Miejsca, do których podró uj¹c w latach 1997-2000 d

Miejsca, do których podró uj¹c w latach 1997-2000 d

h dotar³ Autor ooko³a œwiata i z powrotem.

M oja g lobalizacja

UCZNIOM I STUDENTOM oraz wszystkim, którzy siê ucz¹ i studiuj¹

Spis treœci ROZDZIA I Od WIDER-a do TIGER-a..................... 15 1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek...................... 15 2. Miêdzy ONZ-tem a Oksfordem........................... 27 3. Przez okna Banku Œwiatowego............................ 35 4. Uniwersyteckie ycie od Atlantyku do Pacyfiku.............. 45 5. Transformacja widziana z Waszyngtonu.................... 60 6. W 18 dni dooko³a œwiata................................. 76 7. Tygrys a sprawa polska................................... 92 ROZDZIA II Œwiat, polityka, pieni¹dze..................... 103 1. Waszyngtoñski szczyt................................... 103 2. Wygraæ OECD........................................ 106 3. Ba³tyk Œródziemny..................................... 109 4. Poszukiwacze zaginionego konsensusu.................... 112 5. Rosyjski syndrom...................................... 116 6. Pakiet 2000........................................... 119 7. Strategia dla Ukrainy................................... 122 8. Spotkanie z Gorbaczowem.............................. 126 9. Odmro enie.......................................... 129 10. Gospodarka ery komputerowej.......................... 132

11. Rosyjski wirus......................................... 135 12. Euro-2006............................................ 138 13. Czas sprzedawaæ, czas kupowaæ.......................... 141 14. Karnawa³ w Rio........................................ 144 15. Rynki, polityka i ekonomia.............................. 147 16. Kolizje i intrygi........................................ 150 17. Przemeblowanie....................................... 153 18. Z Eurolandu do Disneylandu............................ 155 19. Gaucho i kowboje..................................... 158 20. Zwi¹zaæ czy uwolniæ?................................... 161 21. Default, czyli wspólny jêzyk.............................. 164 22. W poszukiwaniu nowego ³adu........................... 167 23. Niezale ny z³oty....................................... 170 24. Mysz ci¹gnie myszkê................................... 172 25. 200 milionów ludzi.................................... 175 26. Od szoku do terapii.................................... 178 27. Wêdruj¹c szczytami.................................... 181 28. Podatki a formowanie kapita³u.......................... 184 29. Królik za tygrysem..................................... 187 30. Kapita³owy swing...................................... 190 31. Tam gdzie roœnie herbata............................... 193 32. Wszyscy ludzie prezydenta.............................. 196 33. Liberalizacja a redukcja ubóstwa......................... 199 34. Miêdzy IM a CIA..................................... 202 35. Bia³e noce............................................ 205 36. Nie czekaj¹c na Moj esza............................... 208 37. Ani strategia, ani dla Polski.............................. 211 38. I strategia, i dla Polski.................................. 214 39. Po ar buszu.......................................... 217 40. Ró ne oblicza kryzysu.................................. 220 41. Wirtualna klasa....................................... 223 42. Uwaga, œwie o malowane............................... 226

43. D³ugi, interesy i rozwój................................. 229 44. Po³udniowy Pacyfik.................................... 232 45. Globalna gospodarka i narodowe interesy................. 235 46. Rozs¹dek, polityka i gospodarka......................... 238 47. Przez ró ne oczy widziane............................... 241 48. Spadaj¹ce jab³ko Newtona.............................. 244 49. Tego roku w Waszyngtonie.............................. 247 50. Jak yæ z inflacj¹....................................... 250 51. Nowa ekonomia instytucjonalna......................... 253 52. Lot æmy do ognia...................................... 256 53. Triada zrównowa onego rozwoju......................... 260 54. Si³a s³ów i faktów...................................... 263 55. Po obu stronach muru................................. 266 56. EBOiR przyznaje racjê.................................. 269 57. Strach przed w³asnym cieniem........................... 273 58. Syndrom niedostatecznego tempa wzrostu................. 276 59. Jak obni y³em podatki.................................. 279 60. Papers.ssrn.com pod choinkê............................ 283 61. Prognozy i polityka a rozwój............................. 286 62. Dwie globalizacje i mi³e oblicze rynku..................... 289 63. in de millénaire....................................... 292 64. Boom koñca wieku.................................... 295 65. Ucieczka do dolara.................................... 298 66. Trudno przewidzieæ wczoraj............................. 302 67. Drzemi¹cy kontynent.................................. 305 68. Dane dobre, z³a polityka................................ 308 69. Po egnanie z Camdessus................................ 312 70. Przedwioœnie ludów?................................... 315 71. Nie têdy wiedzie droga................................. 318 72. Eksperymenty i ekonomia.............................. 322 73. Architekci i dekoratorzy................................ 325 74. Czekolada a sprawa polska.............................. 329

75. Powrót na polskie drogi................................ 332 76. undusz z ludzk¹ twarz¹................................ 335 77. Uniwersytecki tryptyk.................................. 338 78. Globalizacja i nierównoœæ............................... 341 79. Spekulacje i inwestycje................................. 345 80. Jak w Polsce rosn¹ podatki.............................. 348 82. Wszystko na sprzeda?.................................. 352 83. Bardzo d³ugie cykle.................................... 356 84. Chiñskie otwarcie..................................... 359 85. Gmina Centrum....................................... 363 86. Kolej rzeczy........................................... 366 87. Rosyjskie drogi i bezdro a............................... 369 88. W pogoni za rozwiniêtym œwiatem........................ 373 89. Chorwacja na zakrêcie................................. 377 90. Widnokr¹g........................................... 380 91. Viva Mexico!.......................................... 384 92. Wszystkie barwy zieleni................................. 387 93. Od peryferii do peryferii?............................... 391 94. Sztuka prognoz i polityki................................ 394 95. Niech yje transformacja!............................... 398 96. Antyinflacyjna dieta.................................... 401 97. Tygrys zdech³. Niech yje tygrys!......................... 405 ROZDZIA III Wypowiedzi w prasie œwiatowej................ 411 1. Zmiana rz¹du nie zaszkodzi polskiej gospodarce Change of government will not hurt Polish economy......... 411 2. Albania p³aci wysok¹ cenê Albania pays heavy price................................ 412

3. Post scriptum......................................... 413 4. Rosja powinna stawiaæ naród na pierwszym miejscu Russia Should Put Its People irst........................ 419 5. Polski model redukcji d³ugu dla Rosji Polish model for Russian debt relief....................... 421 6. Nie porzucaæ Rosji Don t abandon Russia................................. 423 7. Nie wirtualna gospodarka, lecz niew³aœciwa polityka gospodarcza.......................................... 423 ROZDZIA IV Z dziennikarskich notatników................. 429 1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek Puolan palatseista Helsingin hiljaisuuteen................ 429 2. Gospodarki nie mo na budowaæ na ruchomych piaskach Taloutta ei rakenneta lentohiekalle....................... 430 3. Rzecz nie w szoku, lecz w terapii W rozmowie z W³adimirem Popowem...................... 431 4. Dobry minister finansów zawsze ma wê a w kieszeni Z dyskusji w redakcji Komersanta........................ 434 5. W Rosji by³ najgorszy na œwiecie neoliberalizm W rozmowie ze Swiet³an¹ Babajew¹ i Andriejem Kolesnikowem.............................. 436 6. Pokojowe rozwi¹zanie problemu Timoru Wschodniego korzystnie wp³ynie na gospodarkê Indonezji............... 439 7. By³y wicepremier i minister finansów Polski z³o y³ kurtuazyjn¹ wizytê Prezydentowi......................... 441 8. Kontrola to s³uszna decyzja Controls the right decision............................. 441 9. Liberalizowaæ szybciej, ale ostro nie: prof. Ko³odko............ Liberalise faster, but carefully: Prof. Kolodko............... 442

