quality of life Streszczenie Rehabilitacja protetyczna pacjentów bezzębnych jest procesem trudnym, a jednym z największych problemów jest uzyskanie satysfakcji samego pacjenta. Pomimo rozwoju nauki oraz postępów jakie obserwuje się w leczeniu protetycznym wciąż najczęściej wybieraną metodą leczenia w przypadku bezzębia jest zastosowanie konwencjonalnych protez całkowitych. Wyniki leczenia mogą być oceniane w sposób obiektywny, ale subiektywnej oceny również nie moża pominąć. Dodatkowo, należy zwrócić uwagę na konieczność kontroli pacjentów bezzębnych poddanych rehabilitacji protetycznej ze względu na zmiany podłoża protetycznego i ewentualną konieczność wykonania podścielenia, jak również okresowej wymiany uzupełnień protetycznych. W artykule przedstawiono możliwości oceny jakości życia pacjentów leczonych protetycznie z zastosowaniem protez całkowitych oraz wpływ wykonania nowych uzupełnień protetycznych na komfort życia. Summary Prosthetic rehabilitation of edentulous patients is a difficult process, and to satisfy the patient is one of the greatest problems. Despite the advancement of science and progress observed in the prosthetic treatment, the conventional complete dentures are still the most popular treatment plan for edentulous patients. The results of the treatment can be assessed objectively, but their subjective assessment cannot be ignored. This article presents the possibilities of assessing the quality of life of patients treated with complete dentures. 397
W. Lisiakiewicz, E. Mierzwińska-Nastalska Ocena jakości życia pacjentów leczonych protetycznie jest trudna, ze względu na brak obiektywnych narzędzi, co wymusza poleganie na ich osobistych, subiektywnych odczuciach. Do oceny tychże odczuć w latach 60-tych i 70-tych ubiegłego wieku stworzono pojęcie jakości życia (Quality of Life QoL), po raz pierwszy opisane w pracy Jakość życia Amerykanów: percepcja, ocena i satysfakcja (The quality of American life: perceptions, evaluations, and satisfactions) opublikowanej w 1976 r przez Campbell a i wsp. (1), którzy jakość życia zdefiniowali jako indywidualnie postrzegany poziom satysfakcji związanej z życiem w ogóle, oraz z jego poszczególnymi sferami, takimi jak praca, rodzina, środowisko zamieszkania. Z kolei w 1994 roku Światowa Organizacja Zdrowia (2) określiła jakość życia jako postrzeganie przez jednostki ich pozycji w życiu, w kontekście kultury i systemu wartości, w jakim żyją, oraz jej związku z indywidualnymi celami, oczekiwaniami, standardami i zainteresowaniami. W 1994 roku Centrum Promocji Zdrowia Uniwersytetu w Toronto (3) określiło jakość życia jako stopień w jakim człowiek korzysta z ważnych możliwości jakie przynosi życie. W 2008 roku pod kierownictwem Constanzy (4) powołany został zespół badaczy składających się m.in. z antropologów, socjologów, psychologów, ekonomistów, politologów, lekarzy oraz ekologów, którzy wspólnie określili jakość życia jako stopień w jakim potrzeby obiektywne człowieka są spełnione w odniesieniu do jednostkowego lub grupowego postrzegania subiektywnego dobrostanu. Jakość życia jest zatem pojęciem, które obejmuje bardzo wiele aspektów. Jedną z jego składowych jest zdrowie jednostki. W 1948 roku Światowa Organizacja Zdrowia określiła je jako całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby czy kalectwa (5). W 1990 roku Schipper (6) wprowadził pojęcie jakości życia związanej ze zdrowiem Health Related Quality of Life (HRQoL). Definiuje ją jako czynnościowy skutek choroby oraz jej leczenia wpływający na życie. W celu pełnego i właściwego określenia