Występowanie objawów depresyjnych u osób w wieku podeszłym i ich wpływ na adaptację do uzupełnień protetycznych*

Transkrypt

1 PROTET. STOMATOL., 2009, LIX, 4, Występowanie objawów depresyjnych u osób w wieku podeszłym i ich wpływ na adaptację do uzupełnień protetycznych* The prevalence of depressive symptoms in elderly people and its influence on adaptation to dentures Ryszard Koczorowski, Ewa Jundziłł-Bieniek Z Kliniki Gerostomatologii Katedry Protetyki Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. R. Koczorowski NZOZ Zakład Protetyki Stomatologicznej w Bydgoszczy HASŁA INDEKSOWE: objawy depresyjne, osoby w wieku podeszłym, adaptacja do protez KEY WORDS: depressive symptoms, the elderly, adaptation to dentures Streszczenie Cel: Celem pracy była ocena zależności pomiędzy występowaniem objawów depresyjnych a adaptacją do ruchomych uzupełnień protetycznych. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono wśród 210 mieszkańców Bydgoszczy i okolic w wieku od 65 do 93 lat, w trzech grupach środowiskowych: w Poradni i Klinice Geriatrii Szpitala Uniwersyteckiego, w dwóch Domach Pomocy Społecznej oraz na Uniwersytecie III Wieku. U wszystkich osób wykonano badanie testem Mini Mental State Examination w celu wykluczenia osób z zaburzeniami funkcji poznawczych. Badanie obejmowało część ankietową, kliniczną oraz część dotyczącą oceny występowania objawów depresyjnych na podstawie Geriatrycznej Skali Oceny Depresji (GDS) w wersji 15-punktowej. W badaniu klinicznym oceniano stan narządu żucia oraz użytkowanych ruchomych uzupełnień protetycznych. Wyniki i wnioski. Występowanie objawów depresyjnych może negatywnie wpływać na samoocenę użytkowanych uzupełnień protetycznych i liczbę zgłaszanych dolegliwości. Uzyskane wyniki wskazują na użyteczność Geriatrycznej Skali Oceny Depresji w działalności praktycznej lekarza stomatologa. Summary Aim of the study: To assess the prevalence of depressive symptoms in elderly people and its influence on the adaptation to dentures. Material and methods: The study group comprised 210 citizens of Bydgoszcz and its environs, aged The study was conducted in the Geriatric Clinic of the University Hospital, Nursing Homes and the Third Age University for the Elderly. The examination consisted of an interview and a clinical assessment of the health state of oral cavity and the condition of removable dentures. A 15-item Geriatric Depression Scale was used as a screening measure for depression symptoms. Results and conclusions: Negative self-estimation of removable dentures and difficulties in their use are observed more often in patients with depressive symptoms than in individuals free from such disorders. The findings of this study demonstrate that the preliminary psychological assessment of elderly patients with use of the Geriatric Depression Scale is useful in dental practice. Praca wygłoszona na XXVI Konferencji Naukowo-Szkoleniowej Sekcji Protetyki PTS Primum non nocere w protetyce stomatologicznej Wałbrzych Zamek Książ, 2-4 października

