WDRAŻANIE SYSTEMU E-LEARNING W WARUNKACH STUDIÓW EKSTERNISTYCZNYCH

Zbigniew Lis Zbigniew E. Zieliński Wyższa Szkoła Handlowa im. Bolesława Markowskiego, Kielce WDRAŻANIE SYSTEMU E-LEARNING W WARUNKACH STUDIÓW EKSTERNISTYCZNYCH W pracy przedstawiono najważniejsze spostrzeżenia związane z wdrażaniem systemu e-learning w procesie kształcenia studentów eksternistycznych. System został potraktowany jako wspomaganie studiów. Biorąc pod uwagę sposób studiowania oraz wiek studentów, wydaje się, że właśnie systemy zdalnej edukacji mogą znaleźć w tego typu studiach najszybciej swoje miejsce. W ewolucji, jaką przechodzą systemy edukacji, metody zdalnego uczenia ciągle poszukują odpowiedniego miejsca w dość klasycznie kształtowanych programach studiów. Autorzy przedstawiają system, który został przygotowany do wspomagania edukacji informatyki w programach studiów eksternistycznych, a także przytaczają wyniki ankiety przeprowadzonej wśród dużej grupy studentów studiujących metodą eksternistyczną. Sformułowano też najważniejsze wnioski, jakie udało się zdobyć w kilkuletnim okresie wprowadzania systemów e-learning we wspomaganiu studiów wybranych przedmiotów. 1. Wstęp Edukację trzeba wynajdować na nowo 1 Charles Handy Świat naszego czasu jawi się przede wszystkim jako świat zmian, których szybkość wzrasta. Widoczna jest złożoność zarówno społeczeństwa, gospodarki, jak i relacji międzyludzkich. Zmienia się charakter pracy, znikają jedne zawody, a pojawiają się inne. Przeszłość w wielu przypadkach nie stanowi oparcia dla przyszłości. I wniosek najsilniejszy: pojawia się era niepewności. Wszystkie te symptomy są wskazaniem złożoności, której nie było kiedyś. Ma to olbrzymie 1 Colin Rose, Malcom J. Nicholl, Ucz się szybciej, na miarę XXI wieku, Logos, Warszawa 2003. 1

znaczenie. Oto sposoby zachowań naszych przodków wobec mniejszej złożoności nie są możliwe wprost do przeniesienia w nasze czasy, także systemy edukacji tamtych czasów nie są wystarczająco dobre, by sprostać wymaganiom dzisiejszego studenta. I drugie ważne spostrzeżenie: w obliczu złożoności teoria systemów wypracowała pewne metody pracy, ale najważniejsze to nie gubić w opisie świata jego całości. Systemy posiadają podstawową własność wyrażoną zasadą Nersta: Całość to coś więcej, niż suma części 2. Widzieć systemem w jego całości, to widzieć jego własności, ale ważniejsze są sposoby powiązania. Systemu edukacji nie można oddzielić od innych zachowań czy potrzeb człowieka, bo popełniamy wtedy błąd podstawowy: redukując, zajmujemy się fragmentem zachowań człowieka, który w żaden sposób nie jest przystający do jego zachowań w pełnej gamie potrzeb i wymagań stawianych przez cywilizację tego czasu. Możliwości człowieka, jego kapitał umysłowy są zbiorowym bogactwem, którego nie można zaniedbać przez niedostrzeganie zmian, którym podlega nasz czas. Należy także mądrze postawić wymagania, jakie te zmiany generują. Jedną z nich jest cel edukacji, czy cel zachowań zawodowych człowieka. Wydaje się, że człowiek gromadzący wiedzę dawno już pozostał w wieku poprzednim. Wydaje się, że istotne staje się, jak się uczyć, jak myśleć. Tym bardziej urastają tego typu cele do podstawowych, że z najnowszych badań mózgu (min. metodą badań emisyjnej tomografii komputerowej pozytonowej PET) i jego pracy mamy dość nowych spostrzeżeń, by wykorzystać je w edukacji, a te prowadzą do zmiany. Paradygmat opierający się na akceptacji niepewności jako jednego z wymiarów przyszłości 3 wyzwala nas z ograniczeń determinizmu jako godnej idei naukowego widzenia świata i umożliwia wykorzystanie losowości w opisie świata. W pracy 4 autorzy poddają systemy edukacji głębokiej analizie, która wyraźnie wskazuje na tak duże nagromadzenie zmian, których jesteśmy świadkami, że zmiany, jakie zaczynamy odczuwać mają charakter rewolucji i czasu, który w historii nie zdarzał się tak często, zmiany paradygmatu. Przytoczone słowa w pracy 5 greckiego pisarza i filozofa Plutarcha napisane ponad trzy tysiące lat temu Umysł nie jest naczyniem, które należy napełniać, lecz ogniem, który trzeba rozniecić, są chyba dobrym drogowskazem na drogę, która ma przed sobą Edukacja Nowego Wieku 2 Weinberg Gerlach M., Myślenie systemowe, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1997. 3 Butrler Gillian, Hope Tony, Zarządzaj swoim umysłem, Oficyna wydawnicza ABA, Warszawa, 2001. 4 Gorden Gordon, Vos Jeannette, Rewolucja w uczeniu, Wydawnictwo Moderski i S-ka, Warszawa 2000. 5 Tamże. 2