jakości życia związanej ze zdrowiem należy wziąć pod uwagę zarówno obiektywną ocenę stanu zdrowia pacjenta, wynikającą z badań przeprowadzonych przez fachowy personel medyczny, jak również subiektywną ocenę pacjenta. Samoocena pacjenta stała się w ostatnim czasie jednym z podstawowych narzędzi badawczych. Do oceny tej mogą zostać użyte standaryzowane narzędzia ogólne i specyficzne, dzięki czemu wyniki są porównywalne z wynikami innych badań, również międzynarodowych (7). Instrumenty ogólne sprawdzają się przy ocenie pacjentów zdrowych oraz tych z różnymi schorzeniami. Umożliwiają one nawet porównywanie wyników badań pomiędzy grupami pacjentów cierpiących na różne dolegliwości. Niestety często nie są one wystarczająco czułe na pewne aspekty dotyczące danej choroby. Wówczas pomocne są bardziej precyzyjne instrumenty specyficzne, stworzone dla pacjentów cierpiących na konkretne schorzenia (8). Instrumentami ogólnymi najczęściej stosowanymi w naszym kraju są między innymi: WHOQoL (World Health Organization Quality of Life) wskaźnik jakości życia Światowej Organizacji Zdrowia składający się w wersji podstawowej ze 100 pytań a w wersji skróconej WHOQoL-BREF z 26 pytań. Polskie wersje tych wskaźników opracowane zostały przez Jaracz i Wołowicką z Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu (9), oraz NHP (Nottingham Health Profile), którego polską wersję opracował Wrześniewski (10). Instrumenty specyficzne zaprojektowane są natomiast w taki sposób, aby dotyczyły sfer życia i zdrowia, na które wpływ ma dana jednostka chorobowa. Są one zdecydowanie bardziej czułe, nawet na niewielkie zmiany charakterystyczne dla konkretnego schorzenia. 398 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5
Jakość życia Przykładami takich wskaźników, stosowanych w naszym kraju są: Cystic Fibrosis Quality of Life Questionare ankieta dotycząca jakości życia chorych ze zwłóknieniem torbielowatym, Modified Fatigue Impact Scale zmodyfikowany wskaźnik wpływu zmęczenia, Kidney Disease Quality of Life wskaźnik jakości życia chorych ze schorzeniami nerek, Gastrointestinal Quality of Life wskaźnik jakości życia pacjentów z chorobami przewodu pokarmowego (9,10). W większości wskaźniki wykorzystywane w naszym kraju zostały przetłumaczone i zaadaptowane do polskich warunków. Dzięki temu możliwe jest porównywanie wyników badań z wynikami z innych ośrodków, również z zagranicy. Jednakże wszelkie rozbieżności jakie pojawiają się w trakcie tłumaczenia powinny zostać przeanalizowane i ewentualnie skorygowane. Na koniec działanie narzędzia należy sprawdzić w grupie badanych, których dany problem dotyczy. Instrument taki powinien być czuły na aspekty dotyczące danej choroby, a jednocześnie prosty i zrozumiały dla pacjenta oraz łatwy do zinterpretowania dla badacza. Wśród różnych zagadnień, które rozwijano tworząc kolejne specyficzne narzędzia do ceny jakości życia, powstało pojęcie jakości życia związanego ze zdrowiem jamy ustnej (OHRQoL Oral Health Related Quality of Life). Jest to pojęcie wielowymiarowe i podobnie jak w przypadku jakości życia nie ma jednoznacznej jego definicji. Locker i wsp. (11) twierdzą, że jest to stopień w jakim schorzenia jamy ustnej wpływają na funkcjonowanie jednostki oraz jej ogólny dobrostan psychospołeczny. Zwracają również uwagę, że nie należy się skupiać wyłącznie na dolegliwościach w obrębie jamy ustnej ale również na ich wpływie na cały organizm. W latach 90-tych powstało wiele narzędzi, głównie w formie kwestionariuszy, służących do badania jakości życia związanej ze zdrowiem jamy ustnej, opierających się