10. Ignorancja z Zachodu W rozmowie z Mih¹ Jenko............................... 443 11. Nie wierzcie, e przysz³oœæ zale y od przesz³oœci W rozmowie z Aleksandrem Iwanterem..................... 448 12. Do roku 2004 chorwacki PKB wzrastaæ bêdzie 6 procent rocznie, a za 50 lat dogonicie kraje rozwiniête W rozmowie z Ratko Boœkoviæem.......................... 450 Indeks................................................. 453 Inne ksi¹ ki Autora....................................... 467 SERWIS OTOGRA ICZNY............... 471

Rozdzia³ I

Od WIDER-a do TIGER-a 1. Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek By³a ju œroda, 5 lutego 1997 roku, gdy o drugiej nad ranem wyszed³em z gmachu Urzêdu Rady Ministrów przy Alejach Ujazdowskich. Wtedy ju po raz ostatni oficerowie BOR-u odwieÿli mnie pustymi ulicami do domu. Gdy w latach 1994-97 by³em w rz¹dzie, czêsto o podobnej porze prawie zawsze po pó³nocy wraca³em do domu, aby wczeœnie rano znowu wracaæ do nigdy niekoñcz¹cej siê pracy. Tym razem noc by³a jeszcze krótsza ni zazwyczaj, bo musia³em jeszcze trochê popracowaæ i spakowaæ siê. O wpó³ do siódmej rano ponownie siedzia³em w samochodzie, aby szybko dojechaæ na cotygodniowe spotkanie ze s³uchaczami mazowieckiego Radia dla Ciebie. Stamt¹d zaœ jeszcze szybciej na Okêcie, aby o ósmej mieæ zapiête pasy i w chwilê potem wystartowaæ. Ju z prywatnym, a nie z dyplomatycznym paszportem. By³o szaro-buro, pada³ deszcz i nie mia³em najmniejszej nawet ochoty rzuciæ okiem na pierwsze strony gazet, które podsuwa³y mi uœmiechniête stewardesy. Widnia³o na nich du e zdjêcie, na którym Prezydent RP, Aleksander Kwaœniewski, wrêcza za zas³ugi w dziele reformowania i rozwoju polskiej gospodarki odchodz¹cemu wicepremierowi do spraw gospodarczych i ministrowi finansów Krzy Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. Ciekawe e przez minione dwadzieœcia lat nie otrzyma³em adnego odznaczenia pañstwowego, ale za to tym razem jedno z najwy - 15

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO A ŒWIATA I Z POWROTEM szych. Jeœli zaiste koresponduje to z tym, co uda³o siê uczyniæ dla dobra rozwoju Polski, to mo na siê tylko cieszyæ. Wtedy jednak trzeba by³o patrzeæ ju w inn¹ stronê. Lecia³em do Helsinek. Zwa ywszy na godzinn¹ ró nicê czasu, wyl¹dowa³em tam wkrótce po jedenastej. Pada³ œnieg. Na lotnisku powita³ mnie nasz ambasador w inlandii Józef Wiejacz. Dyplomata wielce zas³u ony nie tylko dla dobrej wspó³pracy polsko-fiñskiej, ale tak e dla naszej aktywnoœci na szerszej scenie miêdzynarodowej, wczeœniej bowiem pe³ni³ wiele wa nych funkcji, miêdzy innymi radcy na placówce w Waszyngtonie oraz ambasadora we W³oszech, a bezpoœrednio przed swoim wyjazdem do Helsinek by³ wiceministrem spraw zagranicznych. Gdy tylko by³a ku temu okazja, przez ca³y czas pobytu w Helsinkach chêtnie wspó³dzia³aliœmy. S¹dzê, e niektóre z organizowanych, tak e z inicjatywy ambasady, spotkañ w krêgach politycznych i naukowych, a zw³aszcza poœród przedsiêbiorców i inwestorów, sprzyja³y intensyfikacji wspó³pracy miêdzy Polsk¹ i inlandi¹. Na helsiñskim lotnisku sk¹din¹d niezwykle funkcjonalnym, co okaza³o siê bardzo wa ne, poniewa potem przewija³em siê przez nie wiele razy oczekiwa³ mnie równie profesor Giovanni Andrea Cornia. By³ on (do koñca 1999 roku) dyrektorem WIDER-a, czyli Œwiatowego Instytutu Badañ Rozwoju Gospodarczego funkcjonuj¹cego w ramach Uniwersytetu Organizacji Narodów Zjednoczonych 1. W ten sposób te sta³em siê dyplomat¹, gdy jako pracownikowi struktur ONZ-towskich przys³ugiwa³ mi taki status. Lec¹c tam nie zdawa³em sobie z tego sprawy, ale skoro mo na by³o zostaæ dyplomat¹, to dlaczego nie? Nawet kilka razy skorzysta³em z ma³ego parkingu przed lotniskiem Vaanta, co bardzo siê przydawa³o. Samochód chwilê posta³, w tym czasie mo na by³o wzbiæ siê w przestrzeñ, po dwudziestu minutach wyl¹dowaæ po drugiej stronie Zatoki iñskiej w Tallinie, wyg³osiæ wyk³ad na tamtejszym uniwersytecie i jeszcze wróciæ do WIDER-a przed koñcem dnia. 1 Strona internetowa WIDER-a informuj¹ca o projektach badawczych, publikacjach i innych formach aktywnoœci naukowej tej placówki znajduje siê pod adresem: 16 http://www.wider.unu.edu

Od WIDER-a do TIGER-a Ta placówka naukowa powsta³a w 1984 roku, miêdzy innymi z inspiracji Amartya Sena, póÿniejszego pracownika instytutu i laureata Nagrody Nobla, któr¹ uzyska³ w dziedzinie ekonomii w 1998 roku 2. Nie licz¹c udzia³ów w konferencjach naukowych, mia³em okazjê goœciæ ju tam dwukrotnie wczeœniej w 1988 i w 1989 roku. Ka dy z tamtych pobytów te zaowocowa³ ciekawymi wynikami badañ oraz publikacjami 3. Tym razem jednak wyzwania by³y wiêksze, a zakres planowanych studiów i prac badawczych daleko szerszy. Wyjaœniæ jednak trzeba wpierw, dlaczego w³aœnie wtedy na przedwioœniu 1997 roku odszed³em z rz¹du? Dlaczego, jak to napisa³ w liœcie przys³anym kilka dni po wyjeÿdzie jeden z pos³ów, zdecydowa- ³em, e pora odejœæ z aktywnej polityki w³aœnie wtedy, kiedy to wed³ug doœæ zgodnej opinii sejm przyj¹³ najlepszy w latach dziewiêædziesi¹tych bud et? Otó w³aœnie dlatego: by³em przekonany, e to co mo na by³o dobrego w istniej¹cych warunkach uczyniæ, zosta³o w³aœnie zrobione. Najlepiej jak tylko potrafi³em. Nigdy nie by³em zawodowym politykiem, zawsze zaœ uwa a³em, e mo na siê ni¹ dla dobra sprawy zaj¹æ, jeœli jednoczeœnie spe³nione s¹ dwa warunki. Po pierwsze, trzeba mieæ rzeteln¹, opart¹ o dobr¹ teoriê ekonomiczn¹ wiedzê, co nale y zrobiæ. Po drugie, musz¹ istnieæ niezbêdne warunki polityczne umo liwiaj¹ce w sensowym zakresie realizacjê tych zamierzeñ. Jeœli oba warunki nie s¹ spe³nione, ktoœ naprawdê odpowiedzialny nie powinien siê do polityki zabieraæ. Zanim na pocz¹tku 1994 roku przyj¹³em propozycjê pracy w rz¹dzie, dwukrotnie wczeœniej odmówi³em: w sierpniu 1989 roku i ponownie w paÿ- 2 Zgodnie z oficjalnym uzasadnieniem Komitetu Nagrody Nobla Amartya Sen dosta³ to wyró nienie za wk³ad do ekonomii dobrobytu (welfare economics). W szczególnoœci chodzi o badania na temat stosunków podzia³u i przeciwdzia³ania ubóstwu. 3 Po wizycie w roku 1988 ukaza³o siê opracowanie pt. Reform, Stabilization Policies, and Economic Adjustment in Poland, WIDER Working Papers, WP 51, UNU/WIDER, Helsinki 1989, a w rezultacie projektu badawczego realizowanego w roku 1989, wspólna z profesorami Marianem Ostrowskim i Dariuszem Rosatim, publikacja pt. Stabilization Policy in Poland: Challenges and Constraints, WIDER Working Papers, WP 81, UNU/WIDER, Helsinki 1990. W oparciu o tamte badania w Polsce ukaza³a siê ksi¹ ka Kryzys, dostosowanie, rozwój, PWE, Warszawa 1989, s. 148. 17