2. E-Learning Jako Technologia Nauczania Najważniejszym celem edukacji jest nauczyć się, jak się uczyć 6 Luis Alberto Machado Współczesne społeczeństwo korzystające i wspomagane przez informatyczne i telekomunikacyjne technologie dostrzega, że zastosowanie oraz wdrożenie nowych produktów znacznie zmienia standard życia, sposób wykonywanej pracy czy komunikowania się. Poziom edukacyjny nowoczesnego społeczeństwa jest silnie powiązany z sytuacją ekonomiczną kraju, dlatego też dynamiczne wdrażanie innowacyjnych technologii wymusza ustawiczną edukację dzisiejszego społeczeństwa. Pojawił się już nowy paradygmat w sposobie zdobywania wiedzy, postrzegający uczenie się jako cykliczny proces trwający całe życie. Również szybko wdrażana nowoczesna technologia wymusza na społeczeństwie ciągłe odnawianie i pogłębianie wiedzy obywateli z różnych dziedzin nauki i techniki. Podmioty edukacyjne dostrzegają coraz większe korzyści z wprowadzania zaawansowanych szkoleń przy użyciu komputerów i sieci Internet. Powoduje to poszukiwanie i wprowadzanie rozwiązań usprawniających oraz zwiększających wydajność procesu szkolenia. Przykładem jest kształcenie określane często mianem nauczania na odległość (distance educatioń) lub e-learningu, będące alternatywą dla klasycznego nauczania w obecności nauczyciela. Umiejętne zarządzanie wiedzą przyswajaną przez studentów czy pracowników przedsiębiorstw przyczynia się do wzrostu konkurencyjności uczelni czy podmiotów gospodarczych. E-learning jest to sposób kształcenia na odległość z wykorzystaniem multimediów. Multimedialność tej metody nauczania wynika z integracji wielu środków przekazu w procesie dydaktycznym, takich jak: sieci komputerowe, Internet, telewizja, radio, magnetowid, telefon, tekst wydrukowany, nośniki danych (cd, dvd) itp. Zastosowanie różnych środków technicznych najczęściej umożliwia nauczanie bez stałej obecności nauczyciela (czasami odbywają się krótkie konsultacje w siedzibie uczelni bądź dochodzi do komunikacji wykładowcy ze studentem poprzez Internet). Taka forma nauczania wymaga zastosowania odpowiedniego sprzętu komputerowego, oprogramowania oraz zdobycia umiejętności ich obsługi, zarówno od uczniów, jak i od nauczycieli. Materiały dydaktyczne muszą być atrakcyjne, a ich przygotowanie jest kosztowne 6 Colin Rose, Malcom J.Nicholl, dz. cyt. 3

