Program wychowawczy Szkoły Podstawowej Nr 1 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Izbicy Kujawskiej Data ostatniej nowelizacji: 08 październik 2007r.; 10 październik 2008r.; sierpień 2009r. styczeń 2012r. kwiecień 2015r. Opracowany przez Szkolny Zespół do Spraw Programu Wychowawczego: Barbara Kubiak Bet Anna Pałczyńska Barbara 1
SPIS TREŚCI I. Podstawa prawna Szkolnego Programu Wychowawczego II. Misja szkoły III. Wizja szkoły IV. Model absolwenta V. Wartości wychowawcze VI. Priorytety szkoły VII. Założenia programu VIII. Cele wychowawcze szkoły IX. Cele szczegółowe. Zadania i formy realizacji X. Struktura oddziaływań wychowawczych XI. Normy zachowania obowiązujące członków społeczności szkolnej XII. Propozycje ramowej tematyki działań wychowawczych: - w klasach I III - w klasach IV VI XIII. Ewaluacja I. PODSTAWA PRAWNA SZKOLNEGO PROGRAMU WYCHOWAWCZEGO Podstawę prawną Szkolnego Programu Wychowawczego stanowią następujące dokumenty: - Konstytucja RP art.48 ust. 1, art. 53 ust 3, art. 72 ust 1; - Ustawa o Systemie Oświaty art. 1, 4, 5, 22, 33, 34a, 40; - Karta Nauczyciela art. 6; - Podstawa Programowa Rozporządzenie MEN z dn. 23.12.2008r.; - Konwencja Praw Dziecka z 20 listopada 1989r. z późn. zm.; - Statut szkoły. II. MISJA SZKOŁY Pragniemy być szkołą: - przyjazną, otwartą, bezpieczną, propagującą wartości takie jak: szacunek, tolerancja, wrażliwość, odpowiedzialność; - dbającą o harmonijny rozwój każdego ucznia; - ceniącą wiedzę, umiejętności i aktywność; - uczącą jak zdobywać wiedzę, przygotowującą do dalszego kształcenia; - wychowującą człowieka: samodzielnego, niezależnego, odpowiedzialnego, twórczego, gotowego do ciągłego rozwoju, pozytywnie myślącego o sobie i innych, kultywującego tradycję; - współpracującego z rodziną i środowiskiem lokalnym. III. WIZJA SZKOŁY Chcemy aby nasza szkoła była przyjazna dziecku; otwarta na potrzeby i zainteresowania uczniów, tolerancyjna (dziecko akceptowane takim jakim jest inny, nie znaczy gorszy ), stwarzała możliwość rozwijania indywidualnych zdolności i zainteresowań (uczeń doceniany za swoje najdrobniejsze osiągnięcia, rozwijanie i stwarzanie sprzyjających warunków do rozwoju w różnych dziedzinach), kształtowała postawy sprzyjające rozwojowi 2
indywidualnemu i społecznemu uczniów, spełniała funkcje opiekuńczo-wychowawcze przy ścisłej współpracy z rodzicami i środowiskiem. Pragniemy zapewniać jak najlepsze warunki do nauki poprzez nowoczesną bazę a więc przestrzenne, jasne sale lekcyjne, nowoczesne pomoce dydaktycznych, sale do ćwiczeń gimnastycznych i gier sportowych, świetlicę i samodzielną stołówkę. Wszystko po to, aby nauczyciel był: dobrze przygotowany, akceptowany przez uczniów i otwarty na ich propozycje. Dążymy do poprawy wyglądu zewnętrznego budynku szkoły poprzez modernizację elewacji. IV. MODEL ABSOLWENTA - Potrafi zastosować w praktyce zdobytą wiedzę i umiejętności. - Zna swoje mocne i słabe strony i potrafi nad nimi pracować. - Potrafi dokonywać właściwych, społecznie akceptowanych wyborów. - Umie porozumieć się z innymi. - Szanuje dziedzictwo kulturowe. - Zna i stosuje normy dobrego zachowania. - Dba o swoje zdrowie, preferuje zdrowy i aktywny tryb życia oparty na aktywności fizycznej w celu zapobiegania otyłości. - Troszczy się o otoczenie. - Dąży do osiągnięcia sukcesu. - Wypracowuje system motywacji oparty na wzajemnym porozumieniu : nauczycieluczeń rodzic. V. WARTOŚCI WYCHOWAWCZE : -poszanowanie wartości i godności ludzkiej, szacunek dla innych ludzi; - poczucie własnej