na subiektywnych odczuciach osoby badanej. Na podstawie klasyfikacji stworzonej przez WHO, dotyczącej uszkodzenia, niepełnosprawności oraz upośledzenia, Locker (12) opracował podstawy koncepcji badania jakości życia, obejmujące wszystkie możliwe aspekty na jakie może mieć wpływ stan zdrowia jamy ustnej. Obecnie dostępnych jest kilkanaście wskaźników pomagających określić OHRQoL. Wśród nich wyróżnia się wskaźniki ogólne, takie jak OHIP Oral Health Impact Profile profil wpływu zdrowia jamy ustnej, czy też OIDP Oral Impacts on Daily Performances wpływ jamy ustnej na życie codzienne, służące do badania szerszych grup pacjentów, cierpiących na różne schorzenia jamy ustnej. Do specyficznych instrumentów można natomiast zaliczyć, takie jak: ortognatyczny wskaźnik jakości życia Orthognatic Quality of Life Questionnaire, wskaźnik wpływu jamy ustnej na życie codzienne dzieci Child-OIDP, czy też Waszyngtoński Wskaźnik Jakości Życia pacjentów po leczeniu nowotworów części twarzowej czaszki i jego modyfikację opracowaną przez Rolskiego z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego (13). Jak wynika z badań, utrata zębów, a w szczególności całego uzębienia znacząco pogarsza jakość życia badanych pacjentów (14). W ostatnich latach zauważono znaczący wzrost liczby bezzębnych pacjentów, który najprawdopodobniej wynika z wydłużenia się średniej długości życia na świecie (15,16,17). Rehabilitacja protetyczna pacjentów bezzębnych jest procesem trudnym, wymagającym wiedzy, doświadczenia oraz dużej staranności zarówno ze strony lekarza, jak i technika dentystycznego. Pomimo rozwoju nauki i medycyny oraz postępów w dziedzinie implantoprotetyki, wciąż najczęstszym planem leczenia, jaki stosowany jest u pacjentów bezzębnych, jest wykonanie konwencjonalnych protez całkowitych (18). Podyktowane jest to często względami ekonomicznymi, gdyż alternatywą w takich PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5 399
W. Lisiakiewicz, E. Mierzwińska-Nastalska przypadkach jest wciąż drogie dla pacjentów leczenie implantoprotetyczne. Dodatkowo rozwiązanie w postaci konwencjonalnych protez całkowitych jest w większości przypadków akceptowane przez pacjentów pod względem estetycznym, jak również w pewnych przypadkach jest korzystne, ze względu na łatwość utrzymania higieny zarówno jamy ustnej jak i samych uzupełnień protetycznych (19). Powodzenie takiego leczenia zależne jest wprost proporcjonalnie od odczuć pacjenta, który zwraca uwagę na wygląd, stabilizację, wygodę, wymowę oraz łatwość wyjmowania i czyszczenia wykonanego uzupełnienia (20). Wynika z tego, że efekt leczenia zależy w takim samym stopniu od jakości wycisku i staranności wykonania protez, przestrzegania higieny jamy ustnej i protez, jak i od odczuć pacjenta (21). Zdarzają się bowiem przypadki, kiedy pacjent jest całkowicie lub częściowo niezadowolony z wykonanych uzupełnień pomimo, że obiektywnie ich wykonanie jest prawidłowe. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest fakt, iż nawet najlepiej wykonana proteza całkowita nigdy nie będzie funkcjonowała jak własne zęby pacjenta (22). Rezultat leczenia protetycznego może być zatem oceniany zarówno obiektywnymi kryteriami klinicznymi, jak i poprzez odczucia subiektywne pacjenta (23). Na podstawie publikacji z zakresu leczenia pacjentów bezzębnych z zastosowaniem protez całkowitych można stwierdzić, iż w ocenie rezultatów leczenia ważniejsze są subiektywne odczucia pacjenta niż obiektywne kryteria kliniczne (24, 25). Bardzo ważnym aspektem jest również pozytywne nastawienie pacjenta i jego chęć do