Zarządzanie ryzykiem Wykład 3 Instrumenty pochodne
Definicja instrumenty pochodne to: prawa majątkowe, których cena rynkowa zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny lub wartości papierów wartościowych, o których mowa w art. 3 pkt 1 Ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, oraz inne prawa majątkowe, których cena rynkowa bezpośrednio lub pośrednio zależy od kształtowania się ceny rynkowej walut obcych lub od zmiany wysokości stóp procentowych (wg Ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych).
Definicja Instrument pochodny, czyli derywatywa, (ang. derivatives). Jego wartość zależy od innego instrumentu finansowego (tzw. instrumentu bazowego, podstawowego ang. underlying instrument). Instrumenty pochodne różnią się od udziałowych tym, że ich celem jest nie transfer kapitału, ale transfer ryzyka.
Instrumenty udziałowe i pochodne Instrumenty udziałowe Cel: transfer kapitału Przykłady: akcje, obligacje Instrumenty pochodne Cel: transfer ryzyka Przykłady: opcje
Rodzaje instrumentów podstawowych Instrumenty fizycznie istniejące akcje obligacje waluty towary Wartość pewnego indeksu WIBOR WIG, Indeks cen nieruchomości
Historia wprowadzone do obrotu w XIX wieku na giełdzie towarowej w Chicago towarowe instrumenty pochodne zabezpieczały przed zmianą cen w latach 70-tych XX wieku jako wynik zmienności cen na rynkach finansowych i surowcowych
Podstawowe cele stosowania instrumentów pochodnych Zabezpieczanie przed ryzykiem (tzw. hedging) Spekulacja Arbitraż
Ogólna idea zabezpieczenia przed ryzykiem Zmienność indeksy Ryzyko rynkowe Zmienność wartości indeksu Konstruowanie instrumentu pochodnego tak, Straty z powodu indeksu podstawowego Zmienność wartości instrumentu pochodnego Niekorzystnym zmianom indeksu towarzyszą korzystne zmiany instrumentu Rekompensata strat za pomocą instrumentu pochodnego
Spekulacja z wykorzystaniem instrumentów pochodnych Występuje, gdy jedyna transakcja podmiotu dotyczy kupna lub sprzedaży instrumentu pochodnego. Podmiot spekulujący oczekuje dochodu z tytułu tej transakcji, ale jednocześnie podejmuje ryzyko wynikające ze wzrostu lub ze spadku wartości instrumentu pochodnego (ryzyko wynikające ze wzrostu lub spadku wartości instrumentu podstawowego).
Arbitraż z wykorzystaniem instrumentów pochodnych podmiot dokonuje dwóch lub większej liczby transakcji z zastosowaniem instrumentów pochodnych i podstawowych w celu uzyskania dochodu bez ponoszenia ryzyka i bez dodatkowych nakładów
Strony w instrumentach pochodnych Strona długa strona, która nabywa instrument pochodny Strona krótka strona, która sprzedaje instrument pochodny
Rodzaje instrumentów pochodnych - rodzaj relacji Niesymetryczne jedna strona (strona długa) nabywa pewne prawo druga strona (strona krótka) nabywa zobowiązanie Symetryczne obie strony przyjmują zobowiązania
Rodzaje instrumentów pochodnych - rodzaj relacji Symetryczne Niesymetryczne opcje inne instrumenty o cechach opcji kontrakty forward kontrakty futures kontrakty swap
Rodzaje instrumentów pochodnych - miejsce obrotu W obrocie giełdowym opcje W obrocie pozagiełdowym opcje kontrakty futures kontrakty futures kontrakty swap
Rodzaje instrumentów pochodnych rodzaj indeksu podstawowego walutowe instrumenty pochodne (ang. currency derivatives) na stopę procentową (ang. interest rates derivatives) na akcje (ang. stock derivatives) na indeksy akcji (ang. index derivatives) towarowe (ang. commodity derivarives) rolnicze (ang. agricultural derivatives) metalowe (ang. metal derivatives) energetyczne (ang. energy derivatives) kredytowe (ang. credit derivatives) pogodowe (ang. weather derivatives) katastrofowe (ang. catastrophe derivatives) na rynku nieruchomości (ang. property derivatives)
Podstawowe grupy instrumentów pochodnych instrumenty pochodne na akcje tzw. akcyjne instrumenty pochodne) instrumentem podstawowym jest akcja spółki instrumenty pochodne na indeksy giełdowe tzw. Indeksowe instrumenty pochodne instrumentem podstawowym jest indeks giełdowy instrumenty pochodne na waluty tzw. walutowe instrumenty pochodne instrumentem podstawowym jest waluta instrumenty pochodne na stopę procentową instrumentem podstawowym jest stopa procentowa z rynku finansowego bądź instrument dłużny
OPCJE
Definicja opcji Instrumenty asymetryczne, w których jedna strona nabywa prawo, a druga przyjmuje zobowiązanie.