wartości; - ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość -aktywne działania na rzecz klasy, szkoły; -uczciwość, szczerość, sprawiedliwość; - wiarygodność, rzetelność, prawdomówność; - odpowiedzialność, wytrwałość, -wrażliwość na piękno przyrody ojczystej; -szacunek do języka, kultury i tradycji narodowej; -gotowość do uczestnictwa w kulturze; -poszanowanie ogólnoludzkich norm i wartości religijnych; -doskonalenie własnej osoby; -kierowanie się własnym sumieniem; -pomoc potrzebującym; -umiejętność współżycia w rodzinie i społeczności; -podejmowanie inicjatywy i pracy zespołowej; - integracja zespołów klasowych; -zdrowy styl życia; - kultura osobista; - kształtowanie postawy obywatelskiej: obchody w szkole i środowisku lokalnym Święta Niepodległości Polski, Święta Patrona Szkoły; - poszanowanie innych kultur i tradycji; -wykształcenie i nauka. 3
VI. PRIORYTETY SZKOŁY Szkoła organizuje proces rozwoju ucznia ukierunkowany na jego sukces. Atmosfera szkoły sprzyja efektywnej pracy. Realizację zadań szkoły zapewniają kwalifikacje i umiejętności Rady Pedagogicznej. Szkoła integruje się ze środowiskiem lokalnym i promuje swoją działalność w tym środowisku. Szkoła współpracuje z rodzicami w zakresie realizacji zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych. VII. ZAŁOŻENIA PROGRAMU Program wychowawczy Szkoły Podstawowej Nr 1 w Izbicy Kujawskiej jest dokumentem pozwalającym scalać oddziaływania wychowawcze szkoły i środowiska uczniów. Stanowi wytyczne do pracy wychowawczej skierowane do Dyrektora Szkoły, pedagoga szkolnego, wychowawców klas, nauczycieli przedmiotów, Samorządu Uczniowskiego, pracowników administracyjnych szkoły oraz organizacji i instytucji wspomagających pracę szkoły przy współudziale rodziców i z uwzględnieniem ich oczekiwań dydaktyczno wychowawczych. Realizacja założeń programowych wpłynie na spójność i wielokierunkowość oddziaływań wychowawczych skierowanych do uczniów szkoły. VIII. GŁÓWNE CELE WYCHOWAWCZE SZKOŁY: 1. Wszechstronny rozwój ucznia we wszystkich sferach jego osobowości (w wymiarze intelektualnym, psychicznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym, duchowym). 2. Przygotowanie do życia i aktywnego współżycia w grupie i w społeczeństwie. 3. Zapewnienie uczniom możliwości zdobycia wiedzy i umiejętności niezbędnych do uzyskania świadectwa ukończenia szkoły podstawowej. IX. CELE, ZADANIA I FORMY REALIZACJI 1. Wszechstronny rozwój ucznia we wszystkich sferach jego osobowości (w wymiarze intelektualnym, psychicznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym, duchowym). CELE SZCZEGÓŁOWE: - przygotowanie uczniów do wejścia w świat poprzez aktywność intelektualną, edukację multimedialną, naukę języków obcych; - umożliwienie rozwoju indywidualnych uzdolnień i zainteresowań; - dostrzeganie w każdym uczniu ukrytych możliwości oraz wszelkich zdolności i rozwijanie ich, aby uczeń był kreatywny i miał świadomość większej wartości swoich działań twórczych i oddziaływań wychowawczych; - kultywowanie tradycji rodzinnych, religijnych, narodowych, szkolnych i środowiskowych; - dbałość o zdrowie, rozwój fizyczny, propagowanie aktywności ruchowej i sportu w walce z otyłością. ZADANIA: rozwijanie u uczniów dociekliwości poznawczej ukierunkowanej na poszukiwanie prawdy, dobra i piękna w świecie; kształtowanie postawy dialogu, umiejętności słuchania innych i rozumienia ich poglądów; opieka wychowawcza nad psychofizycznym rozwojem dziecka; 4