zaadaptowania się do użytkowania uzupełnień protetycznych, ponieważ tylko poprzez cierpliwą naukę i późniejszy trening pacjent jest w stanie coraz sprawniej posługiwać się protezami całkowitymi i pokonywać kolejne ograniczenia, jakie związane są z użytkowaniem protez całkowitych. Należy także pamiętać, iż wynik leczenia z zastosowaniem protez całkowitych nie jest stabilny i satysfakcja pacjenta będzie zmieniała się z czasem wraz ze zmianami anatomii podłoża protetycznego (26). Do oceny wpływu zdrowia jamy ustnej na jakość życia wykorzystywanych jest kilkanaście wskaźników zarówno ogólnych, jak i specyficznych. Jednym z nich jest wskaźnik OHIP-EDENT Oral Health Impact Profile for Edentulous, który został stworzony do oceny wpływu stanu jamy ustnej osób bezzębnych przed i po leczeniu protetycznym na ich jakość życia. Kwestionariusz składa się z 19 pytań podzielonych na 7 podgrup: ograniczenia funkcjonalne, odczucie bólu, dyskomfort psychologiczny, niepełnosprawność fizyczna, niepełnosprawność psychologiczna, niepełnosprawność społeczna, utrudnienia. Ankieta skierowana jest do osób użytkujących protezy całkowite i poza podstawowymi pytaniami zawiera również te dotyczące odczuwania przyjemności podczas jedzenia, oceny wydolności żucia, komfortu i pewności podczas użytkowania protezy oraz problemów w relacjach międzyludzkich związanych z użytkowaniem protez. Dzięki temu możliwa jest ocena wpływu zdrowia jamy ustnej na funkcjonowanie pacjentów użytkujących protezy całkowite przed i po wykonaniu uzupełnień protetycznych. Na każde pytanie pacjent może wybrać jedną z pięciu odpowiedzi, którym przyporządkowane są wartości liczbowe: nigdy (0), rzadko (1), dość często (2), często (3), bardzo często (4). Suma punktów zawiera się w przedziale 0 76. Im mniejszy wynik, tym większe zadowolenie pacjenta i wyższy komfort życia (27). Kolejnym wskaźnikiem przydatnym w badaniu pacjentów bezzębych jest kwestionariusz GOHAI (Geriatric Oral Health Assessment Index) używany do oceny problemów zdrowotnych związanych z jamą ustną u pacjentów w wieku podeszłym. Zawiera on 12 pytań, na które pacjenci odpowiadają w sześciostopniowej skali Likerta: zawsze (5), bardzo często (4), często (3), czasem (2), rzadko (1), nigdy (0). 400 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5
Jakość życia Ankieta ta zawiera 3 części: pierwsza dotyczy zdolności żucia, połykania i wymowy; druga wyglądu zębów, tkanek miękkich odtworzonych protezą, ograniczeń społecznych związanych z użytkowaniem protezy, pewności siebie oraz komfortu jedzenia w miejscach publicznych; trzecia natomiast możliwości komfortowego jedzenia, użycia środków łagodzących dolegliwości związanych z użytkowaniem protezy, oraz odczuwania temperatury i smaku pokarmów. Wynik ankiety jest sumą punktów wszystkich odpowiedzi i zawiera się w przedziale 0 60. Odwrotnie niż w przypadku wskaźnika OHIP-EDENT niższa suma punktów wskazuje na niższy komfort życia (27). W latach 2010-2011 AlBaker (27) badał związek stanu zdrowia jamy ustnej z jakością życia pacjentów leczonych z zastosowaniem protez całkowitych. Badanych pacjentów podzielono na dwie grupy: do pierwszej (I) kwalifikowano pacjentów użytkujących protezy całkowite górną i dolną, a do drugiej (II) pacjentów z brakami kl. V wg. Galasińskiej- Landsbergerowej w jednym łuku, użytkujących ruchomą protezę całkowitą. U wszystkich pacjentów zostały wykonane nowe protezy całkowite - górna i dolna w grupie I oraz górna lub dolna w grupie II. Wszystkie zabiegi wykonywał jeden lekarz, a protezy zostały wykonane zgodnie z zasadami sztuki przez