Charakterystyka opcji ilość instrumentu bazowego cena wykonania/realizacji (ang. excercise price, strike price) ustalony dzień wygaśnięcia (ang. expiration date) cena, którą płaci posiadacz opcji premia (ang. option premium)
Opcje Opcja kupna - call Prawo do kupna określonej ilości instrumentu bazowego po ustalonej cenie w ustalonym czasie Opcja sprzedaży - put Prawo do sprzedaży określonej ilości instrumentu bazowego po ustalonej cenie w ustalonym czasie
Rozliczenie pieniężne opcji Opcja kupna (opcja call) jest to prawo do uzyskania w określonym terminie sumy pieniężnej zależnej od różnicy między wartością instrumentu podstawowego a ceną wykonania. Opcja sprzedaży (opcja put) jest to prawo do uzyskania w określonym terminie sumy pieniężnej zależnej od różnicy między ceną wykonania a wartością instrumentu podstawowego.
Rozliczenie opcji na indeksy giełdowe Opcja kupna (call) na indeks giełdowy jest to prawo do uzyskania w określonym terminie sumy pieniężnej określonej następująco: (wartość indeksu giełdowego minus cena wykonania) razy mnożnik, o ile ta wartość jest dodatnia Opcja sprzedaży (put) na indeks giełdowy jest to prawo do uzyskania w określonym terminie sumy pieniężnej określonej następująco: (cena wykonania minus wartość indeksu giełdowego) razy mnożnik, o ile ta wartość jest dodatnia
Wartość czasowa opcji Opcje kupna (call options): In-the-money = kurs wykonania poniżej ceny instrumentu bazowego (+) At-the-money = kurs wykonania równy cenie instrumentu bazowego (+/-) Out-of-the-money = kurs wykonania powyżej ceny instrumentu bazowego (-) Opcje sprzedaży (put options): In-the-money = kurs wykonania powyżej ceny instrumentu bazowego (+) At-the-money = kurs wykonania równy cenie instrumentu bazowego(+/-) Out-of-the-money = kurs wykonania poniżej ceny instrumentu bazowego (-)
Rodzaje opcji ze względu na termin, w którym można je wykonać opcja amerykańska (typu amerykańskiego) - może być wykonana w dowolnym dniu aż do dnia będącego terminem wygaśnięcia opcja europejska (typu europejskiego) może być wykonana tylko w dniu wygaśnięcia
Opcje egzotyczne Termin użyty przez Marka Rubinsteina w 1990 roku, przedtem: opcje butikowe/inżynierskie. kontrakt opcyjny, gwarantujący strukturę dochodu odmienną niż standardowe opcje kupna i sprzedaży (A. Napiórkowski, 2001)
Typy opcji egzotycznych opcje pojedyncze (ang. singular payoff options) - opcje o nieciągłej funkcji dochodu opcje elastyczne (ang. time-dependent options) - opcje dające inwestorowi możliwość wyboru momentu realizacji lub uściślenia parametrów opcji opcje złożone (ang. compound options) - opcje, dla których instrumentem bazowym jest inny kontrakt opcyjny, opcje nieliniowe (ang. nonlinear payoff options) - opcje o nieliniowej zależności ceny od instrumentu pierwotnego opcje korelacyjne (ang. multivariative options lub correlation options) - opcja, która ma więcej niż jeden instrument bazowy opcje uwarunkowane (ang. path-dependent options) - wartość opcji zależy od tego, co działo się z ceną aktywu pierwotnego w całym czasie opcji
Najczęściej używane opcje egzotyczne: opcje azjatyckie opcje barierowe opcje koszykowe opcje binarne opcje tęczowe
Opcje azjatyckie Cecha: uzależnienie dochodu z opcji od średniej ceny instrumentu bazowego. Wartość opcji zależy od ceny instrumentu bazowego w momencie wyceny oraz od wartości historycznych, dlatego o wysokości średniej decyduje wynik wielu obserwacji dokonywanych w określonym przedziale czasu. Dlatego opcje azjatyckie zaliczamy do grupy opcji uwarunkowanych: są to opcje egzotyczne uwarunkowane średnią ceną instrumentu bazowego. W zależności od tego, który z elementów decydujący o wartości wypłaty z opcji (cena wykonania, czy cena bieżąca) zostanie zastąpiony przez wartość średnią, wyróżniamy dwa rodzaje opcji azjatyckich: opcje o średniej cenie (ang. average rate options, AROs, average price options) opcje o średnim kursie opcyjnym (ang.average strike options).