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO A ŒWIATA I Z POWROTEM dzierniku 1993 roku. Nie dlatego, e nie wiedzia³em, co czyniæ. Bynajmniej; pisa³em i mówi³em na ten temat bardzo du o, tak e w latach 1989- -91 4, kiedy to uczestniczy³em w pracach Rady Ekonomicznej Rady Ministrów kierowanej przez profesora Witolda Trzeciakowskiego i póÿniej, gdy nieustannie toczy³y siê debaty na temat sposobów naprawy Rzeczypospolitej, a zw³aszcza wprowadzania mechanizmów rynkowych do gospodarki. Wtedy odmówi- ³em, poniewa uwa a³em, e nie by³y spe³nione warunki polityczne umo liwiaj¹ce realizacjê polityki gospodarczej, któr¹ uwa a³em za s³uszn¹. A przecie nie mog³o mnie interesowaæ paranie siê inn¹, gdy polityka powinna s³u yæ rozwi¹zywaniu na gruncie ekonomicznym problemów spo³ecznych. W kilka miesiêcy po nieprzyjêciu propozycji wejœcia w sk³ad rz¹du, bezpoœrednio po wyborach z jesieni 1993 roku, wyjecha³em za granicê. Gdy wkrótce potem, pewnego póÿnego lutowego wieczoru, w moim mieszkaniu, na jednym z niezliczonych koñców œwiata, zadzwoni³ telefon i ówczesny premier rz¹du Waldemar Pawlak zapyta³, kiedy wracam, wiedzia³em, e sytuacja siê zmienia. By³em wtedy w Tokio i prowadzi³em badania oraz seminaria w japoñskim Instytucie Polityki iskalnej i Monetarnej. Przed sob¹ mia³em dalsze plany zawodowe i zwi¹zane z tym podró e, ale wakat powsta³y po niespodziewanej rezygnacji z funkcji ministra finansów Marka Borowskiego stworzy³ nowe okolicznoœci. Telefony z Warszawy odzywa³y siê coraz czêœciej. Z Tokio polecia³em przez Pacyfik na wyk³ad do Los Angeles. Tam dowiedzia³em siê, e kandydatura profesora Dariusza Rosatiego nie zy- 4 W tamtym czasie ukaza³o siê kilka moich ksi¹ ek. By³y to nie tylko teoretyczne monografie, ale tak e prace ukierunkowane normatywnie pod k¹tem odpowiedzi na wyzwania polityki gospodarczej. Zob. Inflacja, reforma, stabilizacja, Alma-Press, Warszawa 1990, s. 136; Hiperinflacja i stabilizacja w gospodarce postsocjalistycznej (wspó³autorzy Danuta Gotz- Kozierkiewicz i El bieta Skrzeszewska-Paczek), PWE, Warszawa 1991, s. 184 (wydanie w jêzyku angielskim: Hyperinflation and Stabilization in Postsocialist Economies, Kluwer Academic Publishers, Boston Dordrecht London 1992, s. 206) oraz Transformacja polskiej gospodarki. Sukces czy pora ka?, Poltext, Warszawa 1992, s. 200. W ramach studiów prowadzonych przez Instytut inansów, którym kierowa³em w latach 1989-1994, ukaza³y siê prace zbiorowe pod moj¹ redakcj¹ naukow¹: Polityka finansowa stabilizacja transformacja, Instytut inansów, Warszawa 1991, s. 448 oraz Polityka finansowa transformacja wzrost, Instytut inansów, Warszawa 1992, s. 368. 18

Od WIDER-a do TIGER-a ska³a akceptacji prezydenta Lecha Wa³êsy. Zarazem premier Pawlak ponawia³ swoje propozycje. Podobnie czynili inni liderzy ówczesnej koalicji SLD PSL. Z Los Angeles polecia³em do Waszyngtonu na seminarium Banku Œwiatowego. Mo na wszak e by³o ju wyczuæ (tak e ze sposobu zadawania pytañ), e bardziej s³uchaj¹ przysz³ego chief economist Polski ni profesora ekonomii zajmuj¹cego siê posocjalistyczn¹ transformacj¹. Ja tak jednak e nie uwa a³em i robi³em swoje. Polecia- ³em dalej do Londynu. Tam z kolei przedstawi³em wyniki prowadzonych badañ na seminarium zorganizowanym w London Business School (LBS). Wreszcie dotar³em do Warszawy. Zakoñczy³a siê moja pierwsza podró dooko³a œwiata i z powrotem. Choæ niezupe³nie z powrotem, gdy podró owa³em dalej. Po przeprowadzeniu serii rozmów z premierem i wieloma czo³owymi politykami koalicji SLD PSL zrozumia³em, e tym razem warunki polityczne wydaj¹ siê bardziej sprzyjaæ realizacji mojej linii polityki gospodarczej nakreœlonej w ramach 44 punktów Strategii dla Polski kilka miesiêcy wczeœniej, jeszcze w paÿdzierniku 1993 roku 5. Polecia³em jednak do Rzymu, gdzie mia³em przebywaæ semestr, prowadz¹c badania i wyk³adaj¹c na Universita di Roma La Sapienza. Zd¹ y³em nawet wynaj¹æ mieszkanko w uroczym zak¹tku ko³o orum Romanum. Nie na d³ugo. Po kilku dniach wróci³em i odebra³em w Belwederze z r¹k prezydenta Wa³êsy nominacjê na Wiceprezesa Rady Ministrów i Ministra inansów. S¹dzi³em bowiem, e 5 Program reform systemowych i rozwoju spo³eczno-gospodarczego znany jako Strategia dla Polski oparty by³ na wczeœniejszych próbach poszukiwania w³aœciwej polityki gospodarczej. W szczególnoœci wywodzi siê on z analizy przedstawionej w ksi¹ ce Kwadratura piêciok¹ta. Od za³amania gospodarczego do trwa³ego wzrostu, Poltext, Warszawa 1993, s. 144. Ta z kolei praca oparta jest w du ej mierze na opracowaniu wczeœniej przygotowanym dla M W, gdzie by³em konsultantem w 1991 i 1992 roku. Wtedy to powsta³o miêdzy innymi studium pt. rom Output Collapse to Sustainable Growth in Transition Economies: The iscal Implications, International Monetary und, Washington, DC, December 1992. Jest ono dostêpne w Internecie pod adresem: http://papers.ssrn.com/paper.taf?abstract_id=183497 Co zaœ tyczy siê samych 44 tez, to by³y one wpierw opublikowane w listopadzie 1993 roku w tygodniku Nowe ycie Gospodarcze, a nastêpnie w wersji ksi¹ kowej. Zob. Strategia dla Polski, Poltext, Warszawa 1994, s. 224. 19