jednego technika. Pacjentów poinformowano o zasadach użytkowania i higieny protez. Zgodnie z ustalonym wcześniej harmonogramem pacjenci zgłaszali się na wizyty kontrolne po tygodniu, 1, 3, 6 i 9 miesiącach. Do oceny przez pacjenta nowych uzupełnień w postaci protez całkowitych zastosowano kwestionariusze OHIP-EDENT (Oral Health Impact Profile in Edentulous Adults) oraz GOHAI (Geriatric Oral Health Assessment Index). Rezultaty obu ankiet zostały poddane analizie statystycznej. Wyniki jakie otrzymano na podstawie analizy ankiet wskazują na zdecydowanie mniejsze zadowolenie pacjentów użytkujących obie protezy całkowite górną i dolną, w porównaniu z pacjentami użytkującymi tylko jedną protezę całkowitą górną bądź dolną. Goiato i wsp. (28) przeprowadzili badania jakości życia oraz percepcji bodźców u pacjentów bezzębnych, użytkujących dwie protezy całkowite przed i po wykonaniu nowego kompletu protez całkowitych. Do badania wyselekcjonowano sześćdziesięciu pacjentów obu płci użytkujących protezy całkowite dłużej niż 5 lat, z dobrymi warunkami podłoża protetycznego oraz zdolnych odpowiedzieć na pytania zawarte w kwestionariuszach. U każdego pacjenta wykonany został nowy komplet protez całkowitych wg standardowych procedur, jak również pacjenci zostali poinstruowani w jaki sposób użytkować i czyścić protezy. W badaniu wykorzystano kwestionariusz OHIP- EDENT w wersji opracowanej przez Souza w 2007 r. składający się z 19 pytań oraz ankiety dotyczącej percepcji bodźców zawierający 4 pytania o: uczucie pełnej jamy ustnej, wymowę syczących głosek, dyskomfort związany z obecnością protez w jamie ustnej oraz wzmożone ślinienie. Pacjenci odpowiadali na pytania zawarte w ankietach bezpośrednio po oddaniu nowych protez oraz 3 miesiące później. Wyniki jakie otrzymano na podstawie ankiety OHIP-EDENT pokazały większe zadowolenie pacjentów i poprawę ich jakości życia po wykonaniu nowych uzupełnień protetycznych, jednakże na podstawie kwestionariusza dotyczącego odbioru bodźców wykazano, że po okresie 3 miesięcy ocena nowych protez była zdecydowanie lepsza niż bezpośrednio po oddaniu. Świadczy to o konieczności adaptacji pacjenta do nowo wykonanych całkowitych uzupełnień protetycznych, a okres 3 miesięcy dla większości pacjentów był okresem wystarczającym do pokonania problemów związanych z użytkowaniem nowych protez. Po porównaniu wyników obu ankiet nie został jednak znaleziony związek przyczynowy pomiędzy percepcją bodźców a jakością życia (28). PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5 401
W. Lisiakiewicz, E. Mierzwińska-Nastalska W 2012r. Stober i wsp. (29) opublikowali pracę, w której badali wpływ zdrowia jamy ustnej pacjentów użytkujących protezy całkowite na jakość ich życia (OHRQoL), satysfakcję pacjentów oraz korelację pomiędzy tymi wskaźnikami. Do badania zakwalifikowano 52 pacjentów obojga płci użytkujących protezę całkowitą górną lub dwie protezy całkowite. Do oceny OHRQoL wykorzystano wskaźnik OHIP-EDENT, natomiast do oceny satysfakcji pacjenta wykorzystano skalę o wartościach od 0 do 10. Ankiety wypełniane były przez pacjentów po 4 tygodniach, 6 miesiącach, roku i dwóch latach po oddaniu nowo wykonanych protez. Aby zbadać korelację pomiędzy obydwoma wskaźnikami przeprowadzono wnikliwą analizę oddzielnie w grupie pacjentów z jedną i dwiema protezami. Otrzymane wyniki wskazują, że zarówno satysfakcja pacjenta, jak i jego jakość życia uległy poprawie po wykonaniu nowych protez. Dodatkowo z biegiem czasu, w ciągu 2 lat badań wyniki te ulegały dalszej poprawie. Wnikliwa analiza ujawniła również korelację