stwarzanie warunków do rozwoju dziecka zdolnego; pomoc w odkrywaniu własnych możliwości predyspozycji talentów i ich twórczym wykorzystaniu; kształtowanie umiejętności korzystania ze źródeł informacji. FORMY REALIZACJI: organizowanie konkursów przedmiotowych i artystycznych; indywidualna praca z uczniami zdolnymi wyzwalająca ich aktywność twórczą; udział w różnych formach imprez klasowych i szkolnych i pozaszkolnych; prezentacja osiągnięć uczniów (wystawy prac), promocja uczniów w środowisku szkolnym; współpraca z rodzicami; zajęcia korekcyjno- kompensacyjne, wyrównawcze i rewalidacyjne; gimnastyka korekcyjna, wszelka aktywność ruchowa; koła zainteresowań. 2. Przygotowanie do życia oraz aktywnego współżycia w grupie i w społeczeństwie. CELE SZCZEGÓŁOWE: - kształtowanie postaw moralnych, obywatelskich i patriotycznych w oparciu o normy etyczne i przyjęty system wartości; - przygotowanie do właściwego pełnienia ról społecznych; - kształtowanie odpowiednich postaw moralnych; - tworzenie życzliwej, serdecznej i rodzinnej atmosfery w szkole wzajemnego szacunku, tolerancji, pozytywnej samooceny uczniów, nauczycieli i pracowników szkoły; - budowanie pozytywnych relacji między szkołą a rodzicami; - kształtowanie osobowości uczniów poprzez wskazywanie właściwych postaw wobec siebie i innych ludzi oraz umiejętności analizowania różnorodnych zachowań; - przygotowanie uczniów do życia w świecie poprzez ukazywanie różnych aspektów życia społecznego wraz z jego zagrożeniami; - integrowanie zespołów klasowych poprzez rozwijanie samorządności; - tworzenie klimatu klasy; - włączenie całej społeczności szkolnej do współdecydowania o sprawach szkoły; - kształtowanie umiejętności przeciwstawiania się wpływom kolegów ze środowisk dysfunkcyjnych; - kształtowanie właściwych postaw rodziców wobec dzieci; - zadbanie o poprawę sytuacji materialnej uczniów z rodzin patologicznych niewydolnych wychowawczo i zaniedbanych. ZADANIA: przygotowanie wychowanków do rozumienia zasad partnerstwa między uczniami, nauczycielami, rodzicami i społeczności lokalną; umacnianie więzi z regionem; stwarzanie warunków do integralnego traktowania siebie świata i innych ludzi; wdrażanie do rozumienia pojęć: tolerancja, prawo, obowiązek, godność; uczenie pozytywnego nastawienia wobec niepełnosprawnych; pomoc w określaniu i nazywaniu uczuć, stanów psychicznych i w radzeniu sobie ze stresem; wdrażanie postaw asertywnych; 5
kształtowanie właściwych postaw wobec współczesnych zagrożeń świata; zapoznanie uczniów z historią regionu i kształtowanie postaw patriotycznych i obywatelskich; kształtowanie umiejętności oceny własnych zachowań, rozróżnienia dobra od zła oraz wykazania się odwagą cywilną i gotowością do ponoszenia konsekwencji popełnionych błędów. FORMY REALIZACJI: działalność Samorządu Uczniowskiego i samorządów klasowych; zajęcia w ramach Wychowania do życia w rodzinie ; zajęcia otwarte prowadzone przez nauczycieli; zebrania z rodzicami; konsultacje indywidualne, wychowawców, nauczycieli przedmiotów z rodzicami; organizacja pomocy koleżeńskiej; wycieczki klasowe; udział w imprezach okolicznościowych i apelach szkolnych; udział w akcjach humanitarnych; organizacja i udział w imprezach sportowych; redagowanie gazetki szkolnej; informowanie uczniów i rodziców o przypadkach przemocy, agresji, wymuszeń i poszukiwanie skutecznych metod przeciwdziałania im. 3. Zapewnienie uczniom możliwości zdobycia wiedzy i umiejętności niezbędnych do uzyskania świadectwa ukończenia szkoły podstawowej. CELE SZCZEGÓŁOWE: - kształtowanie umiejętności przyswajania wiedzy; - pogłębianie