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO A ŒWIATA I Z POWROTEM zarówno wiem, co i jak nale y robiæ na rzecz ustrojowej transformacji w sferze gospodarczej, jak i przekona³em siê, i aczkolwiek nie idealne, to jednak dostatecznie korzystne s¹ polityczne warunki podjêcia tych wyzwañ. Czas mija³, lata bieg³y. By³y to bezsprzecznie dobre lata polskiej gospodarki, co widaæ z perspektywy czasu, jak i w porównawczym ujêciu miêdzynarodowym. Obecnie znajduje to potwierdzenie coraz czêœciej i coraz powszechniej, tak e w powa nych opracowaniach miêdzynarodowych 6. Zaiste, uda³o siê nam wspólnym wysi³kiem osi¹gn¹æ wiele. Jeœli tylko spojrzeæ przez pryzmat piêciok¹ta stabilizacji makroekonomicznej, którego maksymalizacja leg³a u podstaw Strategii dla Polski, to jego powierzchnia wzros³a znakomicie 7. Wszystkie zatem cele, które postawi³em sobie w odniesieniu do polityki ekonomicznej, zosta³y zrealizowane. atwo by³o to œledziæ, gdy Strategia dla Polski, jak aden inny program, zawiera³a iloœciowe kryteria umo liwiaj¹ce obserwowanie postêpu i mierzenia stopnia realizacji wszystkich czternastu programów wêz³owych, które siê na ni¹ sk³ada³y 8. A od polityki zamierza³em odsun¹æ siê w³aœnie wtedy, gdy zamierzone cele zostan¹ osi¹gniête. Nadesz³a wiêc ku temu pora. Decyzjê o odejœciu z rz¹du podj¹³em ju latem 1996 roku, przy czym jej wyegzekwowanie warunkowa³em wczeœniejszym spe³nieniem kilku okolicznoœci. 6 World Economic Outlook 2000 Miêdzynarodowego unduszu Walutowego poœwiêca a dwa rozdzia³y kwestiom zwi¹zanym z posocjalistyczn¹ transformacj¹ i integracj¹ tych krajów z gospodark¹ œwiatow¹. Przez pryzmat tej analizy równie ³atwo mo na dostrzec, e lata 1994-97 by³y szczególnie korzystne dla polskiej gospodarki i to równie dziêki osi¹gniêciom tego w³aœnie okresu Polska radzi sobie relatywnie lepiej ni inne kraje regionu. Zob. World Economic Outlook 2000, IM, Washington, DC, October 2000, rozdzia³ III i IV. 7 Zob. Kwadratura piêciok¹ta. Od za³amania gospodarczego do trwa³ego wzrostu, op.cit. Wierzcho³ki tzw. piêciok¹ta stabilizacji makroekonomicznej wyznacza piêæ zasadniczych parametrów ekonomicznych: stopa wzrostu PKB, stopa bezrobocia, stopa inflacji, saldo bud etu (w procentach PKB) oraz saldo rachunku obrotów bie ¹cych (w procentach PKB). 8 Program ten w ca³oœci wraz z póÿniej przygotowanym i przyjêtym przez rz¹d w 1996 roku Pakietem 2000, który nakreœli³ œcie kê postêpowania w sferze polityki fiskalnej pod k¹tem sprzyjania wysokiemu tempu wzrostu zosta³ opublikowany jako ksi¹ ka Polska 2000. Strategia dla przysz³oœci, Poltext, Warszawa 1996, s. 160. Ukaza³a siê ona tak e nak³adem tego samego wydawnictwa w jêzyku angielskim, niemieckim i rosyjskim. 20

Od WIDER-a do TIGER-a Po pierwsze, zwieñczone, a po nieodwo³aln¹ parlamentarn¹ ratyfikacjê, mia³o byæ dzie³o doprowadzenia Polski do cz³onkostwa w Organizacji Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). To wymaga³o przeprowadzenia wielu trudnych reform strukturalnych. Dzieñ 11 lipca 1996 roku, kiedy to w Pary u podpisa³em historyczny akt akcesji do tej wa nej organizacji, co podnios³o na trwa³e miêdzynarodowy presti Polski, z pewnoœci¹ jest dniem najwiêkszego sukcesu naszej gospodarki od 1989 roku i zostanie przyæmiony dopiero z chwil¹ naszego wejœcia do Unii Europejskiej. Po drugie, nieustannie mia³a spadaæ inflacja. Jeœli nie dzia³o siê tak z miesi¹ca na miesi¹c, to udawa³o siê po ¹dany trend utrzymywaæ nie tylko w ujêciu rocznym, ale tak e z kwarta³u na kwarta³. Inflacja z okresu na okres by³a konsekwentnie coraz ni sza i tak mog³o, i powinno byæ tak e w nastêpnych okresach, gdy strukturalne przes³anki ku temu zosta³y stworzone. Po trzecie, obni one mia³y byæ podatki. W praktyce okaza³o siê to jednym z trudniejszych celów, jednak e zosta³ on koniec koñców pomyœlnie osi¹gniêty. W trzech etapach ca³kowicie wyeliminowany zosta³ szeœcioprocentowy podatek importowy wprowadzony w koñcu 1992 roku. W dwu etapach obni one zosta³y podatki od dochodów osobistych z 45, 33 i 21 do odpowiednio 40, 30 i 19 procent. Wreszcie, decyzjami przes¹dzonymi w Pakiecie 2000, w czterech etapach zosta³ obni ony podatek dochodowy dla przedsiêbiorstw. Moc¹ przyjêtych przez parlament ustaw by³ on sukcesywnie redukowany o dwa punkty rocznie, z 40 do 32 procent w roku 2000 9. Po czwarte, wprowadzona w ycie mia³a byæ reforma centrum gospodarczego. Chodzi³o o to, aby uk³ad i struktura ministerstw i centralnych urzêdów gospodarczych sta³a siê bardziej funkcjonalna. Zale a³o nam tak e na usprawnieniu koordynacji ca³okszta³tu polityki gospodarczej na szczeblu rz¹du i jego komitetów, w tym równie Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, którym jako wicepremier kierowa³em. Mia³o to zmniejszyæ mi- 9 W roku 1999 parlament podj¹³ decyzjê o dodatkowej redukcji stopy o dwa kolejne punkty, tak wiêc w roku 2000 zosta³a ona obni ona do 30 procent. 21

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO A ŒWIATA I Z POWROTEM trêgê biurokratyczn¹, w któr¹ uwik³any by³ mechanizm miêdzyresortowych uzgodnieñ podczas przygotowywania nowych rozwi¹zañ prawnych. I ten cel uda³o siê osi¹gn¹æ, bowiem strona organizacyjna resortów gospodarczych zosta³a g³êboko zreformowana, pewne ministerstwa zniknê³y, funkcje innych zosta³y zintegrowane i zmienione w nowej konfiguracji. Po pi¹te, stworzona mia³a byæ nowa instytucja s³u ¹ca do rozprzestrzeniania polskich doœwiadczeñ w zakresie reform gospodarczych i polityki rozwoju. Chodzi³o zw³aszcza o dzielenie siê naszymi umiejêtnoœciami (tak e przy wykorzystaniu œrodków finansowych pozyskiwanych z Zachodu) na Wschodzie tak w Europie, jak i poradzieckich republikach centralnej Azji. Decyzjami rz¹du powo³ana zosta³a zatem do ycia fundacja Wiedzieæ Jak, a projekt bud etu na 1997 rok preliminowa³ na uruchomienie jej dzia³alnoœci dwa miliony z³otych. Z czasem mia³a staæ siê instytucj¹ finansowan¹ bez anga owania œrodków z kasy publicznej, ale w pocz¹tkowej fazie takie wsparcie by³o nieodzowne. I chocia w sejmie, ze wzglêdu na politycznie motywowane obstrukcje, skreœlono preliminowane na ten cel kwoty, to jednak inicjatywa ta te ruszy³a z miejsca. Jeszcze w grudniu 1996 roku prezydent Kwaœniewski móg³ zaprosiæ do Pa³acu Namiestnikowskiego liczn¹ grupê ambasadorów krajów przechodz¹cych transformacjê oraz poinformowaæ ich o fundacji i jej celach. W swoim zaœ gronie nie ukrywaliœmy, e ma to s³u yæ równie promocji polskich interesów w tej czêœci œwiata, sprzyjaj¹c miêdzy innymi ekspansji naszych firm, a z czasem tak e inwestycjom bezpoœrednim lokowanym w tym regionie. Po szóste, mia³ byæ przyjêty przez sejm dobry bud et. I to uda³o siê osi¹gn¹æ, gdy w styczniu 1997 roku izba przeg³osowa³a rz¹dowe propozycje w tym zakresie. By³ to wa ny fakt, poniewa bud et pañstwa i to w dodatku przy zmniejszonych podatkach! przes¹dza³ podstawowe proporcje makroekonomiczne oraz wielkoœæ strumieni finansowych na ca³y rok. A by³ to rok szczególny, nadchodzi³y bowiem kolejne wybory parlamentarne. W kontekœcie wczeœniej przeprowadzonych reform przyjêcie rozs¹dnego bud etu gwarantowa³o w miarê sprawne funkcjonowanie gospodarki w roku wyborów i rokowa³o jej dobre perspektywy rozwojowe na przysz³oœæ. Mo na zatem by³o odejœæ. Wydawaæ siê mog³o, e dalsza ewolucja sytuacji gospodarczej rysowa³a siê korzystnie. Nie zak³ada³em wówczas, e tak szybko i tak wiele 22