pomiędzy jakością życia związaną ze zdrowiem jamy ustnej oraz satysfakcją pacjenta wyrażaną w prostej skali od 0 do 10 (29). Podsumowanie Pomimo rozwoju nauki oraz postępów jakie obserwuje się w leczeniu protetycznym, wciąż najczęściej wybieraną metodą leczenia w przypadku bezzębia jest zastosowanie konwencjonalnych protez całkowitych. Leczenie implantoprotetyczne, którego rezultaty w takich przypadkach są zdecydowanie lepsze w porównaniu z leczeniem tradycyjnymi protezami całkowitymi, pozostaje wciąż poza zasięgiem większości pacjentów, głównie ze względów finansowych. Obiektywnej oceny wyników leczenia przeprowadzonego metodą konwencjonalną i implantoprotetyczą można dokonać na podstawie fachowej wiedzy i badania pacjenta, jednak odczucia samego pacjenta i jego subiektywna ocena nie może być pomijana. Jak wynika z międzynarodowych statystyk, osób potrzebujących takiego leczenia przybywa, co związane jest ściśle z wydłużeniem się średniej długości życia. Biorąc to pod uwagę należy rozważyć zasadność udoskonalania, bądź tworzenia nowych narzędzi ułatwiających analizę subiektywnych odczuć pacjenta tak, aby efekt pracy lekarza protetyka jak najlepiej spełniał oczekiwania pacjenta, jednocześnie pozostając w zgodzie z kanonami sztuki lekarskiej. Wpływałoby to korzystnie zarówno na jakość życia pacjenta zadowolonego z wykonanych uzupełnień protetycznych, jak i lekarza usatysfakcjonowanego pełnym powodzeniem leczenia. Piśmiennictwo 1. Campbell A., Converse P. E., Rodgers W. L.: The quality of American life: Perceptions, evaluations, and satisfactions. Russell Sage Foundation, New York 1976. 2. Saxena S., Orley J.: Quality of life assessment: the WHO perspective. Eur. Psychiatry, 1997, 12, 263-266. 3. Raphael D., Brown I., Renwick R., Rootman I.: Quality of life theory and assessment: what are the implications for health promotion. Issues in Health Promotion Series. University of Toronto, Centre for Health Promotion, 1994. 4. Costanza R. et al.: An integrative approach to quality of life measurement, research, and policy. Surv. Perspect. Integr. Environ. Soc., 2008, 1, 11-15. 5. World Health Organization: Constitution of the World Health Organization. Basic Documents, WHO, Geneva, 1948. 6. Schipper H. L., Clinch J., Powell V.: Definitions and conceptual issues. Quality of life assessments in clinical trials. Raven Press, New York 1990, 11-24. 7. Gruszczak A., Bartosik-Psujek H., Pocińska K., Stelmasiak Z.: Analiza walidacyjna wy- 402 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5
Jakość życia branych aspektów psychometrycznych polskiej wersji Zmodyfikowanej Skali Wpływu Zmęczenia (Modified Fatigue Impact Scale) wyniki wstępne. Neurol. Neurochir. Pol., 2009, 43, 2, 148 154. 8. Wrześniewski K.: Jak badać jakość życia pacjentów kardiologicznych? Kardiol. Pol., 2009; 67: 790-794. 9. Wołowicka L., Jaracz K.: Polska wersja WHOQOL 100 i WHOQOL Bref. Wołowicka L. (ed.): Jakość życia w naukach medycznych. Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań 2001, 233-301. 10. Wrześniewski K.: Badanie subiektywnego stanu zdrowia za pomocą polskiej adaptacji the Nottingham Health Profile. [W:] Współczesne potrzeby i możliwości pomiaru zdrowia. Krajowa Konferencja Naukowa, Warszawa 1997, 37-41. 11. Locker D., Clarke M., Payne B.: Selfperceived oral health status, psychological well-being and life satisfaction in an older adult population. J. Dent. Res., 2000, 79, 970-975. 12. Locker D.: Measuring oral health: A conceptual framework. Community Dent. Health, 1988, 5, 3-18. 