2 Adaptacja do protez Wstęp Istotną rolę w całym procesie leczenia protetycznego odgrywa badanie podmiotowe, w tym ocena stanu emocjonalnego pacjenta oraz jego oczekiwań odnośnie do nowych uzupełnień protetycznych. Zagadnienie to jest ważne zwłaszcza u pacjentów geriatrycznych, u których duże znaczenie w adaptacji do uzupełnień protetycznych mają czynniki psychologiczne (1). Obniżenie zdolności adaptacyjnych, przyjmowane przez niektóre osoby starsze postawy przystosowawcze takie jak postawa wrogości wobec otoczenia czy wrogości skierowanej na siebie, a także występowanie zaburzeń psychicznych może znacznie utrudniać prowadzenie leczenia protetycznego. Zaburzenia depresyjne, obok otępienia, wymieniane są jako jedne z najczęstszych zespołów psychopatologicznych występujących u osób w wieku podeszłym (2). Statystyki wskazują, iż średnio około 15-25% osób powyżej 65 roku życia wykazuje objawy depresyjne (3,4). Na wystąpienie tych stanów wpływ mają czynniki biologiczne i psychospołeczne, takie jak: utrata osób najbliższych, pogorszenie sprawności psychofizycznej, utrata pozycji społecznej czy problemy materialne. Klinicznie depresja u osób starszych może objawiać się: obniżeniem nastroju i anhedonią, czyli niezdolnością do odczuwania przyjemności, znacznym niepokojem i lękiem, pobudzeniem, drażliwością, płaczliwością, poczuciem winy i bezwartościowości, pragnieniem śmierci, problemami z pamięcią, a także skargami somatycznymi. Niekiedy objawy somatyczne wysuwają się na pierwszy plan i mogą maskować objawy psychiczne depresji (depresja maskowana). W depresji takiej chory jest przekonany, iż występujące dolegliwości są spowodowane chorobą somatyczną i często szuka pomocy lekarskiej z powodu występujących objawów somatycznych. Przeprowadzone badanie kliniczne nie wykazuje jednak zmian charakterystycznych dla danej jednostki chorobowej (3,5). Występowanie depresji maskowanej może utrudniać postawienie prawidłowej diagnozy i prowadzenie leczenia, w tym stomatologicznego. Najczęstsze objawy kliniczne depresji maskowanej to: astenia (osłabienie, męczliwość), dolegliwości bólowe, w tym bóle głowy w okolicy karku, potylicy, opasujące głowę, kołatanie serca, zawroty głowy, ból lub ucisk w klatce piersiowej, duszności, konieczność szybkiego oddychania (hiperwentylacji), bezsenność. W obrębie jamy ustnej może to być uczucie suchości błon śluzowych, pieczenie w obrębie jamy ustnej, zaburzenia odczuwania smaku (3,4,5). Na depresyjne pochodzenie objawów może wskazywać kilkumiesięczny okres utrzymywania się wielorakich, zmiennych dolegliwości somatycznych przy braku odpowiednich przesłanek klinicznych; ich dzienna zmienność zmniejszanie nasilenia z upływem dnia, depresyjny lub dysforyczny nastrój pacjenta. Chorych cechuje brak akceptacji opinii wielu lekarzy o braku podstaw somatycznych występujących dolegliwości (3,5). U pacjentów z zaburzeniami psychicznymi dolegliwości występujące w trakcie użytkowania protez mogą wynikać nie z przyczyn obiektywnych, ale być w dużym stopniu wyrazem tych problemów. Przed podjęciem rehabilitacji protetycznej u pacjentów, którzy są leczeni z powodu depresji, wskazana jest konsultacja z lekarzem psychiatrą prowadzącym. Zalecane jest przeprowadzenie planowanego leczenia protetycznego w trakcie remisji lub po zakończeniu fazy depresyjnej (6). Istotny problem stanowią pacjenci chorujący na depresję, u których to schorzenie nie zostało nigdy zdiagnozowane. Według danych epidemiologicznych, odsetek osób z nierozpoznaną depresją jest znaczny (5). Testy psychometryczne służą jako narzędzia wstępnej oceny stanu psychicznego i mogą być elementem pomocniczym badania klinicznego. Ich zaletą jest możliwość wykrycia zaburzeń w badaniach przesiewowych, mogą zostać również wykorzystane przez lekarzy innych niż psychiatria specjalności, w tym dentystów. Standaryzacja ocen sprzyja obiektywizacji wyników, poprzez określenie przedmiotu badań, metody ich prowadzenia, wyeliminowanie subiektywnych ocen (7). Cel pracy Celem pracy była ocena zależności pomiędzy występowaniem objawów depresyjnych a adaptacją do ruchomych uzupełnień protetycznych. Materiał i metody Badanie przeprowadzono wśród 210 osób w wie- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 4 237