i poszerzanie wiadomości uczniów poprzez poznanie technik uczenia się; - rozwijanie zainteresowań i uzdolnień uczniów; - rozwijanie ciekawości poznawczej; - zainspirowanie odpowiednich procesów reedukacji czyli oduczania się negatywnych i antyspołecznych zachowań; - kształtowanie umiejętności dokonania analizy syntezy i selekcji. ZADANIA: tworzenie zdrowego i bezpiecznego środowiska szkolnego; uświadomienie uczniom życiowej użyteczności poszczególnych przedmiotów i całej edukacji na danym etapie; stwarzanie możliwości eksponowania swojej wiedzy, zdolności, umiejętności i zainteresowań; stosowanie technologii informacyjnej na zajęciach szkolnych i w pracy pozalekcyjnej; kształtowanie postaw ekologicznych i prozdrowotnych; realizowanie zadań z zakresu wychowania komunikacyjnego (karta rowerowa); stwarzanie sytuacji wychowawczych umożliwiających stosowanie postaw asertywnych. wdrażanie zasad savoir vivre u; umożliwienie uczniom nauki języków obcych; doprowadzenie do uzyskania przez uczniów takich kompetencji, które jako absolwentowi będą niezbędne do osiągnięcia sukcesu w gimnazjum. 6
FORMY REALIZACJI: konkursy przedmiotowe, artystyczne i olimpiady; indywidualizacja pracy szkolnej i domowej; zajęcia pozalekcyjne, pozaszkolne, zespoły korekcyjno kompensacyjne, zespoły wyrównawcze i gimnastyka korekcyjna; zajęcia komputerowe w klasach IV VI; zajęcia pozalekcyjne w ramach koła informatycznego; korzystanie z Internetu; akcje ekologiczne, konkursy, zawody sportowe; edukacja prozdrowotna; spotkania z pielęgniarką szkolną; programy profilaktyczne; realizacja programów dotyczących bezpieczeństwa; spotkania z policjantem (pogadanki, filmy); karta rowerowa; imprezy klasowe, szkolne i środowiskowe. IX. STRUKTURA ODDZIAŁYWAŃ WYCHOWAWCZYCH Rada Pedagogiczna Ma obowiązek niesienia wszechstronnej pomocy dzieciom; Ma obowiązek ścisłej współpracy z policją i z sądem dla nieletnich ( w razie zaistniałej potrzeby); W sposób zdecydowany reaguje na obecność w szkole osób obcych, które swoim podejrzanym zachowaniem stwarzają zagrożenie dla ucznia; Współpracuje z instytucjami w organizowaniu różnych form spędzania wolnego czasu przez dzieci, szczególnie z rodzin patologicznych i zaniedbanych środowiskowo(biednych); Poprzez prowadzone działania wychowawcze kształtuje u uczniów i ich rodziców świadomość prawną w zakresie ponoszenia konsekwencji wynikających z popełnionych czynów karalnych. Dyrektor Szkoły Dba o prawidłowe funkcjonowanie szkoły, o poziom pracy wychowawczej i opiekuńczej szkoły, o kształtowanie twórczej atmosfery pracy w szkole; Współpracuje z Samorządem Uczniowskim; Stwarza warunki do prawidłowej realizacji Konwencji Praw Dziecka oraz umożliwia uczniom podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i religijnej; Czuwa nad realizowaniem przez uczniów obowiązku szkolnego; Ma obowiązek organizowania spotkań szkoleniowych dla nauczycieli, umożliwiania udziału w kursach pedagogicznych. Nauczyciele Proponują uczniom pozytywne formy wypoczynku dostępne w szkole; Mają obowiązek reagowania na przejawy negatywnych zachowań u dzieci niedostosowania społecznego u dzieci; 7