Od WIDER-a do TIGER-a zostanie popsute póÿniej, w latach 1998-2000. Wtedy nie by³o ku temu adnych podstaw, gdy wczeœniejsze reformy, a zw³aszcza lata 1994- -97, doprawdy stworzy³y dobre strukturalne i instytucjonalne, finansowe i spo³eczne, wewnêtrzne i zewnêtrzne warunki do d³ugofalowego i zrównowa onego wzrostu. Sk¹din¹d ciekawe, e tu po wrzeœniowych wyborach parlamentarnych w 1997 roku ton zagranicznych reakcji prasowych by³ doœæ minorowy. Obawiano siê szybkiego pogorszenia sytuacji finansowej i gospodarczej. Ukaza³y siê wtedy moje polemiczne komentarze, których intencj¹ by³o uspokojenie zagranicznych inwestorów 10. Wydawali siê oni niemile zaskoczeni politycznym obrotem spraw w wyniku wyborów i utrat¹ w³adzy przez SLD, który przeszed³szy w latach 1994-97 swoist¹ próbê wody i ognia by³ postrzegany jako pragmatyczna partia reform. Napisa³em o tym artyku³ sugeruj¹cy, e zasadniczo polityka gospodarcza poprzednich lat bêdzie przez jakiœ czas kontynuowana, a to ze wzglêdu na brak pozytywnej alternatywy. Takie by³y fakty. Brak mo liwoœci realizacji zarówno b³êdnego, bo zbyt populistycznego podejœcia AWS, jak i z³ej, bo nadmiernie liberalnej polityki preferowanej przez UW, zmusza³ obu partnerów do kompromisu. Nie by³ on wszak e chciany i zaplanowany, ale zosta³ wymuszony koniecznoœci¹ podzielenia siê w³adz¹, a nie wspólnot¹ programow¹. Swoj¹ liniê rozumowania wy³o y³em na ³amach paryskiej Kultury 11. Miejsce tej publikacji niektórych zdziwi³o. Mnie te, gdy do tego pisma zagl¹da³em, ale nigdy wczeœniej tam nie pisywa- ³em. W kraju jednak tekstu nie chciano wydrukowaæ na ³amach pisma, dla którego pierwotnie by³ przeznaczony. Gdy zastanawia³em siê, gdzie go og³osiæ, zaprzyjaÿniony od lat wybitny matematyk wyk³adaj¹cy na uniwersytecie w Kapsztadzie zasugerowa³, abym zwróci³ siê w³aœnie do paryskiej Kultury. Przecie niejeden opozycyjny tekst ju opublikowa³a wywodzi³. Zrazu nie potraktowa³em 10 Zob. Hope for Poland, International Herald Tribune, October 2, 1997 oraz Change of government will not hurt Polish economy, inancial Times, October 8, 1997. 11 Zob. Post scriptum, Kultura (Pary ) 1997, nr 11 (602), s. 72-77. Artyku³ jest przytoczony w trzeciej czêœci ksi¹ ki. 23

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO A ŒWIATA I Z POWROTEM tej propozycji zupe³nie serio, ale czasami okazuje siê, e to druga myœl jest lepsza. Gdy tylko nadesz³a wys³a³em tekst do redakcji na Maisons- Laffitte. Zaskoczenie by³o niema³e, gdy ju po kilku godzinach otrzyma- ³em odpowiedÿ (faksem, nie e-mailem) od redaktora naczelnego, e tekst jest bardzo ciekawy i idzie in extenso w najbli szym numerze pisma. Zatelefonowa³em do redaktora Jerzego Giedroycia i d³u ej porozmawialiœmy o sprawach naszej wspólnej, jak siê okaza³o, troski. Zaintrygowa³o mnie to, e bardziej ni ja martwi³ siê o skutki polityki tamtej koalicji, przy czym obaj obawialiœmy siê w wiêkszej mierze dewiacji prymitywnego liberalizmu ni prawicowego populizmu. Najbardziej zaœ tego, e jedno stanie siê po ywk¹ dla drugiego. To wszystko jednak by³o ju kilka miesiêcy póÿniej, a wpierw do Helsinek musia³em przylecieæ. Dlaczego akurat 5 lutego? Ano dlatego, e prezydent Kwaœniewski prosi³, abym towarzyszy³ mu jeszcze ten jeden raz jako wicepremier rz¹du na Œwiatowym orum Gospodarczym w Davos. I tak siê sta³o, choæ zd¹ y³em przedtem dos³ownie na kilka godzin zawitaæ do rodzinnego Tczewa na imprezê, na któr¹ organizatorzy zaprosili dziesi¹tkê najbardziej znanych i zas³u onych tczewian 12. Uznano mnie za jednego z nich obok wybitnej aktorki Teresy Budzisz- Krzy anowskiej, kompozytora i gwiazdy rocka Grzegorza Ciechowskiego, d³ugodystansowca i br¹zowego medalisty igrzysk olimpijskich w Rzymie Kazimierza Zimnego. Znalaz³ siê równie w tym gronie zas³u ony dla polskiej estrady Zbigniew Korpolewski, który najbardziej ze swoich m³odych lat pamiêta³ szneki z glancem. Tak na Kociewiu mówi³o siê na dro d ówki z lukrem. Dziêki zapobiegliwoœci organizatorów imprezy dro d ówek nie brakowa³o, zabra³em wiêc trochê obiecuj¹c, e nazajutrz rano spo yjemy je z prezydentem na pok³adzie samolotu po drodze w szwajcarskie Alpy. Tak by³o. Prezydentowi szneki smakowa³y. Podobnie profesorowi Markowi Belce. W Davos niektórzy z naszych rozmówców zostali ju dyskretnie poinformowani o nadchodz¹cej zaraz po forum zmianie na sta- 12 Ich drogi yciowe opisuje ksi¹ ka Józefa M. Zió³kowskiego Drogi do sukcesu, Kociewski Kantor Edytorski, Tczew 1997. 24