i czasochłonne. Obecnie najwłaściwsze wydaje się łączenie tradycyjnych form nauczania z nauczycielem, a multimedia powinny stanowić jedynie uzupełnienie procesu dydaktycznego (poprzez rozszerzenie metod kształcenia zwiększających efektywność przyswajania wiedzy). Rozwiązania e-learningu umożliwiają nieustanne zdobywanie i aktualizowanie wiedzy osoby szkolącej się, przy zachowaniu wysokiej wartości merytorycznej edukacyjnego przekazu. Technologię nauczania na odległość określa się obecnie w trzech aspektach: treści szkolenia zawierającej odpowiednio przygotowane moduły edukacyjne, modeli umożliwiających i zapewniających kontakt wykładowcy ze studentem, sposobu komunikacji wykładowcy ze studentem 7. W celu osiągnięcia najlepszego efektu w procesie nauczania na odległość stosowane są różne media i technologie, w zależności od potrzeb i sytuacji: od metod korespondencyjnych, radia, telewizji i podłączenia komputera za pomocą modemu i linii telefonicznej do zaawansowanych metod telekomunikacyjnych związanych z wykorzystaniem szybkich łączy szerokopasmowych, satelitarnych, telewizji cyfrowej. Pod względem stosowanych środków komunikowania się można wyróżnić następujące metody: nauczanie korespondencyjne, nauczanie za pomocą radia i telewizji, nauczanie za pomocą radia i telewizji z interakcją telefoniczną, telefaksową, komputerową i wizyjną, nauczanie wspomagane komputerem, systemy telekonferencyjne, nauczanie przez sieć komputerową, nauczanie z wykorzystaniem systemów wideokonferencyjnych 8. Wszystkie te metody skupiło jedno medium sieć komputerowa Internet (z wykorzystaniem Internetu można przesłać obraz, dźwięk oraz głos). W edukacji na odległość wyróżnia się następujące rodzaje mediów służących do przekazywania wiedzy: Kontakt bezpośredni (face-to-face) - niezależnie od ilości wykorzystanych mediów, technologii komputerowych czy internetowych istotne są także okresowe konsultacje indywidualne bądź grupowe z wykładowcą. Kontakt bezpośredni jest najstarszym sposobem przekazywania wiedzy, umożliwiającym wzajemną interakcję pomiędzy nauczycielem a jednym 7 Zbigniew Zieliński, Wykorzystanie technik informacyjnych w procesie dydaktycznym szkoły wyższej, dysertacja doktorska, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2003. 8 Kazimierz Wieczorkowski, Warunki rozwoju kształcenia na dystans; Kultura i edukacja, Warszawa 1996. 4

uczniem, ale również komunikację wśród uczniów. Jest to najstarszy sposób nauczania, który jest nadal stosowany z powodzeniem, dający nauczycielowi możliwość bezpośredniej obserwacji zachowań uczących się w różnych etapach procesu edukacyjnego oraz szybkiego sprawdzenia stopnia przyswojenia wiedzy przez uczniów; Tekst, tekst połączony z grafiką, animacje, materiały drukowane za pomocą których nauczyciel może w procesie nauczania na odległość przesyłać głównie pasywne informacje (tekst, tekst wzbogacony o grafiki, obrazy, wykresy, diagramy, mapy, animacje). W tym przypadku mogą być stosowane różne technologie internetowe począwszy od poczty elektronicznej, IRC, chatu, stron WWW, komunikatorów internetowych czy list dyskusyjnych. Dodatkowe materiały, skrypty mogą być drukowane i wysyłane tradycyjną pocztą, natomiast komunikację pomiędzy uczestnikami kursu a nauczycielem powinna przejąć poczta elektroniczna, będąca narzędziem do przesyłania różnorodnych informacji oraz otrzymywania informacji zwrotnej; Przekaz dźwiękowy komunikacja za pomocą głosu ma o wiele dłuższą tradycję niż słowo pisane. Ta forma komunikacji pełniła i nadal pełni fundamentalną rolę w edukacji. W przypadku edukacji na odległość narzędziem do komunikowania się za pomocą głosu nauczyciela ze studentami przejmie telefon oraz telekonferencje. Ten ostatni sposób jest doskonałym sposobem na wykorzystanie technik teleinformatycznych, które obecnie są najpopularniejszą metodą komunikowania się oddalonych od siebie osób, a chcących widzieć swego rozmówcę i móc z nim porozmawiać. Istnieją dwa sposoby komunikacji i przekazywania wiedzy na odległość z wykorzystaniem przekazu dźwiękowego. Pierwszy to nagranie wykładu do postaci cyfrowej (wersji audio, bądź audio i wideo) oraz zgranie lekcji na nośnik informacji po uprzednim skompresowaniu danych odpowiednim kompresorem. W tym przypadku student może obejrzeć wykład już po nagraniu ze stron WWW za pomocą odpowiednich narzędzi i technologii (np. RealAudio), bądź otrzymać przetworzoną informację nagraną na płycie CD/DVD. Drugi sposób wiąże się z przeprowadzeniem konferencji (np. w sieci Internet), która odbywa się w czasie rzeczywistym, a jej uczestnicy łączą się za pomocą odpowiednich aplikacji i na bieżąco odbierają przekaz; 5