3 R. Koczorowski, E. Jundziłł-Bieniek ku od 65 do 93 lat. Zbadano łącznie 145 kobiet i 65 mężczyzn w trzech grupach środowiskowych: Poradni i Klinice Geriatrii Szpitala (średni wiek 77 lat), Domach Opieki Społecznej (średni wiek 79 lat), Uniwersytecie III Wieku (średni wiek 73 lata). Każda z badanych grup liczyła 70 osób. Przed rozpoczęciem badania wykonano test Mini Mental State Examination (MMSE) wg Folstein i wsp. w celu wyeliminowania z badania osób z zaburzeniami funkcji poznawczych (8). W badaniu podmiotowym zwrócono uwagę na samoocenę użytkowanych protez oraz zgłaszane przez pacjentów trudności w ich użytkowaniu, m. in. na zaburzenia w odczuwaniu smaku, nieprawidłową wymowę, ograniczoną funkcję żucia, niezadowalającą estetykę protez. Kliniczne badanie stomatologiczne obejmowało ocenę zewnątrz i wewnątrzustną tkanek narządu żucia oraz ocenę użytkowanych ruchomych uzupełnień protetycznych. Zastosowano IV-stopniową wewnątrzustną skalę oceny stanu i przydatności uzupełnień protetycznych według Malejewskiej i Graf na podstawie przyjętych kryteriów: stan bardzo dobry bardzo dobre przyleganie protezy do podłoża, zachowana jej retencja i stabilizacja, prawidłowo przebiegająca płaszczyzna zgryzowa, prawidłowa wysokość zwarcia, stan dobry dobre przyleganie protezy do podłoża, prawidłowo przebiegająca płaszczyzna zgryzowa, obniżona wysokość zwarcia, stan dostateczny słabe przyleganie protezy, zaburzenie płaszczyzny zgryzowej, obniżona wysokość zwarcia, stan zły brak przylegania i stabilności protez, obniżona wysokość zwarcia (9). Występowanie objawów depresyjnych oceniano za pomocą 15-punktowej Geriatrycznej Skali Oceny Depresji (GDS Geriatric Depression Scale) według J. Yesavage. Według obowiązujących wytycznych przyjęto, iż wynik testu GDS powyżej 5 wskazywał na występowanie objawów depresyjnych. Geriatryczna Skala Oceny Depresji (GDS) jest narzędziem opracowanym specjalnie do samooceny depresji u osób powyżej 60 roku życia. Test ten może być narzędziem użytecznym również w praktyce stomatologicznej, ponieważ daje możliwość wstępnej interpretacji, do której wiedza specjalistyczna nie jest konieczna. Dostępne są trzy wersje testu: pełna, skrócona i krótka zawierające odpowiednio 30, 15 i 4 pytania. Niewątpliwą zaletą tej skali jest jej czytelność dla pacjenta oraz zwięzłość, gdyż wypełnienie kwestionariusza trwa około 8-10 minut. Pacjenci w podeszłym wieku, u których na podstawie badania klinicznego podejrzewa się występowanie zaburzeń depresyjnych, mogą zostać poddani wstępnej ocenie stanu emocjonalnego przy użyciu tej skali. W przypadku uzyskania wyniku powyżej 5 w 15-punktowej skali GDS, powinni być skierowani do dalszej diagnostyki, w celu potwierdzenia lub wykluczenia wstępnego rozpoznania (10). Wyniki Największy odsetek osób z objawami depresyjnymi występował w Domach Pomocy Społecznej (33%), a następnie w środowisku Szpitala (30%). Wśród słuchaczy Uniwersytetu odnotowano najmniejszą liczbę osób posiadających wymienione objawy (19%). Analiza statystyczna potwierdziła, iż liczba osób wykazujących cechy depresji była istotnie mniejsza na Uniwersytecie III Wieku aniżeli w Domach Pomocy Społecznej (p<0,05). Łącznie wśród całej badanej populacji 27,1% badanych wykazywało objawy depresyjne (tabela I). Stan użytkowanych uzupełnień ruchomych był stosunkowo najlepszy wśród słuchaczy Uniwersytetu. Zły stan protez zębowych, zarówno szczęki, jak