Wspierają swoją postawą i działaniami pedagogicznymi rozwój psychofizyczny uczniów, ich zdolności i zainteresowania; Udzielają pomocy w przezwyciężaniu niepowodzeń szkolnych w oparciu o rozpoznanie potrzeb uczniów; Kształcą i wychowują dzieci w duchu patriotyzmu i demokracji, atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka; Odpowiadają za życie, zdrowie i bezpieczeństwo dzieci podczas pobytu w szkole i poza jej terenem, w czasie wycieczek, wyjść itp.; Inspirują uczniów do twórczych poszukiwań. Wychowawcy klas Dążą w swojej pracy do integracji zespołu klasowego, angażując w życie klasy wszystkich uczniów, również nieakceptowanych; Wspólnie z pedagogiem szkolnym zabiegają o różne formy pomocy wychowawczej i materialnej dla uczniów; Sprawują opiekę wychowawczą nad uczniami szkoły, a w szczególności : tworzą warunki wspomagające ich rozwój i przygotowują do życia w rodzinie i w społeczeństwie; Poznają warunki życia i nauki swoich wychowanków; Mają obowiązek kształtować właściwe stosunki między uczniami, opierając je na tolerancji i poszanowaniu godności osoby; Uczą pozytywnego myślenia i stawiania na sukces poprzez rozwijanie poczucia własnej wartości; Kształtują umiejętność pracy w zespole, uczą demokratycznego podejmowania decyzji, elastyczności w zachowaniu; Realizują w toku pracy wychowawczej treści i cele programowe programu wychowawczego szkoły. Pedagog szkolny Rozpoznaje indywidualne potrzeby uczniów oraz analizuje przyczyny niepowodzeń szkolnych; Określa formy i sposoby udzielania uczniom, w tym uczniom z wybitnymi uzdolnieniami, pomocy psychologiczno-pedagogicznej, odpowiednio do rozpoznanych potrzeb; Organizuje i prowadzi różne formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla uczniów, rodziców i nauczycieli; Podejmuje działania wychowawcze i profilaktyczne wynikające z programu wychowawczego szkoły i programu profilaktyki, o których mowa w odrębnych przepisach, w stosunku do uczniów, z udziałem rodziców i nauczycieli; Wspiera działania wychowawcze i opiekuńcze nauczycieli; Działa na rzecz zorganizowania opieki i pomocy materialnej uczniom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Rodzice Powinni zadbać o właściwą formę spędzania czasu wolnego przez dzieci, proponować im pozytywne formy wypoczynku dostępne w szkole i w mieście; Mają prawo do poznania zadań i zamierzeń dydaktyczno-wychowawczych w danej klasie i szkole; 8
Rodzice i nauczyciele współdziałają ze sobą w sprawach wychowania i kształcenia dzieci. Rada Rodziców Reprezentuje ogół rodziców szkoły oraz podejmuje działania wspierające proces wychowawczy szkoły; Współdecyduje o formach pomocy dzieciom oraz ich wypoczynku, współuczestniczy w opracowaniu programu wychowawczego szkoły; Pozyskuje i gromadzi środki finansowe w celu wspierania działalności szkoły; Organizuje formy aktywności rodziców na rzecz wspomagania realizacji celów i zadań szkoły. Samorząd Uczniowski Jest inspiratorem i organizatorem życia kulturalnego i intelektualnego na terenie szkoły i w środowisku lokalnym; Reprezentuje postawy i potrzeby środowiska uczniowskiego wobec dyrektora szkoły i grona pedagogicznego; Inicjuje działania dotyczące życia szkolnego uczniów; Propaguje ideę samorządności oraz wychowania w demokracji; Angażuje uczniów do wykonywania niezbędnych prac na rzecz klasy i szkoły; Dba o dobre imię i honor szkoły oraz wzbogaca jej tradycję; Wyraża za pośrednictwem swojego opiekuna, opinię dotyczącą problemów społeczności uczniowskiej. X. NORMY ZACHOWANIA OBOWIĄZUJĄCE CZŁONKÓW SPOŁECZNOŚCI SZKOLNEJ. Uczniowie: 1. Zawsze są przygotowani do lekcji: - przynoszą na zajęcia szkolne książki, zeszyty, przybory; - systematycznie odrabiają prace domowe; - nie spóźniają się na lekcje; - w ciągu tygodnia usprawiedliwiają nieobecności. 