Przekaz wideo wiążący się z przesyłaniem ruchomych obrazów na dowolną odległość. To medium jest znakomite dla celów edukacyjnych, gdyż umożliwia łączenie tekstu i dźwięku (dwa omówione powyżej media) oraz obrazu i ruchu w jedną całość i daje namiastkę bezpośredniego kontaktu. Przekaz edukacyjnych treści może odbywać się z wykorzystaniem kaset wideo, płyt CD-ROM, poprzez komputerowe konferencje (np. RealVideo) czy transmisje telewizyjne; Zintegrowane multimedia obecna technologia komputerowa umożliwia integrację wielu mediów w całość z możliwością szybkiego dostarczania ich w dowolne miejsce. W tym przypadku możliwe jest prezentowanie skomplikowanych materiałów edukacyjnych, np. symulacji zjawisk fizycznych, prowadzenia audio i wideokonferencji (np. za pomocą programów CuSeeMe, NetMeeting), zdalna realizacja projektów (na odległość w pracy grupowej) oraz ich ocena w czasie rzeczywistym 9. W procesie nauczania na odległość współczesne technologie komunikacyjne oferują możliwość przekazywania informacji edukacyjnych zawierających materiał lekcyjny za pomocą: Głosu - nagrany na kasecie głos z materiałem lekcyjnym może być odtwarzany bezpośrednio przez słuchacza za pomocą magnetofonu lub odtwarzany w studiu radiowym i emitowany poprzez nadajnik radiowy lub satelitarny do zainteresowanego kręgu odbiorców tzw. odbiór pasywny, w jedną stronę (one-way). Informacje przekazywane za pomocą głosu stosowane są również podczas interakcyjnych kontaktów telefonicznych lub audiokonferencji; Obrazu nagrane na taśmie wideo głos, obraz nieruchomy oraz obraz ruchomy zawierające materiał lekcyjny mogą być odtwarzane przez słuchacza bezpośrednio za pomocą magnetowidu lub odtwarzane w studiu telewizyjnym i emitowane poprzez nadajnik telewizyjny lub satelitarny do zainteresowanego kręgu odbiorców jest to odbiór pasywny. Materiały edukacyjne mogą być przesyłane w sposób mieszany tzn. poprzez łączenie audiokonferencji (w jedną stronę lub w dwie strony (two-way), z odtwarzaniem w czasie rzeczywistym wideo; 9 Mirosław J. Kubiak, Wirtualna edukacja; Wydawnictwo Mikom, Warszawa 2000. 6

Komputerowych danych aplikacje stosowane w nauczaniu na odległość są różne i zawierają takie narzędzia jak: o Nauka wspomagana komputerowo (computer assisted learning CAL). Sposób ten polega na zastosowaniu komputera materiałów procesie nauczania i szkolenia, polegającym na tym, że na ekranie wyświetlane są wiadomości, które ma uczeń opanować. Następnie poprzez zadawanie pytań komputer sprawdza stopień opanowania materiału przez osobę uczącą się. Od poprawności udzielonej odpowiedzi zależy ciąg dalszy procesu nauczania), o Konferencja komputerowa (computer- conferencing). To narzędzie umożliwia prowadzenie audio i wideokonferencji z wykorzystaniem dwustronnej komunikacji multimedialnej za pomocą komputerów, o Komunikowanie się za pomocą komputera (computer mediated communication CMC). Stosowane jest także określenie on-line education dla nauczania realizowanego w czasie rzeczywistym z wykorzystaniem narzędzi sieci komputerowej (poczty elektronicznej, systemów telekonferencyjnych), gdy nadawca i odbiorca są ze sobą połączeni, o Edukacja za pomocą komputera (computer mediated education CMD). Jest to określenie komputerowych aplikacji, które ułatwiają dostarczanie poleceń w procesie edukacyjnym (np. poczta elektroniczna, faks, audio i wideokonferencje w czasie rzeczywistym, www, listy dyskusyjne, news). o Komputerowo wspomagana współpraca (computer supported collaborative work). Technika ta polega na prowadzeniu określonej pracy nad np. wspólnym dokumentem przez różne osoby za pośrednictwem odległych od siebie komputerów, które współpracują ze sobą wykorzystując do przekazywania informacji np. technikę wideokonferencji; Materiałów drukowanych odgrywają fundamentalną rolę w przekazywaniu wiedzy w edukacji na odległość. Mogą to być podręczniki, przewodniki do studiowania, zeszyty do ćwiczeń, program kursu, analiza określonych przedmiotów 10. 10 Mirosław J. Kubiak, dz.cyt. 7