i żuchwy dominował natomiast w Szpitalu i Domach Pomocy Społecznej (tabela IIA, tabela II B). Nie wykazano istotnie statystycznej zależności pomiędzy występowaniem objawów depresyjnych a obiektywnymi ocenami protez zębowych szczęki (p=0,38), jak i żuchwy (p=0,91). Następnie odnotowywano subiektywne opinie dotyczące użytkowanych ruchomych uzupełnień protetycznych. Wykazano, iż ponad połowa badanych we wszystkich trzech grupach była zadowolona z użytkowanych protez zębowych szczęki (ocena bardzo dobra i dobra). Protezy zębowe żuchwy były oceniane pozytywnie przez 49,8% osób w grupie I, 54,4% osób w grupie II i 71,4% w grupie III. Następnie analizowano korelację pomiędzy subiektywnymi ocenami protez, osobno szczęki i żuchwy, a poziomem zaburzeń depresyjnych. Wykazano, iż osoby z objawami depresyjnymi istotnie częściej oceniały stan użytkowanych protez negatyw- 238 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 4

4 Adaptacja do protez T a b e l a I. Występowanie objawów depresyjnych (GDS 6) u osób w badanych grupach Osoby wykazujące objawy depresyjne (GDS 6) Osoby nie wykazujące objawów depresyjnych (GDS< 6) Razem Środowisko n % n % n Szpital Dom Pomocy Społecznej Uniwersytet III Wieku Wynik wśród całej badanej populacji 23 32, , , , , ,9 210 T a b e l a I I A. Stan ruchomych protez zębowych szczęki w badanych grupach oceniany za pomocą skali według Malejewskiej i Graf Ocena protez zębowych szczęki Szpital DPS Uniwersytet n % n % n % Zła 27 42, ,9 3 4,8 Dostateczna 16 25, , ,0 Dobra 14 21,9 8 14, ,9 Bardzo dobra 7 10,9 5 8, ,3 Razem T a b e l a I I B. Stan ruchomych protez zębowych żuchwy w badanych grupach oceniany za pomocą skali według Malejewskiej i Graf Ocena protez zębowych żuchwy Szpital DPS Uniwersytet n % n % n % Zła 18 36,0% 24 54,5% 2 4,2% Dostateczne 15 30,0% 10 22,7% 10 20,8% Dobra 12 24,0% 6 13,6% 14 29,2% Bardzo dobra 5 10,0% 4 9,1% 22 45,8% Razem % % % nie i dotyczyło to zarówno protez zębowych szczęki (p<0,02), jak i żuchwy (p< 0,0001) (ryc. 1, 2). Analizowano występowanie trudności zgłaszanych przez użytkowników ruchomych uzupełnień protetycznych, osobno dla szczęki i żuchwy. We wszystkich badanych grupach w przybliżeniu połowa osób nie podawała żadnych trudności w użytkowaniu protez w szczęce, jak i w żuchwie. Najczęściej odnotowywane problemy w przypadku obu protez to ograniczona funkcja żucia oraz występowanie dyskomfortu trudnego do sprecyzowania przez pacjentów. Istotny jest fakt, iż wyłącznie słuchacze Uniwersytetu zgłaszali swoje niezadowolenie związane z estetyką posiadanych protez zębo- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 4 239

5 R. Koczorowski, E. Jundziłł-Bieniek wych, zarówno szczęki, jak i żuchwy. Zaburzenia smaku, które dotyczyły wyłącznie protez zębowych szczęki oraz nieprawidłowa wymowa to trudności, które występowały w mniejszym natężeniu u osób w badanych grupach (ryc. 3a i 3b). Analiza statystyczna wykazała istotną zależność pomiędzy wynikami testu GDS a występowaniem trudności w użytkowaniu protez zębowych zarówno szczęki, jak i żuchwy. Odsetek badanych, u których występowały czynniki utrudniające adaptację do protez, był istotnie większy w grupie osób z objawami depresyjnymi w porównaniu do osób nie wykazujących tych cech (p<0,03, p<0,003), pomimo podobnych warunków anatomofizjologicznych podłoża protetycznego i stanu użytkowanych protez (ryc. 4). Należy podkreślić, że występowanie zaburzeń Ryc. 1. Subiektywna ocena stanu protez zębowych szczęki z uwzględnieniem wyników skali GDS. Ryc. 3a. Trudności w użytkowaniu ruchomych protez zębowych szczęki u osób w badanych grupach. Ryc. 2. Subiektywna ocena stanu protez zębowych żuchwy z uwzględnieniem wyników skali GDS. Ryc. 3b. Trudności w użytkowaniu ruchomych protez zębowych żuchwy u osób w badanych grupach. 240 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 4