2. Zachowują się kulturalnie i z szacunkiem: - w szkole słuchają i wykonują polecenia nauczycieli i pracowników szkoły; - odzywają się do innych kulturalnie i z szacunkiem; - używają słów proszę, dziękuję, przepraszam; - dyskutują kulturalnie, nie przerywają wypowiedzi starszego i kolegi; - pomagają pokrzywdzonym, słabszym, potrzebującym; - są tolerancyjni wobec innych; - uznają czyjąś inność (okulary, tusza, wzrost); - nie krzyczą i nie używają wulgaryzmów; - dbają o porządek na korytarzach podczas przerw międzylekcyjnych. 3. Nie stosują przemocy fizycznej, psychicznej i słownej: - nie biją innych; - nie namawiają do bicia; - nie wyłudzają pieniędzy, nie kradną; 9
- nie wyśmiewają, nie przedrzeźniają, nie przezywają nikogo; - nie wykonują samosądów; - nie osądzają nikogo pochopnie i negatywnie; - nie wyśmiewają uczniów uczących się dobrze lub słabo; - nie izolują nikogo, współpracują ze wszystkimi; - nie popychają się; - nie podkładają nóg kolegom i koleżankom; - nie obmawiają nikogo; - nie potępiają nikogo. 4. Swoim zachowaniem, zabawami nie stwarzają zagrożenia dla siebie i innych: - szanują swoje i cudze zdrowie (nie palą papierosów, nie piją alkoholu, nie zażywają narkotyków); - nie kołyszą się na krzesłach; - nie grają w piłkę na korytarzu; - nie siadają na ławkach w klasie; - nie trzaskają drzwiami; - podczas przerw nie wychodzą poza teren szkoły; - nie przesiadują w toalecie; - nie rzucają kamieniami; - nie rzucają w nikogo kulami śniegowymi, nie nacierają śniegiem; - nie biegają po korytarzach. 5. Szanują sprzęt szkolny, swoją i cudzą własność oraz zieleń wokół szkoły: - szanują sprzęt szkolny, tornistry własne i kolegów; - w szatni biorąc kurtki własne, inne pozostawiają na swoich miejscach i nie przeglądają kieszeni; - nie piszą po stolikach, szafkach, ścianach, murach, ani żadnym innym miejscu nie przeznaczonym do tego celu; - szanują przyrodę, dbają o zieleń wokół szkoły i w szkole; - nie niszczą gazetek; - nie śmiecą, papiery wrzucają do kosza. 6. Wymienione normy zachowania obowiązują także w kinie, teatrze i na wycieczkach szkolnych. 7. O złym zachowaniu kolegów informują dorosłych. XI. PROPOZYCJE RAMOWEJ TEMATYKI DZIAŁAŃ WYCHOWAWCZYCH: - w klasach I III Organizacja zespołu klasowego; Troska o estetykę klasy i szkoły; Postrzeganie siebie i porozumiewanie z rówieśnikami; Troska o bezpieczeństwo i zdrowie; Życie w najbliższym środowisku; Poznawanie symboli, tradycji, obrzędów szkolnych i środowiskowych; Współpraca z rodzicami i placówkami wspomagającymi szkołę; Kompensowanie deficytów rozwojowych uczniów. 10
- w klasach IV-VI Zachowanie bezpieczeństwa w szkole i poza szkołą niebezpieczne sytuacje; Poznajemy siebie rozwój emocjonalny i intelektualny ucznia; Dbamy o zdrowie; Zagrożenia wynikające z różnych nałogów; Edukacja kulturalna, dziedzictwo kulturowe w regionie; Ja i moja rodzina; Rozwiązywanie problemów i trudnych sytuacji agresja; Uczniowie niepełnosprawni w szkole. SZCZEGÓŁOWE PLANY DZIAŁAŃ WYCHOWAWCZYCH W KLASACH I-III i IV-VI zał. 1 i 2. XII. EWALUACJA PROGRAMU Program wychowawczy poddawany będzie ustawicznej ewaluacji i weryfikowany według potrzeb ma charakter otwarty. Ewaluacja programu dokonywana będzie na zakończenie każdego roku szkolnego. FORMY EWALUACJI: - obserwacja (wychowawcy klas) - ankiety dla uczniów losowo wybranych - ankiety dla rodziców losowo wybranych - wywiad (dyrektor szkoły, rada rodziców) - rozmowy z uczniami - rozmowy z rodzicami - analiza dokumentów - obserwacja i ocena zachowań XIII. LITERATURA 1. Pomianowska M (red.): Poradnik wychowawcy, Wydawnictwo Dr Josef Raabe, Warszawa 2000 2. Liczne publikacje w czasopismach pedagogicznych 11