Nowoczesne metody nauczania zapewniają nie tylko lepsze wyniki w szkole wyższej, ale przygotowują studentów do samodzielnej pracy naukowej, samodzielnego studiowania i uczenia się oraz przekształcają bierną postawę studentów w aktywną i samodzielną twórczą postawę, co prowadzi po ukończeniu studiów do permanentnego dalszego uczenia się i dokształcania absolwentów np. na studiach podyplomowych czy kursach dokształcających w pracy. 3. System e-learning wspomagania studiów eksternistycznych w warunkach Wyższej Szkoły Handlowej Rewolucja w systemach komunikacji dopiero się zaczyna. 11 Bill Gates Wdrożony system e-learning w warunkach Wyższej Szkoły Handlowej estudentwsh 12 dotyczy wspomagania studiowanie informatyki w zakresie edytora tekstów i arkusza kalkulacyjnego w warunkach studiów eksternistycznych. Ta forma studiowania ma szczególne potrzeby w zakresie samodzielnego dostępu do wiedzy i przedstawiony system miał funkcje wspomagania procesu nauczania o samodzielne uzupełnianie wiedzy. Zbudowano pakiet dla administratora, dla nauczycieli i dla studentów. W pakiecie uczącym student ma możliwość wybierania lekcji, ćwiczeń sprawdzających i testów egzaminujących. Każdy z proponowanych tematów został podzielony na dwie części: podstawową i zaawansowaną. W każdym momencie student może nawiązać kontakt z prowadzącym tok nauczycielem przez wysłanie poczty email. Nauczyciel ma obraz postępów studentów przez obserwację prostych statystyk aktywności studentów. Poniżej pokazano kilka zrzutów ekranów stosowanego systemu: 11 Colin Rose, Malcom J.Nicholl, dz.cyt. 12 system estudentwsh wykonała firma SoftMedia, http://grendel.wsh-kielce.edu.pl/extern. 8

Rys. 1. Komunikacja ze studentami w systemie estudentwsh Rys. 2.Statystyka korzystania z systemu estudentwsh Rys. 3. Wybrane ćwiczenie realizowane w ramach systemu estudentwsh 9

4. Wybrane Wyniki Badań Ankietowych Ocena przydatności systemu jako narzędzia wspomagania przeprowadzona została poprzez klasyczną ankietę, a także rozmowy ze studentami. Studenci studiów eksternistycznych w rozważanym przypadku to ludzie w średnim wieku o ustabilizowanej pozycji społecznej i zawodowej. Formowane w rozmowach spostrzeżenia wskazywały raczej na pozytywny odbiór tej formy uzupełniania wiedzy, jaką jest system estudentwsh. Te spostrzeżenia pozwalają na sformułowanie wniosku, że system inspirował zarówno ich samodzielność w studiowaniu przedmiotu, jak również przez widoczne postępy (kontrolowane poprzez testy) wzmagał budowanie swojej własnej ścieżki nauki. Ankietę przeprowadzono na grupie 120 studentów. Ankieta składała się z trzech części. W pierwszej poszukiwano informacji ogólnych, druga to pytania dotyczące wiedzy studentów i ich oceny metody nauczania na odległość opartej o technologie internetowe i wreszcie trzecia sondowała stosowanie systemu estudentwsh. Wśród ankietowanych 70% stanowiły kobiety. Wiek respondendentów był bardzo zróżnicowany: w grupie do 20 lat było 1% badanych, w grupie 21-30 lat -15%, 31-40 - 46% i od 41 do 50 lat - 38%. Miejsce zamieszkania: wieś - 39% badanych, miasto do 1000 tys. mieszkańców - 36%, od 100-500 tys. - 21% i powyżej 500 tys. mieszkańców - 4%. Na pytanie, w jaki sposób łączysz się z internetem uzyskano następujący rozkład odpowiedzi: poprzez modem - 31%, łącze stałe - 42%, sieci osiedlowe, radiowe - 6%, kafejki internetowe - 3%, nie mam dostępu do internetu 18%. Odpowiedzi na pytanie o sposób uzupełniania kwalifikacji były następujące: w sposób tradycyjny - 39%, korzystając z metod nauczania na odległość - 18% i metodą mieszaną - 45%. Szczególnie ważne były odpowiedzi dotyczące samego systemu estudentwsh. Na pytanie, czy korzystał Pan/Pani z serwisu estudentwsh 78% respondentów odpowiedziało że korzystało, 65% stwierdziło, że serwis był przyjazny i łatwy w użyciu, 44% stwierdziło, że przeprowadzało ćwiczenia, a 27% wykonało egzamin. W kwestii trybu dalszych studiów 50% studentów opowiedziało się za eksternistycznym, a 11% za internetowym. Na pytanie, jaki kontakt z wykładowcą preferują 50% wymieniło tradycyjny, 7% poprzez internet, a 41% mieszany. 88% akceptuje formę e-learningu, a 91% wyraziło chęć dalszego korzystania z serwisu estudentwsh. 10