Opcje barierowe Powstają poprzez dodanie do opcji standardowej elementu konstrukcyjnego zwanego barierą. Bariera jest to poziom ceny instrumentu bazowego, którego osiągnięcie decyduje o przedterminowym wygaśnięciu opcji lub też o jej aktywacji. Poziom bariery ustalany jest w momencie zawierania kontraktu opcyjnego. Opcje barierowe zaliczane są do grupy opcji uwarunkowanych, ponieważ ich wartość zależna jest od ceny instrumentu bazowego w całym okresie życia opcji Opcja z barierą wejścia (ang. knock-in option) zaczyna aktywnie istnieć w momencie osiągnięcia bariery przez cenę instrumentu bazowego, a opcja barierowa staje się tym samym opcją standardową (opcja ulega aktywacji); jeśli bariera zostanie osiągnięta, nabywca opcji może liczyć na otrzymanie wypłaty, o ile tylko wygasła ona in-the-money Opcja z barierą wyjścia (ang. knock-out option) istnieje aż do momentu, w którym cena instrumentu bazowego osiągnie poziom bariery (opcja ulega dezaktywacji); jeśli w całym okresie życia do tego nie dojdzie, wygasa ona jako opcja standardowa.
Opcje koszykowe Opcje, których wynik uzależniony jest od więcej niż jednego instrumentu bazowego. Są stosowane zazwyczaj, kiedy istnieje duża niepewność co do zachowania się danego instrumentu bazowego w przyszłości (koszyk opcji może zrekompensować straty poniesione na jednym instrumencie bazowym poprzez zyski odniesione na innym).
Opcje binarne ang. binary options, digital options, bet options, all-or-nothing options Opcje polegające na tym, ze do ich konstrukcji wykorzystywana jest stała wysokość świadczenia dla nabywcy opcji (zakładając, że wygasa ona in-the-money). Nie jest przy tym istotne, o ile cena instrumentu bazowego różni się od kursu wykonania w dniu realizacji. Wysokość potencjalnego świadczenia wystawcy opcji określona jest już w momencie zawierania kontraktu opcyjnego; może mieć ono formę pieniężną lub niepieniężną. Jeśli opcja binarna jest opcją typu gotówka albo nic (ang. binary cash-or-nothing option), zobowiązanie wystawcy polega na zapłacie określonej kwoty nabywcy, pod warunkiem że opcja wygasła in-themoney. W przypadku opcji binarnej typu instrument bazowy albo nic (ang. binary asset-or-nothing option) rozliczenia dokonuje się poprzez przekazanie instrumentu bazowego na rzecz nabywcy opcji.
Opcje tęczowe Termin odnosi się do wszystkich rodzajów opcji na więcej niż jedno aktywo. Są to zwykle call lub put na najlepsze lub najgorsze z n aktywów. Przykład: Inwestor posiada dwa negatywnie skorelowane aktywa i spodziewa się zmiany cen, ale nie wie którego aktywa cena wzrośnie, a którego spadnie. Opcja put na minimum z dwóch aktywów zapewni osłonę bez względu na ruch cen. max(0, K-min(S1, S2))
KONTRAKTY TERMINOWE
Definicja kontraktu terminowego Kontrakt terminowy jest to zobowiązanie dwóch stron do zrealizowania transakcji kupna-sprzedaży pewnej ilości instrumentu podstawowego po określonej cenie w ustalonym terminie.