6 Adaptacja do protez 2. Wstępna ocena psychologiczna może być pomocnym elementem klinicznego badania stomatologicznego, zwłaszcza u pacjentów w wieku podeszłym. 3. Uzyskane wyniki wskazują na użyteczność Geriatrycznej Skali Oceny Depresji w praktyce lekarza stomatologa. Piśmiennictwo Ryc. 4. Występowanie trudności w użytkowaniu protez ruchomych z uwzględnieniem wyników testu GDS. psychicznych, takich jak zaburzenia depresyjne, lękowe czy otępienne u osób w podeszłym wieku w istotny sposób wpływa na procesy poznawcze i funkcjonowanie pacjentów, co może powodować, obok innych problemów, znaczne trudności w realizowaniu zaleceń stomatologicznych, również podczas rehabilitacji protetycznej. Osoby z zaburzeniami psychicznymi są zatem pacjentami potencjalnie trudnymi, wymagającymi więcej czasu dla dokonania obiektywnej oceny stanu psychicznego i efektów rehabilitacji protetycznej. Sugeruje się, iż wstępna ocena psychologiczna w grupie osób w zaawansowanym wieku, a tym samym obciążonych dolegliwościami różnego typu, wydaje się potrzebna również w działalności praktycznej lekarza dentysty. Ocena możliwości występowania zaburzeń psychicznych nie powinna być jednak nigdy pochopna, a winą za błędy popełnione podczas leczenia, także stomatologicznego, nie można obarczać stanu psychicznego pacjenta. Błędem jest przypisywanie wszelkich dolegliwości chorego rozpoznanej depresji, bez podjęcia próby znalezienia czy też wykluczenia organicznego podłoża zgłaszanych dolegliwości. Wnioski 1. Występowanie objawów depresyjnych może negatywnie wpływać na samoocenę użytkowanych uzupełnień protetycznych i liczbę zgłaszanych dolegliwości. 1. Allen F., McMillan A.: A Review of the Functional and Psychosocial Outcomes of Edentulousness Treated with Complete Replacement Dentures. J. Can. Dent. Assoc., 2003; 69, 10, Dobrzyńska E., Rymaszewska J., Kiejna A.: Depresje u osób w wieku podeszłym. Psychogeriatria Polska 2007, 4,1, Turczyński J., Bilikiewicz A.: Depresja u osób w podeszłym wieku. Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, 2, 2, Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J.: Psychiatria kliniczna. Tom 2, Urban & Partner, Wrocław 2002, Rybakowski J.: Rola depresji i lęku w chorobach somatycznych. Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej 2001, CV, Pamiętnik XXXIV Zjazdu Towarzystwa Internistów Polskich. 6. Romanowicz M., Drobnik K., Wichrowska K.: Depresja czynnik wpływający na brak efektywności leczenia protetycznego. Protet. Stomat., 2005, LV, 3, Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J.: Podstawy psychiatrii. Tom 1, Urban & Partner, Wrocław Folstein, M., Folstein, S. E., McHugh, P. R.: (1975). Mini-Mental State a Practical Method for Grading Cognitive State of Patients for the Clinician. J. Psych. Res., 12, 3, Malejewska D., Graf A.: Stan uzupełnień protetycznych oraz potrzeby leczenia protetycznego u wybranej grupy osób w zaawansowanym wieku. Protet. Stomat., 1987, 37, 5, Sheikh J., Yesavage J.: Geriatric Depression Scale (GDS). Recent evidence and development of a shorter version. Clin. Gerontol., 1986, 5, Zaakceptowano do druku: 26.III.2009 r. Adres autorów: Poznań, ul. Bukowska 70. Zarząd Główny PTS PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2009, LIX, 4 241