Od WIDER-a do TIGER-a nowisku ministra finansów 13. Zgodnie w tej kwestii wspó³pracowaliœmy z profesorem Belk¹, akcentuj¹c w pe³ni p³ynne przekazanie spraw i to w bardzo korzystnej sytuacji polskiej gospodarki i naszych finansów publicznych. Prezydent Kwaœniewski wspomnia³ o tym podczas swego spotkania z prezesem Banku Œwiatowego Jamesem Wolfensohnem i ówczesnym prezydentem EBOiR Jacques'em de Larosière'em. Byli zaskoczeni, ale w ich wiêkszych œwiatach podobne nowiny zdarza³y siê przecie od czasu do czasu. Za to o sznekach siê nie dowiedzieli. Dla mnie nader ciekawa okaza³a siê zupe³nie prywatna rozmowa z Gro Harl Brutland, obecnie dyrektora generalnego Œwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO), a do 1996 roku wieloletnim premierem Norwegii. Pani Brutland te odesz³a z piastowanego stanowiska z w³asnej woli i z poczuciem spe³nienia swej misji. Sta³o siê to równie w dobrej sytuacji gospodarczej jej kraju i tak e na kilka miesiêcy przed kolejnymi wyborami parlamentarnymi. Motywacja jej odejœcia wszak e by³a inna. Brutland powiedzia³a, e odesz³a przed koñcem kadencji, gdy chcia³a daæ czas swojej partii na rozstrzygniêcie kwestii swojego nastêpstwa na stanowisko szefa oraz przygotowanie siê do nowych wyborów ju pod jego przywództwem. Tak te siê sta³o. W moim natomiast wypadku tylko czêœæ tych argumentów mia³a zastosowanie, choæ bezsprzecznie chêæ umo liwienia zawodowym politykom i liderom koalicyjnych partii prowadzenia d³ugotrwa³ej kampanii wyborczej na ich sposób, bez mojego wik³ania siê w tamt¹ walkê, odegra³a tutaj znaczn¹ rolê. Ta rozmowa jednak ostatecznie utwierdzi³a mnie w przekonaniu, e podj¹³em wtedy s³uszn¹ decyzjê. Chocia postanowienie o odejœciu z rz¹du podj¹³em du o wczeœniej, a dok³adnie w lipcu 1996 roku podczas pobytu w Pary u w zwi¹zku z podpisywaniem aktu przyst¹pienia Polski do OECD, to zakomunikowa³em j¹ na piœmie prezydentowi i premierowi dopiero pó³ roku póÿniej. Prezydenta Kwaœniewskiego konsekwentnie informowa³em o tym zamiarze ju w grudniu, ale nie by³ sk³onny uwierzyæ. Dopiero gdy otrzyma³ w tej sprawie 13 Przekazanie w³aœnie jemu roli ministra finansów i wicepremiera zosta³o ustalone nieco wczeœniej. Pe³ni³ on z powodzeniem tê funkcjê przez miesi¹ce pozostaj¹ce do koñca kadencji rz¹du kierowanego przez premiera W³odzimierza Cimoszewicza. 25

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO A ŒWIATA I Z POWROTEM oficjalne podanie, zrozumia³, e jest to w pe³ni przemyœlana decyzja, a nie polityczna gra. Moje odejœcie z rz¹du zosta³o przez g³owê pañstwa zaakceptowane. Uda³o siê, tak jak postanowiliœmy, utrzymaæ to w tajemnicy a do przedednia dymisji. Ale w koñcu i ten dzieñ nadszed³. Ju nazajutrz podj¹³em pracê w Helsinkach. Miejscowa prasa odnotowa³a przyjazd jako interesuj¹cy fakt. W koñcu niewiele wtedy siê wokó³ dzia³o i nieoczekiwany przyjazd polskiego wicepremiera (nawet jeœli od kilkunastu godzin ju by³ego) to by³ jakiœ news. W œlad za tym pojawi³o siê w fiñskiej prasie kilka artyku³ów i wywiadów. Jeden z nich pod frapuj¹cym tytu³em Z polskich pa³aców do ciszy Helsinek 14 mia³ jakoby oddawaæ istotê zmiany miejsca mego pobytu i pracy. Tam w Polsce niby w splendorze rz¹dowych pa³aców, a tutaj tak cicho. Trochê prawdy w tym by³o. W Helsinkach jest nadzwyczaj spokojnie. Nade wszystko mo - na by³o iœæ ulic¹, jak czyni to ka dy inny cz³owiek. Nieznany. Korzysta³em z tego z przyjemnoœci¹. By³o inaczej i panowa³ spokój, i cisza. Przeciwieñstwo tego, co jeszcze wczoraj dzia³o siê po drugiej stronie morza. Ju w po³udnie by³em w WIDER-ze. Powróci³em do pracy naukowej. W centrum tego piêknego miasta córki Ba³tyku na Aleksanderinkatu znajduje siê nie tylko ministerstwo finansów, na które nie zwraca³em uwagi, ale jest tam klub sportowy z si³owni¹ Alexis, nazwany tak na czeœæ rosyjskiego cara. Jego pomnik stoi nieopodal, na Placu Senackim, i nikomu to nie przeszkadza. To w koñcu w³adaj¹cy imperium rosyjskim w latach 1855-81 car Aleksander II, choæ ciemiê yciel, przyczyni³ siê w latach szeœædziesi¹tych XIX wieku do rozkwitu miejscowego uniwersytetu. W tej uczelni mia³em tak e kilka okazjonalnych wyk³adów. Codziennie za to chodzi³em æwiczyæ i a jak e u ywaæ fiñskiej sauny. Gdy ju w dniu przyjazdu, w kilka godzin po przybyciu do WIDER-a, wszed³em do ukropu, siedz¹cy tam cz³owiek o coœ zapyta³ w jêzyku fiñskim. Poj¹³em tylko tyle, e chcia³by polaæ wod¹ roz arzone kamienie, wiêc odpowiedzia³em po angielsku, e oczywiœcie tak. Po chwili spyta³, czy jestem Amerykaninem. Gdy odpowiedzia³em, e Pola- 14 Antti Autio, Puolan palatsesista Helsingin hiljaisuuteen, Savon Sanomat, Helsinki, 16 luty 1997. T³umaczenie fragmentów tego artyku³u znajduje siê w czwartej czêœci ksi¹ ki. 26

Od WIDER-a do TIGER-a kiem, zastanawia³ siê przez chwilê, po czym rzek³: very good economy. Te tak uwa a³em. Gdy stwierdzi³em, e tym, aby tak w³aœnie by³o, zajmowa- ³em siê przez ostatnie lata, bardzo dok³adnie mi siê przyjrza³ i jakby nie dawa³ wiary. Chyba rzeczywiœcie gospodarka wtedy by³a w lepszej formie ni ja sam, z czego siê tylko cieszy³em. 2. Miêdzy ONZ-tem a Oksfordem Tak jak nie odchodzi siê w normalnych warunkach z rz¹du z dnia na dzieñ, bez odpowiedniego przygotowania, tak nie wyje d a siê w takim trybie do pracy za granicê. To trzeba by³o odpowiednio przygotowaæ. Tak te by³o. Ju pó³ roku wczeœniej nawi¹za³em kontakt z dyrektorem WIDER-a profesorem Corni¹ a jeszcze we wrzeœniu 1996 roku, na piêæ miesiêcy przed wyjazdem, z³o y³em aplikacjê, ubiegaj¹c siê w konkursowym trybie o upatrzone stanowisko. Nazywa³o siê to bardzo ³adnie, dostojnie i d³ugo: Distinguished Sasakawa Chair and Research Professor in Development Economics. Przyznano mi to stypendium i w œlad za tym nadesz³o zaproszenie do rocznego pobytu w tym ONZ-towskim instytucie. WIDER jest tak zorganizowany, aby goszcz¹cy w nim uczeni pochodzili z wszystkich kontynentów i zajmowali siê zarazem kluczowymi problemami rozwoju. Nie jest to grono liczne, gdy grupa rotuj¹cych siê co rok lub dwa naukowców liczy oko³o piêtnastu uwa nie wyselekcjonowanych osób. Z krajów, którym w szczególnoœci poœwiêci³em swoje studia, przebywali tam w tym czasie jedynie W³adimir Popow z Rosji i Lu Aiguo z Chin. Tematy ich badañ, zw³aszcza profesora Popowa, styka³y siê po czêœci z moim obszarem zainteresowañ, dyskutowaliœmy wiêc czêsto. Natomiast za bezpoœrednich s¹siadów na korytarzu mia³em z jednej strony Peruwiankê doktor Ceciliê Ugaz, a z drugiej profesora z Tanzanii Nguyuru H.I. Lipumba. Co ciekawe, te wczeœniej zdarzy³o mu siê zajmowaæ polityk¹ i przed przyjazdem do Helsinek zd¹ y³ nawet przegraæ w wyborach prezydenckich. Ubiegaj¹c siê o Sasakawa Chair przed³o y³em projekt badawczy, który zamierza³em realizowaæ podczas swego pobytu w Helsinkach. 27