5. Wnioski 1. E-learning jest nową formą edukacji związaną silnie z rewolucją w komunikacji i wymaga prac koncepcyjnych w zakresie określenia miejsca i sposobu korzystania w procesie edukacji na wielu jej poziomach. 2. Połączenie doświadczeń w zakresie edukacji z najnowszymi osiągnięciami w zakresie pracy mózgu oraz nowych metod edukacji powinno prowadzić do zbudowania nowego systemu edukacji, w którym pierwszym pytaniem nie jest pytanie o to, co jest lepsze a co gorsze, a raczej jak wykorzystać potencjał edukacyjny tkwiącym w każdym z narzędzi. 3. Doświadczenia autorów i zespołu, w którym wdrażano przedstawiany system i wnioski z tego wynikające zmierzają do tworzenia hybryd narzędzi, które dość elastycznie dopasowuje się do przekazywanych treści nauczania, typu studiów czy wreszcie mentalności studentów. 4. Prace związane z poszukiwaniem nowych form edukacji i skutecznego ich wdrażania w warunkach Naszej Uczelni trwają dalej, ale, co już pokazały pierwsze doświadczenia, istotą tych zmian jest nie tylko system komunikacji, lecz także mentalność zawodowa nauczycieli, studentów i organizacji szkoły. W wielu przypadkach można tutaj dopatrzyć się podstawowych trudności. Jednak potencjał, jaki dostrzega grupa osób wdrażających tego typu system, jest na tyle ogromny i na tyle inspirujący, że przekształcenia szkoły wyższej o charakterze jakościowym nie jest kwestią wyboru a konieczności. Abstract The work presents the crucial insights concerning the introduction of the e-learning system to the process of extramural studying. The system is treated supportive in this process. Considering the way of studying and the age of students, the systems of distant education seem to find their place in such methods of studying. In the evolution of educational systems the methods of distant learning are still searching for their appropriate place in rather classically built syllabi. The authors present the system that has been prepared to support the teaching process of computer technology as well as they present the results of the survey carried out in a large group of distant learning students. There have been also presented the most 11

important conclusions obtained during the several years' period of implementation of e-learning systems to support the process of education in selected courses. Bibliografia: 1. Colin R, Malcom J.Nicholl, Ucz się szybciej, na miarę XXI wieku, Logos, Warszawa 2003. 2. Weinberg G. M., Myślenie systemowe, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1997. 3. Butrler Gillian, Hope Tony, Zarządzaj swoim umysłem, Oficyna wydawnicza ABA, Warszawa, 2001 4. Gorden Gordon, Vos Jeannette, Rewolucja w uczeniu, Wydawnictwo Moderski is-ka, Warszawa 2000. 5. Kubiak M. J., Wirtualna edukacja; Wydawnictwo Mikom, Warszawa 2000. 6. Wieczorkowski K., Warunki rozwoju kształcenia na dystans; Kultura i edukacja, Warszawa 1996. 7. Zieliński Z., Wykorzystanie technik informacyjnych w procesie dydaktycznym szkoły wyższej, dysertacja doktorska, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2003. Netografia: 1. http://grendel.wsh-kielce.edu.pl/extern - serwer estudentwsh nauczania na odległość. 12