Charakterystyka kontraktu terminowego ilość instrumentu podstawowego podlegającego transakcji kupna lub sprzedaży ustalona cena, po jakiej musi być dokonana transakcja, nazywana ceną dostawy lub ceną kontraktu; termin, w którym należy dokonać transakcji (konkretna data); termin ten zwany jest terminem wygaśnięcia, terminem realizacji bądź terminem dostawy.
Strony kontraktu terminowego Kontrakt terminowy zawierany jest między dwiema stronami, którymi są: kupujący kontrakt - zajmujący długą pozycję w kontrakcie terminowym sprzedający kontrakt - zajmujący krótką pozycję w kontrakcie terminowym. Terminy kupujący i sprzedający kontrakt nie oznaczają tradycyjnej sprzedaży lub kupna lecz jedynie zajęcie pozycji na rynku finansowym Sam zakup i sprzedaż instrumentów podstawowych mają miejsce w określonym terminie w przyszłości.
Przykład według K. Jajugi (1) Rozważmy kontrakt terminowy na 1.000 akcji spółki A w dniu 20 maja. Cena kontraktu w tym dniu wynosi 33 zł (w odniesieniu do jednej akcji), zaś termin wygaśnięcia to 20 września tego samego roku. Zawierając ten kontrakt strona krótka (sprzedający kontrakt) zobowiązuje się do dostawy w dniu 20 września stronie długiej (kupującemu kontrakt) 1.000 akcji spółki A, zaś strona długa (kupujący kontrakt) zobowiązuje się do zapłacenia za te akcje sumy 33.000 zł (1.000 akcji razy 33 zł). Możliwe są trzy sytuacje: 20 września cena akcji spółki A na rynku jest niższa niż 33 zł. Oznacza to, że strona krótka otrzymuje za akcje większą sumę, niż wynosi ich cena rynkowa, czyli otrzymuje sumę zależną od różnicy między ceną kontraktu a ceną akcji na rynku. Jeśli na przykład cena akcji na rynku wynosi 30 zł, wówczas strona krótka zyskuje 3.000 zł. Sumę tę traci strona długa. 20 września cena akcji spółki A na rynku jest wyższa niż 33 zł. Oznacza to, że strona długa płaci za akcje mniejszą sumę, niż wynosi ich cena rynkowa, czyli otrzymuje sumę zależną od różnicy między ceną akcji na rynku a ceną kontraktu. Jeśli na przykład cena akcji na rynku wynosi 37 zł, wówczas strona długa zyskuje 4.000 zł. Sumę tę traci strona krótka. 20 września cena akcji spółki A na rynku wynosi 33 zł. Oznacza to, że obie strony dokonują transakcji określonej warunkami kontraktu terminowego po cenie równej cenie rynkowej, czyli żadna strona nie zyskuje ani nie traci.
Przykład według K. Jajugi dochód kupującego
Przykład według K. Jajugi dochód sprzedającego Gdy cena akcji (czyli instrumentu podstawowego) jest równa cenie kontraktu, dochód obu stron wynosi zero. W innych sytuacjach dochód jest różny od zera jedna strona uzyskuje dochód, druga zaś traci.
Rodzaje kontraktów terminowych kontrakt terminowy forward kontrakt terminowy futures
Kontrakt terminowy forward Kontrakt występujący poza giełdą Jedną ze stron jest zazwyczaj bank Obie strony kontraktu uzgadniają jego warunki, (ilość instrumentu podstawowego, termin realizacji) Bank podaje (kwotuje) cenę tego kontraktu, przy czym osobno podaje cenę kupna (bid) i cenę sprzedaży (ask) W momencie zawarcia kontraktu żadna ze stron nie płaci, a rozliczenie kontraktu następuje w terminie realizacji.