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO A ŒWIATA I Z POWROTEM Studia mia³y koncentrowaæ siê na zagadnieniach zwi¹zanych z rynkow¹ transformacj¹ w krajach posocjalistycznych, a zw³aszcza na uwarunkowaniach wejœcia w fazê zrównowa onego wzrostu. Od pocz¹tku pragn¹³em napisaæ na ten temat ksi¹ kê obejmuj¹c¹ szerok¹ paletê ekonomicznych, spo³ecznych i politycznych w¹tków dotycz¹cych tego wa nego procesu. Chocia by³a to kontynuacja wczeœniejszych badañ, to tym razem by³o to zadanie z wielu powodów bardziej ambitne. Mia³o te odmienny ni poprzednio charakter. Po pierwsze, rodzi³o siê podczas pobytu w instytucie zajmuj¹cym siê problemami rozwoju gospodarczego w skali globalnej. St¹d te od pocz¹tku tak ukierunkowa³em sposób analizy procesów i prezentacji tez, aby transformacjê przedstawiæ na szerszym, œwiatowym tle. Trzeba j¹ przecie widzieæ w kontekœcie intensyfikuj¹cej siê w tym samym czasie globalizacji, która nie by³aby pe³na, ani te nie by³oby to przedsiêwziêcie dostatecznie kompleksowe, gdyby nie uczestniczy³y w nim gospodarki naszej czêœci œwiata. Zarazem sama globalizacja silnie rzutuje na przebieg procesów transformacyjnych. Innymi s³owy mo na rzec, e wspó³czeœnie zarówno globalizacja nie mo e obejœæ siê bez transformacji, jak i transformacja nie mo e obejœæ siê bez globalizacji. Po drugie, WIDER funkcjonuje w ramach specyficznej miêdzynarodowej struktury naukowej, jak¹ jest Uniwersytet Organizacji Narodów Zjednoczonych 15. To stawia³o pewne dodatkowe wymagania w podejœciu do badañ, a w szczególnoœci sk³ania³o do pytañ o w³aœciwy sposób ukierunkowania rozwoju spo³eczno-gospodarczego w gospodarce posocjalistycznej. Sk¹din¹d ten w¹tek czêsto by³ i nadal, niestety, bywa niedoceniany w literaturze przedmiotu, która nadmiern¹, a niekiedy wrêcz jednostronn¹ uwagê koncentrowa³a na aspektach zmian systemowych, lekcewa- ¹c koniecznoœæ prowadzenia autonomicznej polityki rozwojowej. Rozwój mia³by pojawiaæ siê niejako samoistnie, gdy tylko osi¹gniêta jest masa krytyczna tych zmian. Tak siê jednak nie dzia³o i to wzbudza³o szczególne zainteresowanie w³aœnie w ONZ-towskiej placówce zajmuj¹cej siê bada- 15 Szersze informacje o tej instytucji znaleÿæ mo na na stronie internetowej pod adresem: http://www.unu.edu 28

Od WIDER-a do TIGER-a niami rozwoju gospodarki œwiatowej. Mia³em okazjê dyskutowaæ o tym z sekretarzem generalnym ONZ Kofi Annanem, gdy odwiedzi³ instytut. I jemu zale y, aby z prac naukowych prowadzonych w WIDER-ze jak najwiêcej pragmatycznych wniosków wynika³o dla polityki rozwoju w innych regionach. Sugerowa³ zatem, abym przy okazji realizacji swego projektu zaproponowa³ szerzej, jak borykaæ siê skuteczniej z problemami zrównowa onego wzrostu. Po trzecie, przystêpowa³em do pisania tej pracy w zupe³nie innej sytuacji ni poprzednio. Mia³em przecie za sob¹ ju nie tylko lata studiów i rozmyœlañ nad tymi zagadnieniami, ale tak e jedyne w swoim rodzaju doœwiadczenie praktyczne. Przecie przez kilka poprzednich lat zajmowa³em siê wdra aniem do rzeczywistoœci konkretnych koncepcji polityki gospodarczej, które wywodzi³y siê z okreœlonych przes³anek teoretycznych. By³ to okres tak podejmowania nowatorskich przedsiêwziêæ, jak i zarazem konfrontacji naukowych za³o eñ z faktycznym przebiegiem procesów spo³eczno-gospodarczych. Skoro na tej konfrontacji na ogó³ dobrze wychodziliœmy, to tym bardziej warto by³o uporz¹dkowaæ metodologicznie ogrom doœwiadczeñ i uj¹æ je w ramy uogólniaj¹cych koncepcji teoretycznych. Po czwarte wreszcie, ksi¹ ka mia³a byæ napisana dla miêdzynarodowego czytelnika, na rynek œwiatowy. Ukazaæ mia³a siê za granic¹, st¹d te od pocz¹tku pisana by³a po angielsku. Inaczej jednak pisze siê do tak zdefiniowanego adresata, inaczej zaœ pisaæ nale a³oby do czytelnika wy³¹cznie rodzimego. Szybko jednak zrozumia³em, e trzeba pisaæ do obu tych gremiów naraz. A przy okazji jeszcze do kilku innych. I chocia mo na by s¹dziæ, e czytelnik œwiatowy jest jeden, to jest to nieprawd¹. Nieprawd¹ bowiem jest i to, e wiedza ekonomistów, tak w ogólnoœci, a ju na pewno zrozumienie dla problemów posocjalistycznej transformacji w szczególnoœci, jest chocia by zbli ona w ró nych miejscach œwiata. Niejednokrotnie mog³em siê o tym przekonaæ po sposobie zadawania pytañ przez studentów i profesorów na wyk³adach w tak ró nych miejscach jak Rio de Janeiro i Maribor, Berkeley i Baku, czy te Waszyngton i Moskwa. Od pewnego momentu zatem stara³em siê pisaæ tak, aby odpowiedzieæ na pytania nurtuj¹ce potencjalnych czytelników zw³aszcza studentów nie tylko za granic¹, ale i w Polsce, nie tylko na Zachodzie, ale i na Wschodzie, nie tylko w Rosji, ale i w Chinach. 29

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO A ŒWIATA I Z POWROTEM Tak wiêc napisanie tej w³aœnie ksi¹ ki by³o g³ównym celem mego wyjazdu za granicê, a spokój Helsinek stwarza³ ku temu dobr¹ atmosferê. Natomiast liczne podró e po œwiecie czasami pomaga³y, czasami przeszkadza³y. Zawsze jednak kszta³ci³y. Podczas rocznego pobytu w Helsinkach odwiedza³em nie tylko czêsto Polskê. Najczêœciej bywa³em w Londynie. Z wyk³adami lub na konferencje i seminaria zawita³em w tym czasie tak e do USA, Brazylii, Chin, Indii, Uzbekistanu, Holandii, rancji, W³och, Austrii, Rumunii, Estonii, otwy i na Litwê. Odwiedzi³em tak e Kazachstan, Szwecjê, Daniê i Norwegiê. Ca³y czas jednak powstawa³a nowa ksi¹ ka. Czasami radzi³em siê innych, jak i o czym pisaæ? Niezale - nie od wielu m¹drych rad wielu m¹drych ludzi chyba najbardziej pomog³y mi trzy rady nadzwyczaj proste. Profesor Nuti 16 radzi³, abym pisa³ i pisa³, gdy jego zdaniem nale a- ³o przede wszystkim przelaæ na papier to wszystko, co ju wczeœniej zosta³o przemyœlane. Niby rzecz prosta, ale jak e skomplikowana. Pisa- ³em wiêc. I to w sposób niekonwencjonalny, jak nigdy przedtem. Poszczególne rozdzia³y, a w ich ramach paragrafy, nie powstawa³y po kolei. Rodzi³y siê w ró nej sekwencji, wraz z nat³okiem myœli i przebijaniem siê ró nych ujêæ. Mia³o to te bezsprzecznie zwi¹zek z czêstymi podró- ami, z których wiêkszoœæ dostarcza³a kolejnych obserwacji, prowokowa- ³a do nowych pytañ, podpowiada³a ciekawe wnioski. Wspó³czesna technika komputerowa powodowa³a jednak to, e na wierzchu zawsze by³ tylko zaktualizowany czystopis, który objêtoœciowo nieustannie siê rozbudowywa³, przybywa³o bowiem w stosunku do pierwotnego zamys³u kolejnych w¹tków. Udawa³o siê jednak iœæ nieustannie do przodu i luka pomiêdzy pytaniami a odpowiedziami systematycznie mala³a. W maju 1997 roku, akurat w Dzieñ Zwyciêstwa, zaproszono mnie na Oksford z wyk³adem zatytu³owanym Post-Communism: from shock 16 Profesor D. Mario Nuti by³ moim doradc¹ w czasie, gdy pe³ni³em funkcjê wicepremiera. Wiele zawdziêczam jego g³êbokiej wiedzy i zaanga owaniu w sprawy transformacji, w tym zw³aszcza Polski. Zanim przyst¹pi³em do pisania ksi¹ ki, razem przygotowaliœmy inne opracowanie dla WIDER-a. Zob. The Polish Alternative. Old Myths, Hard acts and New Strategies in the Successful Transformation of the Polish Economy, Research for Action, 33, UNU/WIDER, Helsinki 1997. Jego t³umaczenie uzupe³nione o ostatni¹ czêœæ Strategii 30