13. Rolski D.: Ocena jakości życia pacjentów po leczeniu nowotworów części twarzowej czaszki. Protet. Stomatol. 2013, LXIII, 3, 167-176. 14. Fiske J., Davis D. M., Leung K. C. et al.: The emotional effects of tooth loss in partially dentate people attending prosthodontic clinics in dental schools in England, Scotland and Hong Kong: a preliminary investigation. Int. Dent. J. 2001, 51, 457 462. 15. Assuncao WG, Barao VA, Delben JA et al.: A comparison of patient satisfaction between treatment with conventional complete dentures and overdentures in the elderly: a literature review. Gerodontology 2010, 27, 154-162. 16. Douglass C. W., Shih A., Ostry L.: Will there be a need for complete dentures in the United States in 2020? J. Prosthet. Dent. 2002, 87, 5-8. 17. Thomason J. M., Lund J. P., Chehade A. et al.: Patient satisfaction with mandibular implant overdentures and conventional dentures 6 months after delivery. Int. J. Prosthodont. 2003, 16, 467-473. 18. Anastassiadou V., Robin Heath M.: The effect of denture quality attributes on satisfaction and eating difficulties. Gerodontology 2006, 23, 23-32. 19. Doundoulakis J. H., Eckert S. E., Lindquist C. C. et al.: The implant-supported overdenture as an alternativeto the complete mandibular denture. J. Am. Dent. Assoc., 2003, 134, 1455-1458. 20. Heydecke G., Locker D., Awad M. A. et al.: Oral and general health-related quality of life with conventional and implant dentures. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2003, 31, 161-168. 21. Slagter A. P., Olthoff L. W., Bosman F. et al.: Masticatory ability, denture quality, and oral conditions in edentulous subjects. J. Prosthet. Dent. 1992, 68, 299-307. 22. de Souza e Silva M. E., de Magalhaes C. S., Ferreira E.: Complete removable prostheses: from expectation to (dis)satisfaction. Gerodontology 2009, 26, 143-149. 23. Peltola M. K., Raustia A. M., Salonen M. A.: Effect of complete denture renewal on oral health a survey of 42 patients. J. Oral Rehabil., 1997, 24, 419-425 24. Awad M. A., Lund J. P., Shapiro S. H. et al.: Oral health status and treatment satisfaction with mandibular implant overdentures and conventional dentures: a randomized clinical trial in a senior population. Int. J. Prosthodont. 2003, 16, 390-396. 25. Feine J. S., de Grandmont P., Boudrias P. et al.: Within-subject comparisons of implant- -supported mandibular prostheses: choice of prosthesis. J. Dent. Res. 1994, 73, 1105-1111. 26. Awad M. A., Locker D., Korner-Bitensky N. et PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5 403
W. Lisiakiewicz, E. Mierzwińska-Nastalska al.: Measuring the effect of intra-oral implant rehabilitation on health-related quality of life in a randomized controlled clinical trial. J. Dent. Res. 2000, 79, 1659-1663. 27. AlBaker A. M.: The oral health-related quality of life in edentulous patients treated with Conventional complete dentures. Gerodontology 2012, 10.1111/j.1741- -2358.2012.00645.x. 28. Goiato M. C., Bannwart L. C., Moreno A., Dos Santos D. M., Martini A. P., Pereira L. V.: Quality of life and stimulus perception in patients rehabilitated with complete denture., Journal of Oral Rehabilitation 2012, 39, 438-445. 29. Stober T., Danner D., Lehmann F., Séché A., Rammelsberg P., Hassel A.: Association between patient satisfaction with complete dentures and oral health-related quality of life: two-year longitudinal assessment. Clin. Oral Invest. 2012, 16, 313-318. Zaakceptowano do druku 1.07.2013 r. Adres autorów: 02-006 Warszawa, ul. Nowogrodzka 59. Zarząd Główny PTS 2013. 404 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 5