Kontrakt terminowy futures Występuje na giełdzie. Inwestor, składając zlecenia kupna lub sprzedaży, zajmuje odpowiednio pozycję długą lub krótką. Drugą stroną kontraktu jest izba rozliczeniowa lub giełda, gwarantujące wykonanie kontraktu. Warunki kontraktu (ilość instrumentu podstawowego i termin realizacji, czyli termin wygaśnięcia), są określone przez giełdę. Na podstawie zleceń złożonych przez strony kontraktu ustala się jego cena Inwestorzy zajmujący długą i krotką pozycję w kontraktach terminowych futures wnoszą depozyty już w momencie zawarcia kontraktu. W przypadku kontraktu terminowego futures obie strony mają dwie możliwości: czekać do terminu wygaśnięcia zamknąć pozycję przed terminem wygaśnięcia. W pierwszym przypadku następuje dostawa instrumentu podstawowego i zapłata za ten instrument ceny kontraktu (ustalonej w momencie zawarcia kontraktu) lub rozliczenie pieniężne kontraktu. W drugim przypadku zamknięcie pozycji polega na dokonaniu przez stronę kontraktu transakcji przeciwnej.
Rozliczenie pieniężne kontraktu terminowego futures Znaczna część kontraktów terminowych futures jest w ustalonym okresie rozliczana pieniężnie jako różnica między ceną kontraktu, a wartością instrumentu podstawowego.
Procedura marking to market W przypadku kontraktów terminowych futures na giełdzie występuje procedura codziennego rozliczania kontraktu zwana, inaczej: marking to market. Mają miejsce codzienne rozrachunki rynkowe. Procedura ta polega na tym, że: w momencie zawarcia transakcji (otwarcia pozycji) obie strony, długa i krótka, wpłacają na swoje rachunki (w domach maklerskich) depozyt, będący pewnym niewielkim procentem wartości kontraktu na koniec dnia roboczego salda rachunków obu stron są korygowane w zależności od zmiany ceny kontraktu w ciągu dnia jeśli cena wzrosła, wówczas zwiększane jest saldo strony długiej, a saldo strony krótkiej jest zmniejszane jeśli cena spadła, wówczas zwiększane jest saldo strony krótkiej, a saldo strony długiej zmniejszane gdy saldo którejkolwiek ze stron spadnie poniżej pewnego ustalonego dopuszczalnego poziomu, wówczas strona musi je uzupełnić do poziomu depozytu początkowego
Przykład K. Jajugi (3) Rozpatrzmy kontrakt terminowy futures wystawiony na 10.000 euro z terminem wygaśnięcia we wrześniu. Na początku kwietnia inwestor A zajął krótką pozycję w tym kontrakcie, a inwestor B zajął długą pozycję w kontrakcie. Rozpatrzmy sytuację obu inwestorów. Cena kontraktu w dniu zajęcia pozycji przez obie strony wynosiła 4,00 zł (za 1 euro), a zatem łączna wartość kontraktu wynosiła 40.000 zł Obie strony zostały zobowiązane do wpłacenia depozytu zabezpieczającego na swoje rachunki prowadzone w domach maklerskich (wynosił on 5% wartości kontraktu), a zatem 2.000 zł. W kolejnych siedmiu dniach roboczych (wliczając w to dzień zawarcia kontraktu) cena tego kontraktu futures na giełdzie kształtowała się następująco (za 1 euro): 4,00, 4,02, 4,03, 4,04, 3,99, 3,96, 3,94. W siódmym dniu inwestor A zajął długą pozycję (składając zlecenie kupna) w tym kontrakcie, a inwestor B zajął krótką pozycję (składając zlecenie sprzedaży). Poprzez zajęcie przeciwnych pozycji zawarty (za pośrednictwem giełdy) kontrakt został w pewnym sensie zlikwidowany.
*Uzupełnienie do minimalnego poziomu depozytu. Minimalny depozyt: 4% musi być uzupełniony do 5% wartości kontraktu.
Kontrakty swap Kontrakt swap to instrument pochodny, w którym dwie strony kontraktu zobowiązują się do dokonywania na rzecz siebie płatności w ustalonych momentach w przyszłości. Przykład swap na stopę procentową, w którym jedna strona dokonuje na rzecz drugiej płatności według ustalonej stałej stopy procentowej, zaś otrzymuje płatności według zmiennej stopy procentowej WIBOR. W ten sposób strona ta zabezpiecza się przed wzrostem rynkowej stopy procentowej.
Literatura Kuźmierkiewicz M.: Opcje uwarunkowane. Bank i Kredyt, 6/1999, str. 24. Jajuga K. Instrumenty Pochodne, 2009 Jajuga K. Zarządzanie ryzykiem, 2007