Od WIDER-a do TIGER-a without therapy to therapy without shock. Zawsze warto tam wyst¹piæ, ale tym razem pojecha³em chêtniej, skoro zapraszali studenci. Gospodarzem by³o uniwersyteckie European Affairs Society i w³aœnie nak³adem Oxford University Press ukazaæ siê mia³a ksi¹ ka. Gdy przy okazji zapyta- ³em profesora Chrisa Davisa, czego on spodziewa³by siê po niej najchêtniej, po chwili zadumy odpowiedzia³, abym napisa³ to, czego oni to znaczy zachodni ekonomiœci, wychowani w duchu neoklasycznej ekonomii nie rozumiej¹. I tak w³aœnie pisa³em, gdy i tej rady wys³ucha³em. Przy okazji tej wizyty natkn¹³em siê na posadzce koœcio³a w Christ Church College, gdzie spoczywa wielki filozof angielski John Lock, na jego piêkn¹ myœl, która pos³u y³a za motto do ca³ej ksi¹ ki: I know there is truth opposite to falsehood that it may be found if people will and is worth seeking 17. Szuka³em wiêc nadal. Zaraz potem zawita³em do Waszyngtonu na doroczn¹ konferencjê ABCDE 18. To skrót od Annual Bank Conference on Development Economics, któr¹ BŒ organizuje ka dej wiosny. Przedstawiany by³ tam referat powsta- ³y w oparciu o wspomniane opracowanie napisane dla WIDER-a wspólnie z profesorem Nutim. Przy okazji spotka³em siê równie z pierwszym zastêpc¹ dyrektora zarz¹dzaj¹cego M W profesorem Stanleyem ischerem. Choæ to jeden z najwybitniejszych wspó³czesnych ekonomistów, to radê te da³ mi prost¹: pisz, co wiesz. I chyba by³a to najlepsza rada dla Polski, czyli Euro-2006, które nakreœla œcie kê dojœcia Polski do cz³onkostwa we wspólnym obszarze walutowym Unii Europejskiej ukaza³o siê w jêzyku polskim jako ksi¹ ka. Zob. Polska alternatywa. Stare mity, twarde fakty, nowe strategie, Poltext, Warszawa 1997, s. 140. Ukaza³y siê tak e t³umaczenia tego opracowania na jêzyk chiñski i rosyjski. 17 W polskim wydaniu ksi¹ ki (Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999, s. 400) motto to jest przytoczone w moim t³umaczeniu, które, jak s¹dzê, wiernie oddaje g³êbiê tej myœli: Wiem, e istnieje prawda zaprzeczaj¹ca fa³szowi; warto do niej d¹ yæ, gdy jeœli tylko zechcemy, potrafimy j¹ odkryæ. Ca³¹ pracê prze³o y³ z jêzyka angielskiego Jasper Tilbury, którego osobiœcie nie zna³em, a kontaktowaliœmy siê wy³¹cznie poprzez e-mail. Spotkaliœmy siê dopiero po ukazaniu siê ksi¹ ki drukiem. Redaktorem polskiego wydania by³ Tomasz Jeziorañski. 18 Przy tej okazji opublikowa³em w wa nych gazetach artyku³y propaguj¹ce osi¹gniêcia i perspektywy naszej gospodarki. Zob. Poland s transformation is a model for others, The European, 1-7 May 1997, s. 6 (wspó³autor D. Mario Nuti) oraz Poland s path to a strong economy, The Journal of Commerce, 9 May 1997, s. 7. 31

MOJA GLOBALIZACJA, CZYLI DOOKO A ŒWIATA I Z POWROTEM z wszystkich, jakie dosta³em. Wróci³em do tych cichych Helsinek i pisa- ³em, co wiedzia³em. Raz kawa³ek rozdzia³u IX, potem fragment IV. Nied³ugo póÿniej tkwi³em w rozdziale XII, aby zaraz potem przeskoczyæ do VII. I tak przez kolejne miesi¹ce. Po roku pobytu trzon ksi¹ ki by³ gotowy. WIDER wys³a³ tak zaawansowan¹ robocz¹ wersjê do trzech recenzentów, którzy wkrótce potem przekazali swoje opinie. Tym razem nie by³y to ju proste rady, ale wiele cennych uwag i szczegó³owych spostrze eñ, które w tej fazie twórczoœci zawsze mog¹ siê autorowi przydaæ. Choæ sporo ju by³o napisane, sporo tak e pozostawa³o do zrobienia. Ale ju nie w Helsinkach i nie w WIDER-ze. Ten pobyt dobiega³ koñca. W przeddzieñ wyjazdu zaprosi³ mnie na d³ug¹ rozmowê prezydent inlandii Martti Ahtisaari. Jego pa³ac mieœci siê w pobli u WIDER-a. Albo raczej odwrotnie to WIDER-a znalaz³ sobie now¹ siedzibê nieopodal, nad tym samym nabrze em, obok malowniczego targu rybnego, który ka dego dnia znika bez œladu (dos³ownie) o drugiej po po³udniu. Do tej zaœ godziny pod oknami prezydenta mo na by³o zawsze kupiæ œledzie i ³ososie, a tak e inne dobra, czêsto wprost z zacumowanej ³odzi. Rozmowa z prezydentem dotyczy³a trzech zasadniczych w¹tków. Po pierwsze, tendencji w zakresie globalizacji i zmian miêdzynarodowej sytuacji gospodarczej. Gospodarz mia³ w tych sprawach sporo do powiedzenia, tak e ze wzglêdu na swoje doœwiadczenia z okresu wczeœniejszego, kiedy to pracowa³ w sekretariacie ONZ w Nowym Jorku. Co do oceny tych tendencji obaj byliœmy raczej pozytywnie nastawieni. Wiedzia³ ju wczeœniej, e przenoszê siê na czas jakiœ za jeszcze wiêksz¹ wodê ni ta za oknami za Atlantyk. Mówiliœmy zatem i o tym, jak kto widzi rolê wielkich organizacji miêdzynarodowych w kszta³towaniu rozwoju œwiatowej gospodarki. Po drugie, prezydent Ahtisaari interesowa³ siê wynikami badañ oraz wnioskami, jakie z perspektywy mijaj¹cego roku wyci¹ga³em konfrontuj¹c praktyczne doœwiadczenia z polityki z rozwa aniami teoretycznymi. W szczególnoœci pyta³ o implikacje tych przemyœleñ dla przebiegu transformacji w Rosji, która zawsze by³a bardzo wa nym partnerem jego kraju. Tak by³o za czasów Zwi¹zku Radzieckiego, tak by³o równie w la- 32